عقل اول: تفاوت میان نسخه‌ها

عقل اول، به معنای اولین مخلوق خداوند بوده و مبتنی بر دیدگاه حکمت مشاء، از چگونگی صدور کثرات از ذات خداوند است.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش‏، ج‏۱، ص۳۴۰.</ref>

از منظر فیلسوفان مشاء، معلول خاص، فقط از علت خاص، سر می‌زند و علت خاص، تنها معلولی خاص را به وجود می‌آورد که از آن با عنوان اصل سنخیت میان علت و معلول یاد می‌کنند.<ref>طباطبائی، ‏اصول‌ فلسفه‌ و روش‌ رئالیسم، ۱۳۶۸ش، ص۵۱۰.</ref> ازاین‌رو، اگر [[علت فاعلی]] واحد بسیط باشد و هیچ گونه جزء و ابعادی نداشته باشد، صدور کثرت به صورت مستقیم از آن محال است.<ref>«[http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/rabani/kalam/91/911107/ درس کلام استاد ربانی]»، سایت مدرسه فقاهت.</ref>  

در حکمت مشاء، اثبات وجود عقل اول بر [[قاعده الواحد]] استوار است<ref>خاتمی، فرهنگ علم کلام‏، ۱۳۷۰ش، ص۱۴۴.</ref> و گویای این حقیقت است که از علت واحد بسیط جز یک معلول به نحو بلاواسطه صادر نمی‌شود که از این معلول بی واسطه با عناوینی چون «عقل اول» و «صادر اول» یاد می‌کنند.<ref>خاتمی، فرهنگ علم کلام‏، ۱۳۷۰ش، ص۱۴۴.</ref>

از نظر منابع نقلی، هر چند برخی فلاسفه، آیه ۵۰ از [[سوره قمر]] را اشاره‌ای بر قاعده الواحد و مسئله عقل اول دانسته‌اند، <ref>سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۱۱۶؛ صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیه فی المناهیج السلوکیه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳۹.</ref> اما به بیان برخی، [[قرآن|قرآن کریم]]، در اینکه خلقت با کدام مخلوق آغاز شده‌ است، تصریحی ندارد.<ref>موحدی نجف آبادی، صادر اول در آیت و احادیث و آراء فلوطین، ۱۳۹۴ش، ص۱۳4.</ref> این در حالی است که علاوه بر رویکردهای فلسفی، مسئله اولین مخلوق خدا، مورد توجه [[حدیث|روایات شیعی]] بسیاری قرار گرفته‌ است.<ref>ر. ک. مجلسی، بحار الأنوار، بیروت، ج‏۱، ص۹۶ (باب حقیقة العقل و کیفیته و بدو خلقه)؛ ج‏۵۴، ص۳۵۷ (باب القلم و اللوح المحفوظ و الکتاب المبین و الإمام المبین و أم الکتاب).</ref> در این خصوص مناقشاتی نیز از سوی برخی همچون [[ابوالبرکات بغدادی]] و [[فخرالدین رازی]]، صورت گرفته و معتقدند باور به عقل اول، به معنای نفی علیّت خدا برای سایر عقول و اجسام و عالم ماده است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۲۴۹.</ref>

* عقل: در بعضی از منابع روایی شیعی<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق، ج ۴، ص۲۶۷.</ref> و منابع سنّی، <ref>غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ج ۱، ص۱۰۹، ج ۳، ص۱۱۵.</ref> [[عقل]]، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده‌ است که هر چند برخی در سند روایت اهل سنّت، مناقشه کرده‌اند؛<ref>زبیدی، اتحاف الساده المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص۷۵۳، ج ۸، ص۳۸۰؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص۱۰۹، پانویس ۱؛ سیوطی، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ۱۴۰۴ق، ج ۱، ص۱۳۰.</ref> اما [[شیخ صدوق]] روایت شیعی آن را که به [[حدیث جنود عقل و جهل]] مشهور است، به صورت مسند به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نسبت داده‌ است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۲۱.</ref> در تفسیر این روایت، برخی همچون [[ملاصدرا]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶، ۲۲۷.</ref> به نظریه فلسفی «عقل اول» روی آورده‌اند.

* نور: در پاره ای از [[حدیث|روایات]]، اولین مخلوق را نور معرفی می‌کند که در قالب «نورالانوار»، <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «اشباح نور» و «ظلّ نور»، <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «نور محمد(ص)»، <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> «نور نبیّک»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> و «نوری»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص۱۶.</ref> بیان شده‌ است. برخی همچون [[میرداماد]]، <ref>به نقل مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۵، ص۲۱۲.</ref> ملاصدرا<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶.</ref> و [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]]<ref>فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص۵۲.</ref> مراد از «نور» در این روایات را همان عقل اول دانسته‌اند. [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] نیز به جهت تردیدی که نسبت به سند و صدور این روایات دارد، راه جمع را در پیش گرفته و مراد از عقل را نور پیامبر اکرم(ص) می‌داند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص۱۰۲، ۱۰۵، ج ۵۴، ص۳۰۹.</ref>

* قلم: در گروهی از منابع روایی شیعی<ref>فیض کاشانی، ۱۴۰۲، ج ۵، ص۲۰۷؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، چ۴، ج ۵، ص۳۸۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۶.</ref> و سنّی<ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن‏، ۱۴۱۲ق‏، ج۲، ص۸، ج ۲۹، ص۹–۱۲؛ سیوطی، ۱۴۰۴، ج ۶، ص۲۴۹–۲۵۰؛ فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> قلم، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده‌ است. به گفته فخررازی<ref>فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> و مجلسی، <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۵.</ref> برخی حکما مراد از قلم در این روایات را همان عقل دانسته‌اند. ملاصدرا نیز با تصریح بر یکی بودن آن با عقل اول، وجه نامیدن عقل به قلم را بیان کرده‌ است.<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول کافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶–۲۱۷.</ref>

در روایات شیعی، از حقایق دیگری چون ارواح اهل بیت(ع)<ref>شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۱۳۷۸ش، ج‏۱، ص۲۶۲؛ قمی، تفسیر قرآن (تفسیر القمی)، ۱۳۶۳ش، ج‏۱، ص۱۸.</ref> و مشیّت<ref>ابن‌بابویه، ۱۳۵۷ ش، ص۱۴۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص۱۴۵.</ref>نیز به عنوان اولین مخلوق یاد شده‌ است.

مخلوق اول در فلسفه یونان (پیش از اسلام) نیز مورد بحث بوده است. بحث چگونگی آغاز آفرینش، در میان فیلسوفان یونانی، با مباحثی دربارهٔ مادة المواد آغاز شد.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در باور فیلون (فیلسوف یهودی، اهل اسکندریه)، اولین صادر از خدا کلمه است که واسطه بین خدا و عالم بوده و روح صادر از کلمه، روح عالم به‌شمار می‌رود.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در نگاه افلوطین (فیلسوف یونانی، اهل مصر)، پس از مرتبه اَحَد<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۱، ص۱۲۷.</ref> وجودی عقلی و بدون واسطه قرار دارد که واسطه میان احد و عالم خلقت است.<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۲، ص۷۲۶.</ref>

[[فلسفه مشاء|فلاسفه مشاء]]، اثبات کرده‌اند که [[خدا]] فقط یک معلول مستقیم دارد که از جنس [[عقول عشره|عقول]] بوده و آن عقل، منشأ پیدایش عقول دیگر و اجسام سماوی است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۲۴۰–۲۴۲.</ref> ترتیب این عقول، در یک زنجیره طولی و نزولی به پیدایش عالم طبیعت منتهی شده‌ است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۲۵۵–۲۵۶.</ref>

از نظر ایشان، عقل اول، اگر چه یک واحد شخصی است، اما نوعی کثرت در آن وجود دارد که موجب امکان صدور کثیر از آن می‌شود؛ برخلاف [[واجب الوجود]] که هیچ کثرتی در ذاتش راه ندارد.<ref>شیروانی، ترجمه و شرح بدایة الحکمة، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص ۲۳۶.</ref>

در نگاه فیلسوفان مشاء، عقل اول هم نسبت به خداوند آگاهی داشته و هم نسبت به ذات خود. از آن جهت که منتسب به ذات حق می‌گردد، واحد بوده و از جهت انتساب به ذات خود، موجب کثرت می‌گردد.<ref>خاتمی، فرهنگ علم کلام‏، ۱۳۷۰ش، ص۱۴۴.</ref>

[[فلسفه اشراق|اشراقیان]]، با قبول [[قاعده الواحد]]، <ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> اصل ترتیب نظام وجودی در حکمت مشاء را پذیرفته و معتقدند که اولین چیزی که از خداوند صادر شده است عقلی از سنخ نور بوده<ref>سهروردی، مصنفات، ۱۳۷۳ش، ص۴۱.</ref> که از آن با عنوان نور اول یا نور اقرب یاد می‌شود.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش‏، ج‏۲، ص۱۲۸۵.</ref>

نور اول، از آن جهت که بلاواسطه از نورالانوار صادر شده است<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش‏، ج‏۲، ص۱۲۸۵.</ref> وجود بسیطی است که سرحد شرف ممکنات بوده<ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> و قابل تطبیق با اصطلاح بهمن در سنت فهلوی است.<ref>سهروردی، حکمه الاشراق، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۷.</ref> فیلسوفان اشراقی، بر این باورند که عقول و نفوس طولیه و عرضیه بی عد و حصر بوده و جهات متکثره به مراتب بیش از آن چیزی است که مشائیان باور دارند.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش‏، ج۱، ص۳۴۰.</ref>

[[ملاصدرا]] نیز با قبول قاعده الواحد، نظریه عقول مشائی را می‌پذیرد؛ اما همچون [[فلسفه اشراق|مکتب اشراق]]، آن را منحصر در [[عقول عشره|عقول طولی]] نمی‌داند.<ref>شیرازی، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۳م، ج۸، ص۳۹۸.</ref> از نظر وی، اولین چیزی که از [[خدا|خداوند]] صادر می‌شود، باید وجودی منبسط و اشرف مخلوقات باشد و از آن جهت که هر موجود دیگری غیر از عقل (نظیر [[نفس]]، طبایع مادی و صور مقداریه)، آمیخته به عدم است، پس اولین صادر عقل است.<ref>ر.ک. صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعة، ۱۳۸۳ش، ج ۳ ص ۱۶۶؛ ج ۱ ص ۱۹۳.</ref>

به باور وی، جهان هستی از «هباء» آغاز می‌شود که در آن هیچ چیز به پذیرش حق، نزدیک تر از [[حقیقت محمدی]] که عقل نام دارد، نیست.<ref>موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۷.</ref>

از عقل اول، در عرفان اسلامی به «تجلی اول»<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج‏۱، ص ۴۹۰.</ref> و «قلم اعلی»<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج‏۳، ص۱۵۱۳.</ref> نیز یاد شده است.

عقل اول در اشعار فارسی نیز بازتاب داشته که در اینجا به برخی از آن اشاره می شود:

{{ب|کاول آفریده‌ها عقل است‏|برتر از برگزیده‌ها عقل است‏}}

{{ب|عقل کل یک سخن ز دفتر او‏|نفس کل یک پیاده بر در او‏}}

* خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام‏، تهران، انتشارات صبا، ۱۳۷۰ش.

* سجادی‏، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی‏، تهران‏، انتشارات دانشگاه تهران‏، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش‏.

* شیخ صدوق، محمد بن علی‏، عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، تصحیح مهدی‌لاجوردی، تهران، نشرجهان، ۱۳۷۸ق.

* صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، حاشیه علامه طباطبائی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.

* طباطبائی، سیدمحمدحسین، ‏اصول‌فلسفه‌وروش‌رئالیسم، تهران، صدرا، ۱۳۶۸ش.

* طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن‏، بیروت، دار المعرفه‏، ۱۴۱۲ق‏.

* غزالی محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت لبنان، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۲ق.

* فخررازی، محمدبن‌ عمر‌، التفسیر الکبیر، قاهره، بی نا، بی‌تا.

* فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبه الامام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، ۱۴۰۶ق.

* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.

* مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، ‏بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، ۱۴۰۳ق.