حسان بن ثابت: تفاوت میان نسخه‌ها

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[غدیریه]] [[حسان بن ثابت]] در توصیف واقعه [[غدیر]]:{{سخ}}{{شعر|ثلث}}{{ب| ینادیهم یوم الغدیر نبیهم | بخم و أسمع بالرسول منادیا}}{{ب|فقال فمن مولاكم و ولیكم | فقالوا و لم یبدوا هناك التعادیا}}{{ب| إلهك مولانا و أنت ولینا | و لم تر منا فی المقالة عاصیا}}{{ب| فقال له قم یا علی فإننی |رضیتك من بعدی إماما و هادیا}}{{ب| فمن كنت مولاه فهذا ولیه| فكونوا له أنصار صدق موالیا}}{{ب| هناك دعا اللهم وال ولیه | و كن للذی عادى علیا معادیا}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی || منبع = <small>سید رضی، ص43</small> | تراز = چپ| عرض = 450px |حاشیه= 5px| اندازه خط = 10px|رنگ پس‌زمینه = | گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

== کنیه ==

كنیه‌هایش ابوالولید، ابوالحُسام، ابوعبدالرحمان و ابوالمضرّب بود.<ref> ابن‌سلام جمحى، ص 203؛ ابن‌قتیبه، ج1، ص305؛ ابن‌عساكر، ج12، ص378؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج2، ص63.</ref> او را حُسام نیز نامیده‌اند.<ref> رجوع کنید به ابن‌سلام جمحى، ص89؛ آمدى، ص89.</ref>

== پیش از اسلام ==

حسان یمنی‌الاصل بود.او چند سال قبل از سال تولد پیامبر (ص) ([[عام الفیل]])<ref>ابوالفرج اصفهانى، ج۴، ص۱۳۵ـ۱۳۶.</ref> در [[مدینه|یثرب]] به‌دنیا آمد و در همانجا رشد یافت.<ref> بستانى، ج1، ص272؛ بروكلمان، ج1، ص152.</ref> او از قبیله [[اوس و خزرج|خزرج]] و از طایفه [[بنی‌ نجار]] و از خویشاوندان [[پیامبر اكرم]](ص) بود.<ref> ابن‌سلام جمحى، ص179؛ شوقی‌ضیف، ج2، ص 77.</ref> پدرش ثابت و جدّش مُنذِر بن حَرام، از اشراف و بزرگان قوم خزرج بودند.<ref> رجوع کنید به ابن‌سلام جمحى، ص180.</ref> مادرش، فُرَیعة، نیز از همان قبیله بود كه پس از [[هجرت]] پیامبراكرم(ص) به [[مدینه]]، اسلام آورد<ref> ابن‌قتیبه؛ ج1، ص305، ابن‌حجر عسقلانى، ج2، ص63.</ref> حسّان را '''ابن‌ فُرَیعه''' نیز خطاب می‌كردند.<ref> رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص144؛ آمدى، ص165.</ref>

پیش از اسلام، حسّان به دربار غَسّانیان (حاکمان منطقه شام) و پادشاهان حیره (منطقه‌ای در عراق) رفت و آمد می‌كرد و با مدح آنان از ایشان صله می‌گرفت و این رویه تا پایان عمرش ادامه داشت.<ref> ابن‌سلام جمحى، ص181؛ ابن‌قتیبه، ج1، ص159، 164ـ165، 305ـ306.</ref> وى در اواخر عمر نابینا شد. <ref> ابن‌قتیبه، ج1، ص305.</ref>

== در زمان پیامبر (ص) ==

حسّان [[دین یهود|یهودى]] بود، اما با ورود پیامبر(ص) به مدینه، [[اسلام]] آورد. سن او را در زمان اسلام آوردن ۶۰ سال دانسته‌اند.<ref>ابوالفرج اصفهانى، ج۴، ص۱۳۵ـ۱۳۶.</ref> [[بروكلمان]]،<ref> بروکلمان، ج۱، ص۱۵۲.</ref> سن او را در این زمان کمتر از ۶۰ سال دانسته است.

=== عدم حضور در غزوات ===

حسّان اهل نبرد نبود و به‌سبب ترسى كه بر وى عارض شد، در هیچ‌یك از [[غزوات]] شركت نكرد<ref>ابن‌قتیبه، ج1، ص305؛ ابن‌عساكر، ج12، ص433؛ نیز رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص165ـ166.</ref> با وجود این، ظاهر خود را چون شیر می‌آراست و در اشعارش به وصف شجاعت خویش می‌پرداخت، چنان كه باعث تبسّم پیامبر (ص) می‌شد. <ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص136، 166ـ167.</ref>

=== شعر در هجو دشمنان و دفاع از اسلام ===

حسّان زبان گزنده‌اى داشت و با هجو مشركان و دفاع از پیامبر(ص)، مورد احترام و مایه آرامش آن حضرت بود.<ref> ابن‌سلام جمحى، ص181؛ ابن‌قتیبه، ج1، ص305؛ ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص143، 160ـ161.</ref> نوشته‌اند كه پیامبراكرم(ص) او را تأیید می‌كرد و می‌فرمود حسّان از عنایت فرشته [[وحى]] برخوردار است.<ref>رجوع کنید به ابن‌سلام جمحى، ص181؛ ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص138، 142؛ مفید، الارشاد، ص95.</ref>

=== داستان افک ===

در [[ماجراى افک|ماجراى اِفْك]]، حسّان نیز مؤاخذه شد، اما او با سرودن مدحیه‌اى درباره [[عایشه]] و یادآورى سابقه خود در اسلام نزد پیامبر(ص)، از پیامبر(ص) و عایشه عذرخواهى نمود؛<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص156، 161ـ162؛ مفید، الجَمَل والنُصرة، ص217ـ219؛ قس: [[ابوالفرج اصفهانى]]، ج4، ص157ـ160 به نقل از دیگران، كه نوشته است این مؤاخذه به ‌سبب اعتراض حسّان به عده‌اى از تازه‌مسلمانان [[مهاجرین|مهاجر]] بود.</ref>

===دعای پیامبر(ص) در حق حسان===

رسول خدا(ص) در مورد حسان فرمود: «اللهم ایده بروح القدس»<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابه...،ج2،ص.55 </ref> خدایا او را مورد تائید روح القدس قرار بده. به نظر می‌رسد این گفته به صورت مشروط بیان شده باشد؛ چراكه بسیاری از دانشمندان قائل‌اند [[پیامبر(ص)]] درباره او فرمود: «''ای حسان تا وقتی كه از ما دفاع كنی'' موید به تائیدات روح القدس خواهی بود.»؛<ref>طبرسی، مجمع البیان،ج20،ص433 .</ref> البته این دعا به صورت های مختلفی بیان شده است. در یك مورد از پیامبر(ص) نقل شده است كه در مورد او فرمود: «اللهم ایده بروح القدس لمناضلته عن المسلمین»،<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج1، ص345. </ref> خدایا حسان را با روح القدس مورد حمایت و تایید قرار بده، به خاطر حمایت او از مسلمانان. در نقلی دیگر آمده:

«إن اللّه یؤید حسان بروح القدس ما نافح عن رسول اللّه»<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج1، ص482‏.</ref> «خداوند حسان را مورد حمایت و تایید روح القدس قرار دهد تا زمانی كه از رسول خدا(ص) پشتیبانی كند.»

== حسان و عثمانیان ==

در جریان خون‌خواهى [[عثمان‌ بن عفان]]، حسّان به عثمانیان پیوست.<ref>طبرى، سلسله1، ص3245.</ref> هرچند قصایدى كه در حمایت از عثمان و هجو قاتلانش به حسان نسبت داده‌اند چندان معتبر نیست.<ref> بروكلمان، ج1، ص153؛ نیز رجوع کنید به مفید، الجمل و النصرة،ص 217ـ219.</ref> شوقی‌ ضیف<ref>شوقی ضیف، ج2، ص81.</ref> این اشعار را ساخته [[امویان]] دانسته است تا ننگ هجو قریش را پاك كنند.

پس از به [[خلافت]] رسیدن [[امام على(ع)|علی(ع)]]، عده‌ای از [[بیعت]] با آن حضرت امتناع ورزیدند، حسان بن ثابت از جمله آنان بود.<ref>ابن حجر عسقلانی، الاصابه...، ج2، ص55.</ref> [[شیخ مفید]] می‌نویسد: «گروهى از بیعت با علی(ع) سرباز زدند مانند عبداللَّه پسر [[عمر بن خطاب]]، [[سعد وقاص]]، [[محمد بن مسلمة]]، حسان بن ثابت و [[اسامة بن زید]]، حضرت علی(ع) پس از امتناع آنها از بیعت سخنرانی كرد، در بخشی از سخن حضرت آمده است:... از جانب سعد، و مسلمة و اسامة، و عبداللَّه، و حسان چیزهائى به من رسیده كه آن را خوش ندارم و حق در میان من و ایشان حاكم است.»<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج1، ص237.</ref>

== درگذشت ==

حسّان، با بیش از صد سال زندگى، از معمّرینِ [[مخضرم|مُخَضرَم]] (کسی که بخشی عمرش در [[جاهلیت]] گذشته باشد و بخشی در اسلام) به شمار می‌رود كه تقریباً نیمى از عمر خود را پس از ورود [[پیامبراکرم]](ص) به [[مدینه]] گذراند.<ref>ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص135.</ref> تاریخ وفات وى بین سالهاى 40 تا 54 نقل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ج1، ص305؛ ابن‌عساكر، ج12، ص380، 434.</ref>

== جایگاه شعری حسان ==

حسّان را برترین شاعر در میان شهرنشینان عرب دانسته‌اند<ref>اصمعى، ص11، 19؛ ابن‌سلام جمحى، ص179؛ ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص136ـ137.</ref> كه شعرش موجب نشاط و طراوت می‌شد<ref>رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص305.</ref> وى در تمامى دوران زندگى خود ــ چه قبل از اسلام و چه بعد از آن ــ این برترى را حفظ كرد<ref>ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص136.</ref>اما بنا بر نظر [[اصمعى]]<ref>به نقلِ ابن‌قتیبه، ص305.</ref> شعر حسّان در دوره اسلامى رو به افول نهاد.

حسّان اشعار برجسته بسیارى دارد<ref>ابن‌سلام جمحى، ص179.</ref> و از بهترین اشعارش در [[دوره جاهلى]]، مدح ملوك غَسّان است.<ref>ابن‌سلام جمحى ، ص181؛ ابن‌قتیبه، ص305.</ref> وى از اصحاب مُذَهَّبات (شاعرانى كه اشعارشان با آب طلا نوشته می‌شد) به‌شمار می‌رود<ref> بستانى، ج1، ص275.</ref> با وجود این، به ابیاتى كه در بازار عُكاظ در مقابل اعشى و خَنساء به نابغه ذبیانى عرضه نمود اعتنایى نشد و از نظر حُطَیئه نیز اشعارش استحكام لازم را نداشت.<ref>رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج4، ص167، ج9، ص340.</ref>

== دیوان حسان ==

[[:رده:راویان|راویان]] بسیارى از جمله [[ابن‌حبیب]] (متوفى 238) اشعار حسّان را روایت كرده و به جمع‌آورى دیوان وى و شرح آن پرداخته‌اند.<ref> رجوع کنید به بروكلمان، ج1، ص153ـ155؛ سزگین، ج2، جزء2، ص314ـ316.</ref>

حجم اشعارى كه به وى نسبت داده شده براى هیچ شاعرى روایت نشده است و احتمالاً بسیارى از این اشعار را قریشیان به او نسبت داده‌اند،<ref>ابن‌سلام جمحى، ص179، 183.</ref> همچنین به نظر می‌رسد كه شعر او با اشعار فرزندش عبدالرحمان و برخى شاعران، به‌ویژه [[كعب‌ بن مالک]] انصارى و [[عبداللّه‌ بن رواحه]]، درآمیخته است.<ref> شوقى ضیف، ص80؛ نیز رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ج1، ص307ـ308؛ حسّان‌بن ثابت، ج1، ص166، 250، 482، توضیح ولید عرفات.</ref>

== وجوه اهمیت اشعار حسان ==

=== اشاره به حوادث تاریخى ===

اشعار حسّان، به‌سبب اشاره به حوادث تاریخى و [[سیره پیامبر]](ص) و [[غزوه|غزوه‌هاى]] ایشان، اهمیت فراوانى دارد و از مآخذ موثق تاریخ صدر اسلام است.<ref> بستانى، ج1، ص278؛ براى نمونه رجوع کنید به حسّان‌بن ثابت، ج1، ص29ـ30، 67ـ68، 85ـ86.</ref>

=== دفاع از پیامبر(ص) ===

او همچنین، با دفاع از پیامبر(ص)، طلایه‌دار شعر سیاسى است و در مدح ایشان از روشى نو در الفاظ و تعبیرات استفاده كرده كه پیش از او در شعر جاهلى سابقه نداشته است. به همین دلیل وى در مدح، شاعرى صاحب سبك محسوب می‌شود.<ref> بستانى، ج1، ص278، 281.</ref>

=== استفاده از صنایع بدیع ===

در اشعار او، علاوه بر مدح و فخر و [[هجو|هجا]]، [[رثا]] نیز وجود دارد،<ref>سزگین، ج2، جزء2، ص312.</ref> به‌نظر فروخ،<ref> ج1، ص 326.</ref> حسّان به‌سبب استفاده از صنایع [[علم بدیع|بدیعى]] در مدحیات پیامبر(ص)، می‌تواند نخستین بَدیعیه سرا به شمار آید.

==پانویس==

{{پانویس|3}}

{{صحابه}}