خمسه (نماد)
خمسه یا پنجه، نمادی کهن با کارکرد حفاظتی و تعویذی است که پیشینه آن به دوران پیش از اسلام بازمیگردد و در فرهنگها و ادیان مختلف، از جمله یهودیت، رواج داشته است. در فرهنگ عامه شیعی، بهسبب شهرت آن به نماد دست حضرت فاطمه(س)» یا دست حضرت عباس(ع)، گاه بهاشتباه ابداعی شیعی تلقی میشود.
نماد خمسه در میان شیعیان کاربردهای متنوعی دارد؛ از جمله نصب آن بر بالای توغهای عزاداری، استفاده از آن در آیینها و اماکن مذهبی.
تاریخچه
بر اساس پژوهشهای باستانشناختی، نماد خمسه پیش از ظهور اسلام، در میان اقوام مدیترانهای، بینالنهرین، مصر و شمال آفریقا رواج داشته است[۱] با ورود به جهان اسلام، در بستر فرهنگی جدید، معانی و تفسیرهای متفاوتی یافته است.
یهود
یهودیان از نماد خمسه با کارکرد حفاظتی و تعویذی، بهویژه برای دفع چشم زخم، بر اشیا، ساختمانها و خودروها استفاده میکنند و آن را گاه بهصورت تزیینی یا برای تبرک به کار میبرند. همچنین از خمسه در تزیین جعبه و جایگاه طومار تورات در کنیسهها بهره میگیرند.[۲] انتساب این نماد به وجودی مقدس و مؤنث، پیشینهای کهن دارد؛ در میان فنیقیان کارتاژی، با تأنیث و الهه ماه پیوند داشته و در سنت یهودی به میریام، خواهر موسی و هارون، منسوب شده و «دست» یا «پنجه میریام» نامیده میشود.[۳]
خمسه در فرهنگ شیعی نماد چیست؟
در فرهنگ شیعی، به «دست حضرت فاطمه(س)» شهرت یافته و در باورهای عامیانه، گاه نماد دست بریده حضرت عباس(ع) دانسته میشود. برخی مفاهیم مرتبط با عدد پنج در اسلام، مانند پنج نوبت نماز یومیه، پنج تن آل عبا و پنج پیامبر اولوالعزم، بهعنوان دلالتهای نمادین این نشان تفسیر شدهاند.[۴] برخی پژوهشگران این تفسیرها را نمونهای از تداوم و دگردیسی سنتهای کهن در چارچوب اسلامی میدانند. همچنین، نامگذاری گیاه «چنگ مریم» (کفّالعذرا) ـ که در باورهای عامیانه برای تسهیل زایمان در آب قرار داده میشد ـ نیز با این سنت مرتبط دانسته شده است.[۵]
در میان اهلسنت، نماد خمسه معمولاً به پنج رکن اسلام اشاره دارد: شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج.
کاربردهای خمسه
- استفاده تعویذی و حفاظتی، بهویژه برای دفع چشم زخم.[۶]
- نصب پنجههای فلزی بر بالای توغها و علمها در آیینهای عزاداری، بهویژه در محرم.[۷]
- بهکارگیری نماد خمسه در عَلَمهای دولتی و نظامی در دوره صفویان و عثمانیان[۸] مانند پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل صفوی بوده و در مجموعه شیخ صفیالدین اردبیلی قرار دارد.[۹]
- حضور در نذرها، مانند تهیه نماد نقرهای چشم یا دست و نصب آن بر ضریح امامزادهها.[۱۰]
- باورهای عامیانه در آیینهای پخت نذری، حلوا یا سمنوی نوروزی، مبنی بر مشاهده اثر پنجه یکی از اولیای دینی.[۱۱]
- وجود زیارتگاههایی موسوم به «پنجه» که اثر دست یکی از اولیای دینی بر سنگ منقوش دانسته میشود و محل یا محله نیز به همین نام شناخته میشود.[۱۲] مانند برخی زیارتگاهها در آذرشهر[۱۳] و کاشان[۱۴] که به امام علی(ع) یا حضرت عباس(ع) منسوباند.
- رواج زیارت و نذر پنجههای آهنین در شبهقاره، بهویژه در میان معتقدان «پنج پیر».[۱۵]استفاده از نقوش سادهشده خمسه در خالکوبیهای تعویذی یا تزیینی[۱۶] و تزیین ساختمانها با کارکرد نمادین و حفاظتی.[۱۷] برخی گزارشهای مردمنگارانه به استفادههای فریبکارانه از این نماد اشاره کردهاند.[۱۸]
پانویس
- ↑ د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa
- ↑ د، جودائیکا، ذیل، Torah prnaments؛ یانیو، ص۷۱ و تصاویر، ۲۱-۲۲؛ برای استفادۀ تزیینی مشابه دیگر، د. جودائیکا، ذیل Ner Tamid، تصویر
- ↑ موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲
- ↑ شمیل، ص۷۸، ۷۹، ۹۲؛ لوئیس، ص۲۶، تصویر؛ د اسلام، چاپ دوم ذیل Tilsam؛ د. دین و اخلاق ذیل Charm and amulets muhammadan؛ پنج تن، پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه.
- ↑ کتیرائی، ص۴۷، ۲۹۴-۲۹۶؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل، Maryam؛ دونالدسون، ص۲۷؛ شکوزاده، ص۱۳۴
- ↑ حمودی، ص۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر
- ↑ اوبن، ص۱۶۶؛ همایونی، ص۴۲۲؛ مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص۵۷؛ دونالدسون، ص۲۰۸
- ↑ باسورث، ص۲۰۳، تصویر
- ↑ رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴
- ↑ جودت، ص۱۵۱
- ↑ هدایت، ص۶۳-۶۴؛ مستوفی، ج۱، ص۲۸۶؛ شکورزاده، ص۲۹، ۵۶؛ نوروز در ترکمنستان، ص۲۷
- ↑ تاورنیه، ج۱، ص۲۱۱
- ↑ جعفر زاده، ص۴۴
- ↑ نراقی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ غروی، ص۲۵۴؛ برای نمونههای دیگر: (مسجدی در قزوین با اثر پنجۀ علی)، سرنا، ص۲۵۲-۲۵۳؛ پوچه پنجه در مشهد که نقش پنجه روی سنگی در شبهای جمعه در آنجا زیارت میشود. محقق، ص۳۶۹؛ حمام پنجه علی در یزد، هدایت، ص۱۱۳؛ زیارتگاه پنجه علی در پاطاق کرمانشاه، فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص۴۲
- ↑ برای نمونههای پنجۀ امام علی و پنجۀ امام حسین در شبه قاره، مرزا سنگین بیگ، ص۴۴-۵۴
- ↑ سترمارک، ص۲۹-۳۰ و تصاویر ۱-۵-۶-۸-۹.
- ↑ ستر مارک، ص۳۸-۴۰ و تصاویر ۳۶، ۳۷، ۴۱
- ↑ فخرالدین صفی ص۳۶۹-۳۷۰
منابع
- منبع مقاله، دانشنامه، ج۱۶، ص۱۵۵-۱۵۷، با تلخیص.
- احمد امین، قاموس العادات و التقالید و التعابیر المصریة، قاهره، ۱۹۵۳م.
- حسن م، جعفر زاده، آذرشهر، تهران، ۱۳۸۳ش.
- حسین جودت، تهران درگذشته نزدیک از زمان، تهران، ۱۳۵۶ش.
- باسم عبدالحمید حمودی، سحر الحقیقة، شخصیات و کتب و دراسات فی التراث الشعبی، بغداد، ۲۰۰۰م.
- موسی رجبی اصل، نقش و رنگ در بقعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- کارلا سرنا، سفر نامه مادام کارلا سرنا: آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، ۱۳۶۳ش.
- مهدی غروی، آرامگاه در گسترۀ فرهنگ ایرانی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- علی بن حسین فخرالدین صفی، لطائف الطوائف، چاپ احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۳۶ش.
- فرهنگ و جغرافیای آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۴۵، قصر شیرین، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
- محمود کتیرایی، از خشت تا خشت، تهران، ۱۳۷۸ش؛ مهدی محقق، دومین بیست گفتاردر مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام به انضمام زندگی نامه و کتابنامه، تهران، ۱۳۶۹ش.
- مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، سپرست پژوهش، احمد برآبادی، تهران، مکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، ۱۳۸۰ش.
- مرزا سنگین بیگ، سیر المنازل، فارسی متن مع اردو ترجمه، چاپریف حسین قاسمی، دهلی نو، ۱۹۸۲م.
- کتابون مزداپور، کاربرد آیینی چند گیاه نزد زرتشتیان معاصر ایران، فرهنگ مردم، سال۱، ش۱، بهار۱۳۸۱ش.
- عبدالله مستوفی شرح زندگانی من، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
- حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۷۴ش.
- نوروز در ترکمنستان، چشم انداز، ش۱۳، فروردین ۱۳۷۷ش.
- صادق هدایت، نیرنگستان، تهران، ۱۳۴۲ش.
- صادق هدایت و حسن قاسمیان، دربارۀ ظهور و علائم ظهور، تهران، ۱۳۴۳ش.
- صادق همایونی، فرهنگ مردم و سروستان، مشهد ۱۳۷۱ش.
- Engenie Aubin peres d aujourdhui: Iran Mesoptamie, parsi,۱۹۰۸..
- Clifford Edmund Bosworth, Armies of the prophet, in the word of isham faith, people culture, ed. Bernard Lewis,london Thames and Hudson,۱۹۷۷.
- Bess Allen Donaldson, the wild rue: are a study of Muhmmadan magic and Folklore in Iran ,london,۱۹۳۸, repr New york ,۱۹۷۳.
- Encyclopae dia, Judaica, Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.vv. Amulet: illuminated amulets (by Thoed ore Schrire) , Evil eye (by Dov Noy) , Tohrah ornaments (by Avin Kass) , Ner Tamid; EL۲, s.vv, Maryam (by A.J, Wensinck-{Penelope Johnstone}) , Tilsam (by J. Rusk and B. Carra de Vaux-{C. E. Bosworth}) , Khamsa, Encycolpaedia of religion, and ethics, ed. james Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark,۱۹۸۰-۱۹۸۱,s.vv. Charms and amulets (Muhammadan) (by Bernard Carra de Vaux) , Hand (by J. A. Mac Culloch) ; The Encycolpaedia of religion of ed. mirsea Eliade, New York,۱۹۸۷,s.v. Hands (by Feriderick Mathewson Deenny).
- Bernard lewis, The faith and the faithfall, in the World of Islam ibid.
- Sabatino Moscati The world of the phoen icians, translated from the Italian by Alastair Homilton, london, ۱۹۷۳.
- Annemarie Sshim mel, Deciphering the signs of God:a phenomenologgical approach of Islam , Albany, N. Y. ۱۹۹۴.
- Jean-Baptist Tavernier, les six voyages de Turquie at de Perse, introduction etnotes de Stephane Yerasimos, parsi ۱۹۸۱.
- Edward Westermarck, pagan survivals in Mohammedan civilisation, Amsterdam ۱۹۷۳.
- Bracha Yaniv, The mystery of the flat Torah finials from east, in padyavand, ed. by Amnon Netzer, vol.۱, Costa Mesa, Calif.: Mazda Pub lishers,۱۹۹۶.