حسن بن خصيب
| ستاره‌شناس شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوبکر حسن ابن خَصیب |
| تاریخ تولد | قرن ۳ قمری |
| زادگاه | قم |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | کارمهتر • احکام النجوم |
ابوبکر حسن اِبْن خَصیب، ستاره شناس قرن سوم هجری قمری است. وی آثارش را به دو زبان فارسی و عربی می‌نگاشته که از مهمترین آنها «کارمهتر» و «احکام النجوم» است.
کنیه
ابن طاووس، کنیه او را ابوالحسین بن ابی الخصیب ذکر کرده و از دانشمندان شیعه اهل قم و مقیم کوفه برشمرده است.[۱]
زندگی‌نامه
از زادگاه و جزئیات زندگی او آگاهی دقیقی در دست نیست و آنطور که از نوشته خود وی در کتاب الموالید برمی آید، ابوالعنبس صمیری منجم را در ۲۳۰ق ش /۸۴۵م ملاقات کرده و ظاهراً بیشتر از کنْدی ریاضی دان (درگذشت احتمالاً میان ۲۵۲-۲۶۰ق /۸۶۶ -۸۷۴م) زندگی کرده است.[۲]
بدین ترتیب می‌توان چنین نتیجه گرفت که ابن خصیب در نیمه دوم سده ۳ق /۹م زنده بوده است. از این روی نوشته اسماعیل پاشا بغدادی[۳] که تاریخ درگذشت او را حدود ۱۹۰ق /۸۰۵م ذکر نموده، درست به نظر نمی‌رسد.
مطالعات و تخصص علمی
او پیش از آنکه به علم هیأت بپردازد، به تحقیق و مطالعه در احوال و اوضاع ستارگان علاقه خاص داشت.[۴]
ابن خصیب در احکام نجوم مهارت داشت و به همین سبب حامیان زیادی یافت و شاید به همین دلیل، آثارش جزء بزرگ‌ترین کتاب‌های احکام نجوم مورد پذیرش ملل دیگر نیز قرار گرفت و از اجزای لازم علم نجوم و دانش‌های وابسته به آن گردید.
آثار
- کارمهتر: کارمهتر یا الکارمهتر، دائةالمعارفی نجومی است و ابن ندیم[۵] آن را شامل ۴ کتاب به شرح زیر می‌داند:
- کتاب المدخل الی علم الهیئه؛
- کتاب تحویل سنی العالم که این هر دو کتاب ظاهراً از میان رفته است؛[۶]
- کتاب الموالید؛
- کتاب تحویل سنی الموالید که از مآخذ معتبر خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب سفینه او بوده است،[۷] کتاب الموالید و کتاب تحویل سنی الموالید هر دو در یک مجلد در کتابخانه‌های حمیدیه (شم ۸۵۶) و چستربیتی (شم ۵۳۹۹) و کتاب الموالید با عنوان المغنی فی الموالید یا المقنع فی الموالید در اسکوریال به شماره‌های: ۹۳۵، ۹۴۰، ۹۷۳ و ۹۷۸ (ناقص) و در کتابخانه فاتح استانبول] (شم ۵۴۱۱) نگهداری می‌شود.[۸]
ترجمه لاتین کتاب الموالید که در آن نام الخصیب به صورت الکاسین پسر الکاسیت آمده است در ۶۱۵ یا ۶۲۶ق /۱۲۱۸ یا ۱۲۲۹م توسط سالیو یا سالومون در پادوا انجام گرفته [۹] و در ۸۹۸ق /۱۴۹۳م، ۸۹۹ق /۱۴۹۳م و ۹۰۷ق / ۱۵۰۱م در ونیز (سوتر)، و در ۹۴۷ق /۱۵۴۰م در نورنبرگ آلمان چاپ شده است.[۱۰]
ترجمه عبری آن نیز به وسیله اسحاق ابوالخیر در ۹۰۴ق /۱۴۹۸م صورت گرفته است.
همچنین کتاب تحویل سنی الموالید را افلاطون تیولی ترجمه کرده است.[۱۱] بعدها یوهانس میلیوس کتابدار حکمران ایالت ساکسونی با نوشتن شرحی، توجه دیگران را به آثار ابن خصیب جلب کرد، به طوری که کتاب مغنی فی الموالید به جزئی از صد گفتار منسوب به هرمس تبدیل شد.[۱۲]
- ۲. احکام النجوم
احکام النجوم، نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملک (شم ۳۵۰۲) در ۳۳۸ برگ وجود دارد که تاریخ کتابت آن رمضان ۱۲۲۶/سپتامبر ۱۸۱۱ است.[۱۳]
سزگین احتمال داده است که این کتاب نسخه‌ای از الجامع الکبیر فی الاحکام تألیف ایوب بن عین الدوله خلاطی خطیب باشد.[۱۴]
گذشته از آثار یاد شده، ابن قفطی، کتاب‌های قضیب الذهب، النُکت و کتاب المنثور را که به یحیی بن خالد برمکی تقدیم شده [۱۵] و ابن ندیم آنها را منسوب به ابن خیاط می‌داند[۱۶] به ابن خصیب نسبت داده است.[۱۷]
چنین به نظر می‌رسد که ابن قفطی، هنگام استفاده از الفهرست دچار اشتباه شده، زیرا که در هیچ یک از مآخذ دیگر که زندگی نامه و آثار ابن خصیب را نوشته‌اند، به کتاب‌های مذکور اشاره نشده است. همچنین موضوع حمایت برمکیان از ابن خصیب نیز که در دائره المعارف اسلام به آن اشاره شده، ناشی از انتساب کتاب المنثور به ابن خصیب بوده است.
پانویس
- ↑ ابن طاووس، فرج المهموم، ص۱۲۹.
- ↑ .GAS,VII/122
- ↑ بغدادی، هدیه، جل ۱، ۲۶۵.
- ↑ ابن قفطی، تاریخ الحکماء، ص۱۶۵.
- ↑ ابن ندیم، ص ۲۷۶
- ↑ .GAS,VII/123
- ↑ همانجا
- ↑ .I/394 GAL'S, GAS; VIII/123,
- ↑ سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ج۱، ص۶۹۸.
- ↑ .I/394 GAL'S, GAS; VIII/123,
- ↑ .I/394 GAL'S, GAS; VIII/123,
- ↑ 2 EI
- ↑ ملک، خطی، ج۱، ص۲۰.
- ↑ .VII/124GAS,
- ↑ ابن قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ص۱۶۵.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۶.
- ↑ ابن قفطی، علی، تاریخ الحکماء، ص۱۶۵.
منابع
- ابن طاووس، علی، فرج المهموم، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابن قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م.
- ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاوفلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱م.
- بغدادی، هدیه.
- سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۳ش.
- ملک، خطی.
- EI 2.
- GAL,S.
- GAS.
- Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihreWerke, Leipzig, 1900.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دائرة المعارف بزرگ اسلامی