فضل بن جعفر بن محمد بن فرات
ابوالفتح فضل بن جعفر بن محمد بن فرات (د ۳۲۷ق/۹۳۹م) معروف به ابن حنزابه[۱] یکی از وزراء دستگاه خلافت عباسی از خاندان ابن فرات بود.
این خاندان، شیعه مذهب و با غالیان در ارتباط بودند. در این خاندان محدثان و راویانی نیز وجود دارد.
آغاز وزارت
از زندگی فضل پیش از ورود به دستگاه خلافت خبری در دست نیست. پس از مرگ پدر به جای او به ریاست دیوان مشرق گمارده شد[۲] و در ۲۹۹ق همراه با ابوالحسن علی بن فرات وزیر معزول گشت.
در دومین دوره وزارت عمویش ابوالحسن باز ریاست همان دیوان یافت، اما در ۳۱۱ق در سومین دوره وزارت ابوالحسن بن فرات به نیابت از سلیمان بن حسن بن مخلد در دیوان مشرق می‌نشست. وقتی وزیر از سلیمان بن حسن وثیقه ضمان یوسف بن ابی الساج را طلب کرد، او آن را به فضل حواله داد. چون فضل گفت آن را بازگردانیده است، وزیر او را زندانی کرد.[۳]
از این تاریخ تا مدتی پس از آن از فضل خبری در دست نیست. حتی در ۳۱۲ق که خاندان ابن فرات را گرفتار کردند، از توقیف فضل سخنی به میان نیامده است. به نظر می‌رسد که فضل پیش از آن از زندان عمویش آزاد شده بود و در ماجرای گرفتاری وزیر، در خانه محمد بن احمد تنوخی پنهان می‌زیسته[۴] و سپس به مصر رفته است.
در ۳۱۴ق که عبیدالله بن محمد کلوذانی به نیابت از وزیر علی بن عیسی بن جراح در بغداد رشته کارها را در دست گرفت، فضل به وی پیوست. چون ابن جراح به بغداد آمد فضل را در ۳۱۵ق ریاست دیوان مشرق داد.[۵]
سرانجام فضل بن فرات
از این تاریخ (۳۱۶ق) به بعد فضل بن فرات بارها به سِمت‌های دیوانی و وزارتی منصوب و بعد عزل می‌شد تا این که در شوال سال۳۲۵ از شام به بغداد آمد و بر مسند وزارت نشست و ابوبکر عبدالله بن علی نِفری را به نیابت خود گمارد.[۶]
اقامت وی در بغداد چندان نپایید و چون امور را به سبب نزاع و رقابت میان ابن رائق و بجکم و خاندان بریدی و بویهیان در عراق و فارس آشفته یافت و ابن رائق را بر کارها چیره دید، خواست به شام بازگردد. از این رو طمع ابن رائق را برانگیخت و آگهی داد که از شام و مصر او را مال‌ها می‌فرستد. نیز دختر او را برای پسر خود به زنی گرفت، بدین تمهید در ربیع‌الاول ۳۲۶/ ژانویهٔ ۹۳۸ به شام بازگشت[۷]؛[۸] و عبدالله بن علی نفری به نیابت از او در بغداد ماند.[۹]
چنین می‌نماید که فضل پس از خروج از بغداد، وزارت را از دست داد. زیرا خلیفه، از آن پس، ابوعلی ابن مقله را به وزارت نشاند و اندکی بعد که وی (ابن ملقه) عزل و مثله شد[۱۰]، خلیفه کسی را به شام فرستاد تا فضل را به بغداد آورد و به وزارت بنشاند[۱۱]، و گویا عبدالله بن علی نفری را تا آمدن او نیابت وزارت داد، زیرا در وقایع ۳۲۷ق از او به عنوان نایب وزیر یاد شده است[۱۲] اما چون فرستاده خلیفه به شام رسید، فضل درگذشته بود[۱۳].
گفته‌اند ابن رائق به رقه رفت و اموال فضل را تصرف کرد و چیزها به دست آورد که نیم میلیون دینار ارزش داشت[۱۴]
شخصیت فضل بن فرات
فضل بن جعفر بن فرات را به دانش و پاکدامنی و دینداری ستوده و از برگزیدگان آل فراتش خوانده‌اند[۱۵] حتی رقیبانش نیز او را با کفایت و در کتابت ماهر دانسته‌اند.[۱۶] او مباحثات علمی میان عالمان ترتیب می‌داد.
از یکی از این مجالس که متی بن یونس و ابوسعید سیرافی در آن مباحثه داشتند، یاد کرده‌اند.[۱۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن خلکان،ج ۱، ص۳۴، ج۳، ص۴۲۴، ۴۲۵
- ↑ قرطبی، ص۳۴،
- ↑ صابی، ص۲۲۹.
- ↑ تنوخی، نشوار، چ بیروت، ج۱، ص۶۵
- ↑ ابوعلی مسکویه، ج ۱، ص۱۵۰-۱۵۲
- ↑ ابوعلی مسکویه، ج ۱، ص۳۶۷-۳۶۸
- ↑ ابن خلکان،ج۳، ص۴۲۵
- ↑ ابوعلی مسکویه، ج۱، ص۳۸۳-۳۸۴
- ↑ صولی، ص۱۰۱
- ↑ ابن اثیر، الکامل،ج۸، ص۳۴۵، ۳۴۶
- ↑ ابوعلی مسکویه، ج۱، ص۴۰۹
- ↑ صولی، ۱۰۸،
- ↑ ابوعلی مسکویه،،ج۱، ص۴۰۹؛ ابن خلکان، ج۳، ص۴۲۵
- ↑ صولی، ص۱۳۴
- ↑ قرطبی، صلهٔ تاریخ الطبری، ص۱۷۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج ۸، ص۱۸۴
- ↑ ابوحیان، ص ۱۰۷-۱۲۸.
یادداشت
منابع
- ابن اثیر، الکامل؛ اللباب، قاهره، ۱۳۵۶ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
- ابن خلکان، وفیات؛ ابن داوود، حسن، رجال، به کوشش محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش آمد روز، قاهره، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
- استرابادی، محمد، منهج المقال، تهران، ۱۳۰۶ق؛ الاشتر، صالح، مقدمه بر دیوان (نک: بحتری در همین مآخذ).
- اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، ۱۳۴۵ش؛ بحتری، دیوان، به کوشش حسن کامل صیرفی، قاهره، ۱۹۶۳م
- تنوخی، محسن، الفرج بعد الشدهٔ، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
- تنوخی، محسن، نشوار المحاضرهٔ، به کوشش مارگلیوث، قاهره، ۱۹۲۱م؛ همان، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۹۷۱-۱۹۷۳م.
- ذهبی، محمد، تذکرهٔ الحفاظ، حیدر آباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
- سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
- صابی، هلال، الوزراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۹۵۸م.
- قاضی عبدالجبار همدانی، «تثبیت دلائل نبوهٔ سیدنا محمد»، همراه اخبار القرامطهٔ (نک: ثابت بن سنان در همین مآخذ.
- قرطبی، عریب سعد، صلهٔ تاریخ الطبری، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۷م.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش.
- قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م؛ همو، مآثر الانافهٔ، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۸۵م.
- یاقوت، معجم الادبا.
- یاقوت، البلدان.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دائره المعارف بزرگ اسلامی