|
|
خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مقاله توصیفی فقهی}}
| | '''سلام''' |
| '''قاعده فِراغ''' از قواعد فقهی و به این معنا است که انسان پس از انجام عمل و شک در درستی انجام آن، حکم به صحت آن عمل نماید. به گفتهٔ بیشتر [[مجتهد|فقیهان]] این قاعده در تمام [[ابواب فقه|ابواب فقهی]] قابل اجرا است.<br> | |
| برخی فُقها بر این باورند که [[قاعد تجاوز|قاعدۀ تجاوز]] و فراغ یک قاعدهاند. عدهای نیز معتقد به جدایی این دو قاعده از یکدیگر شده و تفاوتهایی بین آن دو بیان نمودهاند؛ از جمله اینکه موضوع قاعده فراغ، شک در صحّت و موضوع قاعدۀ تجاوز شک در اصل تحقق عمل گذشته است. همچنین عالمان [[اصول فقه|علم اصول]] قاعده فراغ را نوعی اَماره و نشانهٔ کشفِ واقع دانستهاند، نه اینکه مانند [[اصول عملیه]] صرفا [[مجتهد]] را از سرگردانی درآورده و [[تکلیف شرعی|تکلیف]] را مشخص کند.<br>
| |
| برای اثبات قاعده فراغ به [[حدیث|روایات معصومان]] استناد شده است. به گفته برخی فُقها محتوای بعضی از این روایات گرچه در موردی خاص است، اما قاعدهای کلی از آن برداشت میشود. [[سیره عقلاء|سیره عُقلاء]] و [[اجماع|اِجماع علما]] را از دیگر مستندات قاعده فراغ دانستهاند. برخی اجماع مذکور را برگرفته از احادیث دانسته و آن را نپذیرفتهاند، ولی قاعده فراغ به عنوان یک اصل عقلایی مورد قبول واقع شده است.
| |
| | |
| ==مفهوم و جایگاه==
| |
| یکی از قواعد مشهور فقهی قاعده فراغ است<ref>موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۳.</ref> که بر اساس آن، انسانِ عاقل و آگاه پس از انجام عمل، اگر شک کند که آیا آن عمل و اجزایش را صحیح بهجا آورده یا خیر، به موجب این قاعده حکم به صحت آن میشود.<ref>جعفری، منابع فقه، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۰؛ مشکینی، اصطلاحات الأصول، ۱۴۱۶ق، ص۱۹۹.</ref> گروهی از [[مجتهد|فقیهان]] همچون [[سید حسین طباطبایی بروجردی|سید حسین بروجردی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۴۰ هجری شمسی|۱۳۴۰ش]])، [[سید ابوالقاسم خویی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۷۱ هجری شمسی|۱۳۷۱ش]])<ref>خویی، مصباح الأصول، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۷۵.</ref> و [[علیاکبر فیض مشکینی|علی مشکینی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۸۶ هجری شمسی|۱۳۸۶ش]])، این قاعده را در تمام [[ابواب فقه|ابواب فقهی]]، چه در عبادات و چه در [[معاملات]]، قابل اجرا دانستهاند.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۰۸؛ مشکینی، مصطلحاتالفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۰۹.</ref> ولی برخی معتقدند، این قاعده صرفا در باب نماز یا در بخشهایی از عبادات جریان دارد.<ref>منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۳۷۵؛ رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۶.</ref>
| |
| | |
| فراغ به معنی پایان کار است<ref>مشکینی، مصطلحاتالفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۰۹.</ref> و جریان این قاعده را پس از اتمام کار و خروج از عمل و وجود شک در صحت آن دانستهاند.<ref>مشکینی، مصطلحاتالفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۰۹.</ref> برخی این امر را تنها شرط قاعده فراغ معرفی کردهاند.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۰۸</ref> البته فرقی نمیکند که انسان وارد عمل بعد شده یا نشده باشد.<ref>مشکینی، مصطلحاتالفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۰۹.</ref>
| |
| | |
| ==رابطه قاعده فراغ با قاعده تجاوز و اصل صحت==
| |
| برخی عالمان مانند [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]]<ref>سبحانی، المبسوط فی اصول الفقه، ۱۴۳۲ق، ج۴، ص۳۶۰.</ref> (درگذشت: [[سال ۱۲۸۱ هجری قمری|۱۲۸۱ق]]) و [[سید روحالله موسوی خمینی|امام خمینی]]<ref>موسوی بجنوردی، «قاعده فراغ و تجاوز از منظر امام خمینی»، ص۱۹.</ref> (درگذشت: [[سال ۱۳۶۸ هجری شمسی|۱۳۶۸ش]]) قائل به وحدت [[قاعد تجاوز|قاعدۀ تجاوز]] و فراغ شدهاند، در مقابل عدهای از فقیهان از جمله [[محمدحسین غروی نائینی|محقق نایینی]]<ref>نائینی، فوائد الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۶۲۰.</ref> (درگذشت: [[سال ۱۳۱۵ هجری شمسی|۱۳۱۵ش]]) و سید حسین بروجردی<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۰۸</ref> معتقد به جدایی این دو قاعده از یکدیگر شده و تفاوتهایی بین آن دو بیان نمودهاند که به بیان زیر است:<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۰۲.</ref>
| |
| | |
| *در قاعده فراغ، در صحّت آنچه انجام گرفته شک میشود، با علم به انجام دادن آن.<ref>عراقی، نهایة الأفکار، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۸؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۶، ص۳۰۷.</ref> اما در قاعدۀ تجاوز شک در اصل تحقق یک جزء است.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۲۰۱-۲۰۲.</ref>
| |
| *در قاعده فراغ، شک در صحت کل عمل بعد از پایان یافتن آن شکل میگیرد. ولی در قاعده تجاوز، شک در یک جزء پس از ورود در جزیی دیگر اتفاق میافتد.<ref>ایروانی، دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۸.</ref>
| |
| مثلا شک در صحّت [[نماز]]، اگر پس از اتمام آن باشد، طبق قاعده فراغ گفته میشود نماز صحیح است، ولی اگر در بین نماز، شک در انجام جزیی، پس از دخول در جزء بعدی باشد، طبق قاعده تجاوز گفته میشود که آن جزء قبلی انجام پذیرفته و نماز صحیح است.<ref>ایروانی، دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۸.</ref>
| |
| | |
| دربارهٔ [[اصل صحت|اصل صحّت]] نیز گفتهاند که محل جریان آن، عمل مشکوک شخصی دیگر است،<ref>حائری یزدی، درر الفوائد، انتشارات مهر، ج۲، ص۲۳۷.</ref> درحالیکه قاعدۀ فراغ در مورد عمل مشکوک خود مکلّف جاری میشود.<ref>مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۶، ص۳۰۷.</ref>
| |
| | |
| ==قاعده فراغ اماره است یا اصل عملی؟==
| |
| عالمان [[اصول فقه|علم اصول]] قاعده فراغ را از جمله اَمارات دانستهاند.<ref>موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۳؛ عراقی، نهایة الأفکار، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۶.</ref>
| |
| [[اماره]] به معنی نشانه،<ref>ابنمنظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۱.</ref> در اصول فقه، به دلیلی گفته میشود که موجب ظن و گمان بوده و اعتبارش را از [[شارع]] گرفته و واقعیت را نشان میدهد.<ref>موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۳.</ref> ولی کاربرد [[اصول عملیه|اصل عملی]] زمانی است که مجتهد پس از جستجو و دست نیافتن به دلیل معتبر، برای رفع سرگردانی و تعیین تکلیف، از آن استفاده میکند.<ref>مظفر، اصول الفقه، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۲۶۹-۲۶۷؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۳.</ref>
| |
| | |
| اماره بودن قاعدۀ فراغ و کشف واقع توسط آن نیز اینگونه ترسیم شده که انسان وقتی قصد انجام کاری را داشته و نسبت به آن کار شناخت و آگاهی دارد، آن را به طور صحیح انجام میدهد و اگر در پایان، شک کند که آیا همۀ اجزای آن عمل را صحیح انجام دادم، عُقَلا بنا را بر صحت عمل میگذارند؛ زیرا طبیعت انسان اینگونه است که در هنگام بجا آوردن عمل، به آن توجه داشته و آن را با تمام اجزا و شرایط انجام میدهد.<ref>موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۴.</ref>
| |
| | |
| ==مستند قاعده فراغ==
| |
| برای اثبات قاعده فراغ به [[حدیث|روایات معصومان]]، [[سیره عقلاء|سیره عُقلاء]] و [[اجماع|اِجماع]] استناد شده است.<ref>مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱۳ و ۲۲۰؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۴؛ رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۶-۲۰۰.</ref>
| |
| ===روایات===
| |
| قاعده فراغ از جمله قواعد منصوص شمرده میشود؛<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۶.</ref> به این معنا که احادیث معصومان(ع) افزون بر محتوا، عین الفاظ این قاعده را بیان نمودهاند.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۶.</ref> به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|آیتالله مکارم شیرازی]] (زاده: [[سال ۱۳۰۵ هجری شمسی|۱۳۰۵ش]]) از [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید]]، محتوای برخی از این روایات گرچه در موردی خاص مثل مسائل باب طهارت یا نماز وارد شده، اما قاعدهای کلی از آن برداشت میشود.<ref>مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱۳.</ref>
| |
| | |
| به عنوان نمونه؛ [[شیخ طوسی]] در [[تهذیب الاحکام (کتاب)|کتاب تهذیب]] نقل کرده که [[بکیر بن اعین|بُکَیر بن اَعین]] از [[امام صادق علیهالسلام|امام صادق(ع)]] درباره فردی پرسید که وی پس از انجام [[وضو]]، در آن شک میکند. امام فرمود: «هُوَ حِینَ یتَوَضَّأُ أَذْکَرُ مِنْهُ حِینَ یشُکُّ» (وضوگیرنده در هنگام وضو گرفتن توجه بیشتری دارد نسبت به وقتی که دچار شک میگردد.)<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰۱؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷۱.</ref> در این حدیث، سخن امام را علتی کلی دانستهاند که هر جا انسان در صحت عمل گذشتهاش شک کرد، باید حکم به صحت آن نماید.<ref>مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱۶.</ref> در حدیثی دیگر در همین کتاب، چنین آمده که [[امام محمد باقر علیهالسلام|امام باقر(ع)]] به [[محمد بن مسلم ثقفی کوفی|محمد بن مسلم]] فرمودند: «کُلُّ مَا شَکَکْتَ فِیهِ مِمَّا قَدْ مَضَی فَامْضِهِ کَمَا هُوَ» (هر کاری که انجام دادی، سپس در آن شک کردی، به آن شک اعتنا نکن و همانطور که انجام دادهای با آن برخورد کن.)<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۴؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۳۸.</ref> این حدیث را شامل قاعده فراغ شمرده و شاهدش را واژهٔ «مَضی» و «فَامْضِه» دانستهاند، که بر بنا گذاردن بر صحت عمل گذشته دلالت دارد.<ref>موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۶.</ref>
| |
| | |
| ===سیره عقلاء و اجماع===
| |
| [[File:قاعده فراغ و تجاوز.jpg|200px|بندانگشتی|تقریرات درس محمدجواد فاضل]]
| |
| [[فقیهان]] معتقدند سیره و بنای عُقلاء بر آن است که در هنگام شک در صحت عمل گذشتهٔ خویش، به شک خود اعتنا نکرده و بر انجام درست آن عمل بنا میگذارند.<ref>مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱۳ و ۲۲۰؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۴.</ref>
| |
| برخی با معرفی قاعده فراغ به عنوان یک اصل عُقلایی بر این باورند که [[شارع]] هم اگر آن را معتبر کرده است از باب امضای قاعده عقلایی است؛<ref>[https://www.qaeninajafi.ir/component/k2/itemlist/category/10-faraq.html «قاعده فراغ، جلسه سوم»]، وبگاه استاد قائنی نجفی.</ref> چراکه در برخی روایات - مانند روایت بُکَیر بن اَعین<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰۱؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷۱.</ref> - به این اصل اشاره شده و علت صحیح دانستن عمل خویش را توجه و دقت بیشتر انسان بههنگام انجام کار خود بیان نموده است.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۷.</ref>
| |
| | |
| از دیگر مستندات قاعده فراغ، اجماع فقها مطرح شده است،<ref>هاشمی شاهرودی، قاعده الفراغ و التجاوز، ۱۴۰۸ق، ص۲۹.</ref> که البته، هرچند این اجماع پذیرفته شده، ولی با توجه به وجود روایاتی متعدد درباره این قاعده، مدرک اجماع مذکور را همین روایات دانسته و این اجماع را جهت اثبات قاعده فراغ کافی نمیدانند.<ref>رحمانی، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، ص۱۸۷.</ref>
| |
| | |
| ==تکنگاری==
| |
| غیر از کتابهایی که با موضوع قواعد فقهیه نگاشته شده و شامل قاعدهٔ فراغ هم میشوند،<ref>برای نمونه رجوع کنید: مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹؛ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۸۳.</ref> تألیفات مستقلی نیز دربارهٔ این قاعده به چشم میخورد؛ از جمله:
| |
| *قاعدة الفراغ و التجاوز؛ اثر [[سید محمود هاشمی شاهرودی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۹۷ هجری شمسی|۱۳۹۷ش]])، از فقیهان امامیه. این کتاب شامل یک مقدمه و چهار فصل بوده و در سال [[سال ۱۴۰۸ هجری قمری|۱۴۰۸ق]] به چاپ رسیده است.<ref>هاشمی شاهرودی، قاعدة الفراغ و التجاوز، ۱۴۰۸ق، ص۸.</ref>
| |
| *قاعده فراغ و تجاوز؛ [[تقریرنویسی|تقریرات]] درسهای [[محمدجواد فاضل لنکرانی]] (زاده: [[سال ۱۳۴۱ هجری شمسی|۱۳۴۱ش]]) از مجتهدان شیعه، که در سه بخش توسط جواد حسینیخواه تدوین شده و در سال ۱۳۸۸ چاپ گردید.<ref>فاضل لنکرانی، قاعده فراغ و تجاوز، ۱۳۸۸ش، ص۸.</ref>
| |
| *«بررسی شرائط قاعده فراغ و تجاوز با تکیه بر نظر شیخ انصاری»؛ در این مقاله برخی شرایط و استثنائات قاعده فراغ و تجاوز مورد بررسی قرار گرفته است.<ref>زارع، «بررسی شرائط قاعده فراغ و تجاوز با تکیه بر نظر شیخ انصاری»، ص۳۷.</ref>
| |
| *«بررسی وحدت و یا استقلال قاعده فراغ و تجاوز»، این مقاله ضمن بررسی وحدت یا استقلال قاعده فراغ و تجاوز، ثمرات هر کدام از این دو قول را بیان کرده است.<ref>میردامادی، «بررسی وحدت و یا استقلال قاعده فراغ و تجاوز»، ص۱۴۹.</ref>
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| {{پانوشت}}
| |
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| *ابنمنظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
| |
| *الهیان، مجتبی و حسن آبسواران، «تأملی در قاعده فراغ و تجاوز»، در مجله پژوهشهای فقهی، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
| |
| *ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم، دارالفقه للطباعة و النشر، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
| |
| *جعفری، محمدتقی، منابع فقه، قم، نشر نور، ۱۴۱۷ق.
| |
| *حائری یزدی، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، انتشارات مهر، بیتا.
| |
| *خویی، سید ابوالقاسم، قاعدة الفراغ و الصحة و ... الاجتهاد و التقلید (مصباح الأصول)، مقرر: واعظ حسینی بهسودی، سید محمد سرور، قم، کتابفروشی داوری، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
| |
| *رحمانی، محمد، «قاعده تجاوز و فراغ از نگاه آیت الله بروجردی»، در مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۲۳، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، بیتا.
| |
| *زارع، رضا، «بررسی شرائط قاعده فراغ و تجاوز با تکیه بر نظر شیخ انصاری»، در مجله پژوهشهای مطالعات اسلامی معاصر، شماره ۳، ۱۴۰۲ش.
| |
| *شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
| |
| *سبحانی، جعفر، المبسوط فی اصول الفقه، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
| |
| *شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
| |
| *عراقی، آقا ضیاءالدین، نهایة الأفکار، مقرر: محمدتقی بروجردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
| |
| *فاضل لنکرانی، محمدجواد، قاعده فراغ و تجاوز، مقرر: جواد حسینیخواه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۸ش.
| |
| *[https://www.qaeninajafi.ir/component/k2/itemlist/category/10-faraq.html «قاعده فراغ، جلسه سوم»]، وبگاه استاد قائنی نجفی، تاریخ بازدید: ۳ مرداد ۱۴۰۳ش.
| |
| *مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
| |
| *مشکینی، علی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، نشر الهادی، چاپ ششم، ۱۴۱۶ق.
| |
| *مشکینی، علی، مصطلحاتالفقه، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
| |
| *مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ۱۳۷۰ش.
| |
| *مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین(ع)، چاپ سوم، ۱۴۱۱ق.
| |
| *منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم، مؤسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.
| |
| *موسوی بجنوردی، سید محمد، «قاعده فراغ و تجاوز از منظر امام خمینی»، در مجله پژوهشنامه متین، شماره ۲۷، ۱۳۸۴ش.
| |
| *موسوی بجنوردی، سید محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، ۱۴۰۱ق.
| |
| *میردامادی، سید مجتبی، «بررسی وحدت و یا استقلال قاعده فراغ و تجاوز»، در مجله پژوهشنامه فقهی، شمارهٔ ۱، ۱۳۸۹ش.
| |
| *نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
| |
| *هاشمی شاهرودی، سید محمود، قاعدة الفراغ و التجاوز، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
| |
| | |
| {{پایان}}
| |
| | |
| {{قواعد فقهی}}
| |
| {{اصطلاحات فقهی}}
| |
| | |
| [[رده:قواعد فقهی]]
| |
| [[رده:مقالههای با درجه اهمیت ج]]
| |