کاربر:A.m.parsa/صفحه تمرین

فرزندپروری یا تربیت فرزند

تعریف

تربیت به عنوان حقی بشری از حقوق اساسی فرزند محسوب شده و از نگاه اندیشمندان، این امر به معنای ایجاد زمینه برای پرورش و ظهور استعدادهای فرزند می‌باشد که هدف از آن ارتقاء ابعاد روحی و جسمی فرزند در مصالح دینی و دنیایی او است.

در روایات اسلامی، داشتن فرزند صالح یکی از وجوه سعادت انسان دانسته شده و از آن با عنوان گلی از گل‌های بهشت یاد شده است تا جایی که به بیان برخی از آیات قرآن کریم، این امر به عنوان یکی از ثمرات حیات انسان، مورد اهتمام و درخواست انبیای الهی نیز بوده است.

• انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، بی جا، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۱ش.
• شریعتمداری، علی، تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۹ش.
• مددی، نجیبه، تحلیل محتوای روایات تربیت فرزند در کتاب الکافی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه الزهراء، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، اسفند ۱۴۰۰ش.

تربیت فرزند در روایات

مسئله تربیت فرزند در روایات اسلامی بسیار مورد توجه قرار گرفته است که در ادامه به برخی از مسائل آن پرداخته خواهد شد:

فراوانی موضوعات

برخی از پژوهشگران، با بررسی فراوانی موضوعات مربوط به تربیت فرزند در کتاب اصول کافی، این موارد را به عنوان ده مضمون پرکاربرد مورد شمارش قرار داده‌اند:

1. توجه به مراحل مختلف رشد؛
2. آموزش فرزندان؛
3. شرایط شیردهی به فرزند؛
4. محبت به فرزندان؛
5. دقت در انتخاب همسر؛
6. برکات داشتن فرزند صالح؛
7. تربیت صحیح فرزندان؛
8. سنت‌های حسنه؛
9. تأثیر تأدیب و تنبیه در تربیت؛
10. نام نیکو نهادن برای فرزندان.

ایشان با تقسیم مراحل تربیت فرزند، بر اساس روایات، به سه دسته قبل تولد، بعد تولد و بعد طفولیت، بر این باورند که پر بسامدترین موضوع در میان روایات مراحل تربیت فرزند به شرح ذیل است:

• مرحله قبل از تولد: دقت درانتخاب همسر؛
• مرحله بعد از تولد: توجه به شرایط دایه یا شیردهی و نیز نامگذاری مناسب؛
• مرحله بعد از طفولیت: رعایت اصول و قواعد تربیت فرزند نظیر تأدیب و تنبیه فرزند، تربیت جنسی فرزند، وفای به عهد در مقابل فرزندان.

برخی از اصول تربیت فرزند در روایات

در اینجا به برخی از اصول تربیت فرزند که در روایات شیعی بدان پرداخته شده است، اشاره می شود:

• عدم تنبیه: در روایات شیعی، تشویق فرزند سفارش شده و از تنبیه نامعقول وی پرهیز داده شده است.از همین‌روست که پیامبر اکرم والدین را از سخت‌گیری و دُرشتی با فرزندانشان نهی می‌کردند؛ چراکه چنین رفتاری با فرزند موجب ارتکاب گناه توسط فرزند، عقوق والدین، قطع رحم و خروج از دایره آمرزش الهی برای فرزند خواهد شد.
• عدم توهین: برخی روایات توجه والدین را به این مطلب جلب می‌کنند که در امر تربیت فرزند، به‌سبب احسان یا توهین به فرزندان، ثواب یا عقاب خواهند شد؛ حتی در روایتی، والدین از اینکه به‌سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند؛ زیرا در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان گنه‌گاران در برابر خدا حاضر خواهد شد.
• کرامت نفس بخشیدن‏: برخی بر این باورند که سیره پیامبراکرم(ص) مملوء از داستانهایی است که در آن به کودکان ارزش و کرامت داده شده و از این امر به عنوان یکی از اصول تربیتی ایشان یاد کرده‌اند.
• اعتدال در تربیت: برخی گفته‌اند که بر اساس روایات، افراط و تفریط در سختگیری و حتی محبت به عنوان رفتارهای نامطلوب قلمداد شده است.در نتیجه، در بیان اهل بیت(ع) از رفتارهای سهلگیرانه (نظیر بی بند و باری، بی‌توجهی، محبت بیجا، لوس کردن و …) بازداشته شده است.

• پورحسینی لیلا کوهی، فاطمه، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری با الگوی فرزند پروری سالم، دانشکده روان‌شناسی دانشگاه تهران، ۱۳۹۰ش.

• رضا فرهادیان، والدین و مربیان مسؤول، ۱جلد، مؤسسه بوستان کتاب - قم، چاپ: چهارم، ۱۳۹۰.

سبک‌های فرزند پروری

سبک فرزند پروری به ارزش‌ها و عقایدی که والدین در مورد نقش شان دربارهٔ ماهیت کودک خود دارند، گفته می‌شود. و به سه سبک اصلی قاطع، مستبد و سهل گیر قابل تقسیم است.

برخی از محققان بر این باورند که در بین سبک‌های فرزندپروی، فرزندپروری مقتدرانه به دیدگاه اسلام درشیوه فرزندپروری سالم نزدیکتراست.

در تحقیقات بعمل آمده، مشخص شده است که والدینی که از جهت‌گیری مذهبی بالاتری برخوردارند در تربیت فرزندان خود از سبک قاطع استفاده می‌کنند و والدینی که جهت‌گیری مذهبی پایین‌تری دارند از دو سبک فرزند پروری مستبد و سهل گیر در تربیت فرزند خود استفاده می‌کنند.

• غلامی جلیسه، سمیه، نقش جهت‌گیری مذهبی والدین در سبک های فرزند پروری و خشونت، پایان‌نامه کارشناس ارشد رشته علوم تربیتی و روان‌شناسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۲ش.

Baumrind ,D, The influence of parenting style on adolesceri compelence and substance uwe,* Journal of Early Adolescence, 1991.

عوامل آسیب زا در تربیت فرزند از نگاه آیات و روایات

برخی از محققان بر اساس آیات و روایاتی که در مسئله تربیت و بویژه تربیت فرزند آمده است، این عوامل را به عنوان عوامل آسیب زا در تربیت فرزند قلمداد کرده‌اند:

• نامگذاری با القاب و اسامی نامناسب؛
• بی عدالتی و تبعیض؛
• اجبار و تحمیل؛
• تحقیر و اهانت؛
• افراط در ایرادگیری؛
• تنبیه و خشونت؛
• تعجیل؛
• عیب جویی.

• خندان اسماعیلی، خانم گل، روش‌های آسیب زا در تربیت فرزند از دیدگاه قرآن و حدیث، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته معارف، علوم قرآن و حدیث، یزد، مرکز پیام نور مهریز، ۱۴۰۱ش.

والدین، مسئول اصلی تربیت فرزند

طبق روایات اسلامی، مسئولیت تربیت فرزند در وهله اول بر دوش پدر و مادر است. از این رو امام علی(ع) در توضیح آیه ۶ سوره تحریم مسئله تربیت فرزندان را به عنوان یکی از مسئولیت‌های مؤمنان برای نجات از آتش مطرح کرده و در منابع شیعی، همانگونه که پدر و مادر، عامل ایجاد جسم فرزند خود هستند، تربیت ایشان نیز خاستگاه و عامل رفتار فرزند دانسته شده است.

امام سجاد(ع) نیز در رساله حقوق خود، بخشی را به حق فرزند اختصاص داده و در آن به مسئولیت والدین در قبال تربیت الهی فرزند با عمل و آموزش اشاره کرده و سرنوشت فرزند را در گرو نوع تربیت پدر و مادر می‌داند.

تحقیقات نشان داده است که اگر چه عوامل بسیاری مانند مدرسه، همسالان، مؤسسات دینی، کتاب‌ها، و… به‌طور بالقوه در تربیت فرزندان اثر می‌گذارند، اما والدین همچنان مهم‌ترین عامل اولیه در تربیت دینی فرزندان به‌شمار می‌روند.

• فرهادیان، رضا، والدین و مربیان مسؤول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
• صادقی، منصوره السادات، کیفیت رابطه والد فرزندی پیش شرط تربیت دینی فرزندان، فصلنامه خانواده پژوهی، سال ۳، ش۹، ۱۳۸۶ش.
• ابن شعبه، حسن بن علی، رساله حقوق، مشهد، آستان قدس رضوی، بی تا.

نقش وراثتی والدین در تربیت فرزند

برخی بر این باورند که در دیدگاه اسلام نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند بیش از پدر است و در این میان به آیه ۲۸ سوره مریم و نیز برخی از روایات اشاره دارد.

• حسینی زاده، سیدعلی، نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلامی، تربیت اسلامی، ش۲۲، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
• مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۴ق.
• شریف لاهیجی، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، نشر داد، ۱۳۷۳ش.

نقش پاکی مادر و عملکرد پدر در تربیت فرزند

برخی بر این باورند که در دیدگاه اسلام نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند بیش از پدر است و در این میان به برخی روایات و آیه ۲۸ سوره مریم اشاره کرده‌اند چرا که در این آیه به تأثیر ناپاکی مادر مریم از زبان قوم وی اشاره شده است. در حالی که همه می‌دانستند مادر وی در طفولیت او از دنیا رفته است.

در خصوص تأثیر عملکرد پدر بر تربیت فرزند صالح، برخی به آیه ۴۹ سوره مریم استناد کرده‌اند که در آن به اعطای دو فرزند پاک (یعنی اسحاق(ع) و یعقوب(ع)) به حضرت ابراهیم(ع) اشاره شده است که این موهبت را نتیجه عزلت‌گزینی و دوری از غیرخدا، می‌داند.

سبک‌های فرزند پروری

سبک فرزند پروری به ارزش‌ها و عقایدی که والدین در مورد نقش شان دربارهٔ ماهیت کودک خود دارند، گفته می‌شود. بامریند، ۱۹۹۱، Baumrind D (1991). The influence of parenting style on adolesceri compelence and substance uwe, Journal of Early Adolescence,11 , 56-5.

و سه سبک اصلی قاطع، مستبد و سهل گیر و بی مسئولیت را شامل می‌شود. پور حسینی، لیلا کوهی، ۱۳۹۰ پورحسینی لیلا کوهی، فاطمه، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری با الگوی فرزند پروری سالم، دانشکده روان‌شناسی دانشگاه تهران، ۱۳۹۰ش. در تحقیقی با عنوان نقش جهت‌گیری مذهبی والدین در سبکهای فرزند پروری و خشونت خانوادگی" که بر روی ۱۸۰ زوج از مناطق ۲۲ گانه شهر تهران انجام داده شد، این نتایج به دست آمد؛ والدینی که از جهت‌گیری مذهبی بالاتری برخوردارند در تربیت فرزندان خود از سبک قاطع استفاده می‌کنند و والدینی که جهت‌گیری مذهبی پایین‌تری دارند از دو سبک فرزند پروری مستبد و سهل گیر در تربیت فرزند خود استفاده می‌کنند) به نقل از وکیلیان، ۱۳۹۲). شیرزادی فرد (۱۳۹۰) در پژوهش خود به ارتباط بین سبکهای پردازش اطلاعات و ادراک روابط والدین - کودک با بهزیستی ذهنی با واسطه بودن باورهای اساسی پی برد) به نقل از جلوانی، ۱۳۹۰) بین تعهد مذهبی ودین و مقید بودن با دینداری فرزندان رابطه وجود دارد. در تحقیقی که انجام شد، دانشجویانی که والدین مذهبی داشتند نسبت به دانشجویان دیگر عملکرد تحصیلی و خود تنظیمی بهتری داشتند و در رفتارهای پرخطر کمتر شرکت می‌کردند به نقل از پور حسینی لیلا کوهی، ۱۳۹۰). پایان‌نامه ص۴۲

ارزش‌های تربیت فرزند

ارزشهای تربیت فرزند در کشورهای مختلف.

برخی از محققان، هسته مرکزی مطالعات خانواده و نابرابری اجتماعی را ارزشهای مد نظر والدین در تربیت فرزندان می‌دانند. محققان بر این باورند که ارزش‌های مورد توجه برای تربیت فرزند در کشورهای مختلف متفاوت بوده و حتی برای کشورهای اسلامی علی‌رغم شباهت‌های بسیاری که در این ارزش‌ها می‌تواند نشان داد، باز هم شاهد تفاوت‌های گویایی هستیم.

برخی از مطالعات نشان داده است که طبقه اجتماعی والدین در ارزش‌های تربیتی ایشان برای فرزندانشان مؤثر است به طوری که تأکید طبقات پایین بیشتر بر ارزش‌های سازگارانه مثل اطاعت و خوش رفتاری بوده و والدین طبقات بالا بیشتر بر ارزش‌های خوداتکایی مثل خودکنترلی و احساس مسئولیت تأکید دارند. لاستر، رادس و هاس، ۱۹۸۹م، ص۱۳۹ Luster, T. , Rhoades, K. , & Haas, B. (1989). The relation between parental values and parenting behavior: A test of the Kohn hypothesis. Journal of Marriage and the Family, 51(1), 139-147.

برخی محققان ارزش‌های فرزند پروری در والدین را پاسخی پویا و پیچیده به حافظه تاریخی و متغیرهای فرهنگی مسلط بر جامعه کنونی دانسته‌اند. یرود، ۲۰۰۱م، ص۷. Yearwood, E. L. (2001). Growing up children: Current child-rearing practices among immigrant Jamaican families. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing, ۱4(1), ۷. از این رو مطالعات مختلف در کشورهای آمریکا، آلمان و ژاپن در دوره‌های مختلف نشان می‌دهد که تأکید والدین به ارزش‌هایی چون استقلال و خودراهبری، در حال افزایش و تأکید آنها بر ارزش‌هایی چون سازگاری و اطاعت در حال کاهش است.. آلوین، ۱۹۹۰م، ۳۴۷ Alwin, D. F. (1990). Cohort replacement and changes in parental socialization values. Journal of Marriage and the Family, 52(2), 347. این در حالی است که برخی از دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که خانواده دهای مذهبی (کاتولیک و پروتستان‌های محافظه کار) در جامعه آمریکایی بیش از بقیه مردم آمریکا به ارزشهای سازگارانه همچون اطاعت و همنوایی روی می‌آورند. الیسون و شرکات، ۱۹۹۳م، Ellison, C. G. , & Sherkat, D. E. (1993). Obedience and autonomy: Religion and parental values reconsidered. Journal for the Scientific Study of Religion, 32(4), 313-329. محققان غربی دریافتند که والدین مذهبی تأکید بیشتری بر ارزش سازگاری و تأکید کمتری بر ارزش استقلالی دارند. چرا که بیشتر بر حرف‌شنوی فرزندان نسبت به والدین تأکید می‌کنند. زیو، ۲۰۰۰م، ص۷۹۸. Xiao, H. (2000). Class, gender, and parental values in the 1990s. Gender and Society, ۱4(6), ۷۸۵–۸۰۳

• معدنی پور، علی، مطالعه تطبیقی ارزش‌های تربیت فرزند در آسیای میانه، خاورمیانه و شمال آفریقا، فصلنامه خانواده پژوهی، ش۲۴، ۱۳۸۹ش.

حق بشری

تربیت به عنوان حقی بشری از حقوق اساسی فرزند محسوب شده است.

روایات تربیت

در روایات اسلامی نیز به این موضوع توجه داده‌اند و آن را بهترین هدیه پدر به فرزند و برتر از صدقه دادن معرفی کرده‌اند؛

اهمیت تربیت‌فرزند

در روایات شیعی، پدر و مادر را خاستگاه وجود فرزند و تربیت ایشان را خاستگاه اعمال فرزند دانسته است.

تربیت در سنین پایین

دربارهٔ اصول کلی تربیت فرزند نیز در روایات شیعی توصیه‌هایی شده است؛ از جمله اینکه والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین‌تر تربیت‌پذیرترند و در صورت انحراف در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.

توهین به فرزند

همچنین برخی روایات توجه والدین را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به‌سبب احسان یا توهین به فرزندان، ثواب یا عقاب خواهند شد؛

عدم تنبیه

بنابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از تنبیه نامعقول آنها را در نظر داشته باشند.

آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی

در منابع دینی برخی سفارش‌های عملی برای تربیت فرزندان وارد شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارت‌های اجتماعی ایشان است؛ از جمله: یاری کردنِ فرزندان در کارهای نیک، راهنمایی او نسبت به شناخت خدا و کمک به او در اطاعت از پروردگار. واداشتن و تشویق ایشان به نماز از هفت سالگی، آموزش قرآن و معارف دین برای مصون‌ماندن آنان از انحرافات اعتقادی و نیز شنا و تیراندازی و خواندن و نوشتن ایشان. محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ج۲، ص۳۶۹، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

آموزش آداب و اخلاق

در برخی متون اخلاقی نیز پس از توصیه به تقویت خوی حیا در کودک، به آداب غذاخوردن، لباس پوشیدن، دوست‌یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرآن و حدیث و اشعارِ نیک و احوال نیکان می‌پردازند. در ادامه هم به آدابی دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ (یعنی توجه به اقامه نماز و روزه و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعیِ مورد نیاز) توجه داده‌اند.

رعایت عدالت در برخورد با فرزندان

رعایت عدالت در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده و اعتراض پیامبر(ص) به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آن‌ها بوسید، گزارش شده است. با این‌حال به نظر می‌رسد، در روایات تأیید شده که والدین برخی از فرزندان خود را - احتمالاً به‌سبب وجود بعضی فضایل در ایشان - بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، البته این تمایز نباید ناشی از تفاوت در جنسیت باشد. همچنین است وفای به عهد پدر و مادر نسبت به قولی که به فرزندانشان می‌دهند.

نهی از ضرر رساندن به فرزند

سخن پیامبر دربارهٔ عاقِّ اولاد :
«یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق»
پدر و مادر در اثر آزردن فرزند(عاقِّ اولاد)، همان چیزی گریبانشان را می‌گیرد که فرزند در آزردن آن‌ها(عاق والدین) بدان دچار می‌شود.»

شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.

در روایات، والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند. همان‌طور که آیات قرآن کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را به سبب دختر بودن آنان یا ترس از ناتوانی در تأمین معیشت آنها، حرام و بعد از شرک به خدا بزرگ‌ترینِ گناهان دانسته‌اند.

حتی در روایتی، والدین از اینکه به‌سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند؛ زیرا در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان گنه‌گاران در برابر خدا حاضر خواهد شد. از همین‌روست که پیامبر اکرم والدین را از سخت‌گیری و دُرشتی با فرزندانشان نهی می‌کردند؛ چراکه چنین رفتاری با فرزند موجب ارتکاب گناه توسط فرزند، عقوق والدین، قطع رحم و خروج از دایره آمرزش الهی برای فرزند خواهد شد.

دغدغه تربیت

برخی تعدد فرزندان را مانع تربیت صحیح آنها دانسته و به‌این‌دلیل تمایلی به فرزندآوری بیشتر ندارند. در پاسخ گفته شده که اولاً، با توجه به برخی آیات قرآن، امر تربیت و هدایت انسانها به دست پروردگار است. ثانیاً، اگر مسئلهٔ تربیت واقعاً یکی از مشکلات اصلی در این موضوع باشد باید خانواده‌های تک‌فرزند بهترین فرزندان را تربیت کرده باشند. سوم اینکه اگر محور تربیت فرزندان محبت و ولایت اهل بیت(ع) باشد، بسیاری از نگرانی‌ها در مسئله تربیت از بین می‌رود.

منابع

• موسوی، سید حسین، مثبت سه، قم، هیئت امروز، ۱۴۰۰ش.
• قرآن کریم.
• نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی.
• ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، چاپ سعید محمد لحام، ۱۴۱۰ق.
• ابن‌ابی‌جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳–۱۴۰۵/ ۱۹۸۳–۱۹۸۵.
• ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
• ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶–۱۳۷۸، ۱۹۵۷–۱۹۵۹، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
• ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴ [، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
• امام خمینی، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
• بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱ق.
• ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، ۱۴۰۳ق.
• «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ نشر: ۲۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «حقوق نوزاد»، حدیث نت، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
• حلّی، ابن‌فهد، عدّة الداعی و نجاح الساعی، قم، مکتبة الوجدانی، بی‌تا.
• «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، وبگاه مشرق، تاریخ نشر: ۶ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
• سیوطی، عبدالرحمان، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق.
• شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
• شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
• شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمدتقی، کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، ۱۳۸۶ق.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
• عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، قم، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ۱۳۸۰ش.
• علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
• غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی‌تا.
• فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، در مجله انسان‌پژوهی دینی، شمارهٔ ۲۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش.
• فلسفی، محمدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش.
• قرائتی، محسن‏، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن‏، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• ٰکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
• مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) ۱۳۷۴ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: بقال، عبد الحسین محمد علی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
• مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، بیروت، چاپ حسن تمیم، ۱۳۹۸ق.
• مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
• مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، ‏قم، دار الکتاب الإسلامی‏، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• موسوی عاملی، محمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
• نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۶ق.
• وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، نخستین کنفرانس بین‌المللی هزاره سوم و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.