حسن بن علی قمی
| منجم شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ وفات | پس از ۳۶۶ق |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | المُدخل الی علم احکام النجوم • تاریخ خلفا |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | خدمت در دربار فخرالدوله دیلمی |
ابونصر قمی، حسن بن علی (درگذشته پس از ۳۶۶ق)، منجم شیعی که مهمترین اثر وی «المُدخل الی علم احکام النجوم» است.
زندگی نامه
برخی نام او را نصر بن حسن آورده‌اند.[۱] وی مدتی در خدمت فخرالدولۀ دیلمی به سر می‌برده و زمانی، شهریاری وی را بر پایۀ احکام نجوم پیش‌بینی کرده بوده است[۲] و اگر بتوان فرض کرد که این پیش بینی پس از درگذشت رکن‌الدوله (۳۶۶ق) و به هنگام بروز اختلاف و جنگ میان فرزندان وی، یعنی در دوران نگرانی فخرالدوله از آینده خویش رخ داده است، می‌توان تصور کرد که ابونصر چندسالی پس از آن نیز زنده بوده است. زوتر[۳] احتمال می‌دهد که وی تا حدود ۱۰۰۰م (۳۹۰ق) حیات داشته است.
درباره مذهب او، بر تشیع وی تصریح شده است.[۴]
آثار
المُدخل الی علم احکام النجوم
این کتاب که به البارع الی احکام النجوم (الطوامع) معروف است کتابی به زبان عربی دربارۀ مقدمات احکام نجوم، و چنان‌که در نسخۀ خطی پاریس آمده[۵] برای فخرالدوله و بر پایۀ نسخۀ کتابخانۀ بادلیان برای شیخ ابوعمرو بن سعید بن مرزبان نوشته شده است.[۶] حاجی خلیفه[۷] تاریخ تألیف این کتاب را ۳۵۷ق آورده است و همۀ معاصران، آن را تکرار کرده‌اند.[۸] اما در پایان نسخۀ خطی تبریز[۹] تاریخ تألیف کتاب ۳۴۵ یزدگردی/ ۳۶۶ق آمده است که در صورت درستی این تاریخ، روایت تألیف کتاب برای فخرالدوله، درست‌تر به نظر می‌رسد.
محتویات کتاب
کتاب المدخل ۶۴ فصل دارد و محتویات آن همانند دیگر کتاب‌های احکام نجوم –البته با اختصار بیشتر- است و ارزش علمی اندکی دارد، اما برخی مطالب آن شایستۀ توجه است. نقل مطالبی دربارۀ «انتهاءات» از زیج شاه –که در دورۀ ساسانیان تألیف شده- در فصل دهم از مقالۀ چهارم، از آن جمله است.[۱۰]
نسخه‌های کتاب
از این کتاب نسخه‌های بسیاری در دست است، از جمله:
- نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی تبریز که در این مقاله مورد استفاده بوده و در ۷۴۰ق کتابت شده است.[۱۱]
- نسخۀ کتابخانۀ ملی پاریس با تاریخ کتابت ۷۰۴ق[۱۲]
- نسخۀ شماره (۱) ۱۳۷ بادلیان[۱۳] و نسخۀ برلین که تمامی سرفصل‌های آن در فهرست کتابخانۀ برلن آمده است.[۱۴]
کتاب المدخل به فارسی نیز ترجمه شده است و نسخه‌ای از این ترجمه که در تاریخ ۸۰۶ق/۱۴۰۳م کتابت شده در کتابخانۀ برلن موجود است.آلوارت، شمـ ۵۶۶۳. آقابزرگ[۱۵] این نسخه را ناقص دانسته است. افزون بر این، تلخیصی از این کتاب با عنوان مختصر البارع فی الفلک و الطوامع به زبان عربی در دست است (آلوارت، شمـ ۵۶۶۲. که سدیو آن را بررسی کرده است.[۱۶]
تاریخ خلفا
مؤلف تاریخ قم از کتابی از ابونصر دربارۀ «تاریخ خلفا و روزگارها و عیدهای ایشان» نام برده و به نقل از کتاب العباسی اثر احمد بن اسماعیل بَجَلی معروف به سمکه[۱۷] یکی از حکایات آن را آورده است.[۱۸] گرچه نقل با واسطه مطالب کتاب ابونصر قمی از سوی مؤلف تاریخ قم، به‌ویژه با توجه به اینکه هر دو مدتی را در دربار فخرالدوله به سر برده‌اند، بحث‌انگیز است، اما به هر حال این نتیجه را به دست می‌دهد که ابونصر مدت‌ها پیش از آنکه به خدمت فخرالدوله در آید، از شهرت علمی برخوردار بوده است.
پانویس
- ↑ ابن طاووس، ص۱۲۷؛ نیز نکـ: آقابزرگ، ج۳، ص۸، ج۲۰، ص۲۴۷.
- ↑ قمی، ص۸.
- ↑ زوتر، ص۷۵.
- ↑ ابن طاووس، ص۱۲۷؛ نیز نکـ: آقابزرگ، ج۳، ص۸، ج۲۰، ص۲۴۷.
- ↑ دوسلان، شمـ ۲۵۸۹.
- ↑ GAL, I/253;GAS, VII/174.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۴۲.
- ↑ نکـ: GAL, I/253;GAS, VII/174.؛ استوری، ۴۰-۴۱/ (۱) II.
- ↑ نکـ: ابونصر، ص۳۹۹.
- ↑ نکـ: ابونصر، ص۳۶۰-۳۶۴؛ ملی تبریز، ج۳، ص۱۲۶۱.
- ↑ ابونصر، ص۳۶۰-۳۶۴؛ ملی تبریز، ج۳، ص۱۲۶۱.
- ↑ دوسلان، همانجا؛ قس: وایدا، ص۴۸۶.
- ↑ GAS, VII/175.
- ↑ نکـ: آلوارت، شمـ ۵۶۶۱.
- ↑ آقابزرگ، ج۳، ص۸.
- ↑ اشتاین اشنایدر، ۱۴۰.
- ↑ نجاشی، ص۹۷.
- ↑ نکـ: قمی، صص۱۴۵-۱۴۷.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
- ابن طاووس، علی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابونصر قمی، حسن، المدخل الی علم احکام النجوم، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی تبریز، شمـ (۲) ۳۴۶۳.
- حاجی خلیفه، کشف.
- قمی، حسن، تاریخ قم، ترجمه کهن فارسی از حسن بن علی قمی، به کوشش جلال الدین تهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
- ملی تبریز، خطی.
- نجاشی، احمد، رجال، قم، ۱۴۰۷ق.
- Ahlward.
- De Slane.
- GAL.
- GAS.
- Steinschneider, M, Uber die Mondstationen (Naxatra) und das Buch Arcandam, ZDMG, 1864, vol. XVIII.
- Storey, C.A., Persian Literature, London, 1972.
- Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leilzig, 1900.
- Vajda, G., Index generl des manuscrits arabes musulmans de la bibliotheque nationale de Paris, Paris, 1953.