شاه محمد خدابنده صفوی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''محمد خدابنده''' چهارمين پادشاه [[صفوى]] و پسر بزرگ [[شاه طهماسب اول]] است، که به مدت 9 سال بر ایران حکومت کرد اما حاکمیت او از اقتدار لازم برخوردار نبود و قدرت در بیشتر موارد در دست اطرافیان قرار داشت. با توجه به اوضاع آشفته کشور در دوره حاکمیت خدابنده، عثمانيان از مغرب و [[ازبكان]] از مشرق، به ترتيب به [[آذربايجان]] و [[خراسان]] هجوم آورند. وى در پى بيمارى در 1004 در [[قزوين]] درگذشت و در [[عتبات عالیات]] به خاک سپرده شد.

[[محمد خدابنده]] يا سلطان محمد صفوى در 938 هجری به دنيا آمد. مادرش، [[سلطانم]]، دختر [[موسى سلطان موصلوى تركمان]] (از اميران بزرگ [[بايندريه]]) بود. او از كودكى به [[خدابنده]] ملقب شد. هنگامى كه شش ساله بود، شاه طهماسب حكومت [[خراسان]] را به او داد و [[محمدخان شرف الدين اغلى تكلو]] را با منصب [[اميرالامرايى]] و همچنين به عنوان [[لله]] خدابنده راهى خراسان كرد  <ref> اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 125</ref>خدابنده تا 26 سالگى در [[هرات]] بود.

در حمله [[ازبكان]] به رهبرى [[عبيداللّه خان]] به خراسان، در درگيرى مستقيم، چشمان وى آسيب جدّى ديد و با اينكه شاه طهماسب براى معالجه او اقدام جدّى كرد، هرگز بينايى كامل به دست نياورد.<ref> عالم آراى شاه طهماسب، ص 313ـ316؛ قس اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 126.</ref>

== همسر و فرزندان ==

خدابنده در 973 با [[خيرالنساءبيگم]] ملقب به [[مهدعليا]]، در [[قزوين]] ازدواج كرد.<ref> روملو، احسن التواريخ، ج 12، ص 552، 648ـ649؛ نويدى، تكملةالاخبار، ص 111، 128؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 125ـ 126.</ref>

خدابنده پنج فرزند داشت: سلطان [[حسن ميرزا]] كه به دستور اسماعيل دوم كشته شد؛ سلطان [[حمزه ميرزا]]؛ [[شاه عباس اول]] (عباس ميرزا)؛ [[ابوطالب ميرزا]] و [[طهماسب ميرزا]] <ref> اسكندرمنشى ، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 126ـ132. </ref>

در 963، [[شاه طهماسب]] او را به قزوين احضار كرد و [[اسماعيل ميرزا]]، پسر ديگرش، را به همراه [[على سلطان تكلو]] به [[هرات]] فرستاد، اما اين جايگزينى دوامى نداشت. از آنجا كه اسماعيل ميرزا طبعى ناآرام داشت، بر پدرش شوريد. شاه طهماسب به محض آگاهى از اين موضوع، او را به پايتخت فراخواند و پس از محبوس ساختن وى در [[قلعه قهقهه]]، در 964 حكومت خراسان را بار ديگر به خدابنده واگذاشت و اين بار [[شاه قلى سلطان يكان استاجلو]] را لله(سرپرست) او كرد.

در سال 974، [[عبداللّه خان ازبك]] با سى هزار سوار به خراسان حمله كرد. ازاينرو، خدابنده به دفع او مصمم شد و چون نتوانست سپاهى جمع كند، فقط با سيصد سوار به مقابله خان ازبك شتافت و نصايح اطرافيانش را مبنى بر امتناع از حمله با اين عده كم نپذيرفت.

او براى در امان ماندن از حمله ازبكان، در [[قلعه تربت]] پناه گرفت و در محاصره آنها افتاد، اما نيروهاى [[قزلباش]] به موقع به كمك او رسيدند و ازبكان را به [[بخارا]] فرارى دادند <ref> روملو، احسن التواريخ، ج 12، ص 552ـ553،650</ref>در همين گيرودار، ميانه خدابنده و شاه قلى سلطان به هم خورد و هريك شكايت نامه هايى به شاه طهماسب فرستادند.

عاقبت در 980، خدابنده به دستور شاه به [[شيراز]] رفت. حكومت هرات، نخست به [[حمزه ميرزا]]، پسر بزرگ خدابنده، و سپس به پسر كوچكتر خدابنده، عباس ميرزا، سپرده شد.<ref> منشى قمى، خلاصةالتواريخ، ج 1، ص 567؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 126، 131.</ref>

با درگذشت شاه طهماسب اول در 984، اختلاف اميران قزلباش براى انتخاب جانشين بالا گرفت و به درگيريهاى خونينى انجاميد. عاقبت، حاميان اسماعيل ميرزا او را به نام شاه اسماعيل دوم در قزوين بر تخت سلطنت نشاندند. او كه به سبب حبس طولانى در قلعه، بى رحم تر و سركش تر شده بود، پس از جلوس دست به كشتار وسيع شاهزادگان صفوى زد.

دستور كشتن خدابنده و فرزندانش نيز صادر شده بود، اما پيش از عملى شدن آن، خود اسماعيل با توطئه خواهرش، [[پری خان خانم]]، به قتل رسيد.<ref> روملو، احسن التواريخ، ج12، ص646ـ647؛ منشى قمى، خلاصةالتواريخ، ج 2، ص650ـ 653؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 119ـ121، 204، 208ـ 209، 219.</ref>

پس از اين رويداد، اميران قزلباش با صلاحديد پری خان خانم، خدابنده را جانشين شاه طهماسب اعلام كردند و او را به قزوين فراخواندند. شايد سبب اين انتخاب ناتوانى خدابنده در امر حكومت و نابينايى او بود تا قدرت در دست پري خان خانم باقى بماند. تا آمدن خدابنده به قزوين، پری خان خانم به همراهى دايى اش، [[شمخال سلطان]]، گرداننده امور بود.

خدابنده هنوز از شيراز حركت نكرده بود كه [[ميرزاسلمان جابرى]] اصفهانى (وزير شاه اسماعيل)، كه براى آگاهى از اوضاع قزوين به آنجا رفته بود، وى را از قدرت پری خان خانم مطّلع كرد. با اين همه، خدابنده در 985 از شيراز به اصفهان رفت و حكومت آنجا را به پسرش حمزه ميرزا و [[ميرحسين خان مازندرانى]] سپرد و پس از ديدار مادرش در [[كاشان]]، راهى [[قزوين]] شد.

اطرافيان پری خان خانم كه از بى توجهی خدابنده و [[مهدعليا]] به خودشان آگاه شده بودند، خواستند به كمك شمخال سلطان آنان را از بين ببرند، اما توفيقى نيافتند و اميران خدابنده با ترفندى شمخال سلطان را از قزوين دور كردند.<ref> روملو، احسن التواريخ، ج 12، ص 653ـ654؛ جُنابدى، روضةالصفويه، ص 589، 590؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 223ـ225.</ref>

خدابنده در 986 در قزوين مستقر شد و در منابع از اين تاريخ به بعد او را [[نواب سكندرشأن]] ناميده اند. پس از مدت کوتاهی پري خان خانم و شمخال سلطان، ظاهرآ با توطئه مهدعليا كشته شدند و پس از آن، خدابنده كه اراده اى از خود نداشت، كارهاى حكومتى را عملا در اختيار مهدعليا و ميرزاسلمانِ وزير قرار داد <ref> براى نمونه رجوع کنید به اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 224ـ226؛ افوشتهيى، ص 71ـ74، 123؛ نيز رجوع کنید به مستوفى، زبدةالتواريخ ص 87 </ref> خدابنده براى جلب حمايت اميران قدرتمند [[قزلباش]]، خزاين [[شاه طهماسب]] را به آنان بخشيد.<ref> روملو، احسن التواريخ، ج 12، ص 656.</ref>

در سال 987، یعنی سال سوم حکومت خدابنده،[[عثمانی ها]] با آگاهى از نابسامانى اوضاع ايران، به دستور [[سلطان مراد سوم]] به [[گنجه]] حمله كردند و با دادن تلفات بسيار بر [[قلعه تفليس]] دست يافتند.<ref> افوشتهيى، ص 75ـ82.</ref>

=== حمله به آذربايجان ===

در 992، هنگامى كه نيروهاى عثمانى به [[آذربايجان]] حمله كردند، خدابنده همراه حمزه ميرزا به آنجا شتافت، اما با كشته شدن [[اميرخان تركمان]]، والى آذربايجان (كه با دسيسه طوايف [[شاملو]] و [[استاجلو]] و به دستور خدابنده صورت گرفت)، نيروهاى عثمانى، با وجود رشادتهاى حمزه ميرزا، بر تبريز دست يافتند. <ref> افوشتهيى، ص 163ـ166؛ اروج بيگ، دونژوان ايرانى، ص 202ـ203، 209، 215ـ216.</ref>

در سال 992ق، اميران قزلباش كه از دخالتهاى [[مهدعليا]] در امور حكومتى ناخرسند بودند، او را در حضور خدابنده به قتل رساندند. پادشاه صفوى از بيم قزلباشان و از شدت ناتوانى، اين حادثه را از تقديرات آسمانى شمرد و حتى عاملان اين حادثه را تنبيه نكرد.<ref> منشى قمى، خلاصةالتواريخ، ج 2، ص 696ـ699؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 247ـ252؛ نيز رجوع کنید به خيرالنساء بيگم.</ref>

== خدابنده ناتوان تر از قبل ==

از اين زمان به بعد، اوضاع نابسامان تر شد. حمزه ميرزا، با وجود سن كم، سعى كرد به پدرش كمك كند، اما اميران قدرتمند قزلباش مانع كار او شدند. حتى [[مرشدقلى]]، خان استاجلو و [[علي قلى]]، خان شاملو، عباس ميرزا را در خراسان پادشاه اعلام كردند،<ref> منشى قمى، خلاصةالتواريخ، ج 2، ص 704ـ705؛ اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 278؛ منجم يزدى، ص 57</ref> ليكن اين حادثه با تدبير ميرزاسلمان، كه پس از مهدعليا امور را به دست گرفته بود، حل شد.

با كشته شدن ميرزاسلمان كه با توطئه اميران قزلباش طراحى شده بود، خدابنده كه خود از اين ماجرا خبر داشت، ناتوان تر از پيش بر مسند حكومت باقى ماند. <ref> اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 284ـ289؛ منجم يزدى، ص 63ـ64؛ نيز رجوع کنید به حمزه ميرزا.</ref>

در سال 994هجری، در پى قتل [[حمزه ميرزا]] كه با توطئه اميران قزلباش، به خصوص شاملوها و استاجلوها انجام گرفت، خدابنده بيش از پيش ناتوان و درمانده شد. او از بيم [[قزلباشان]] و براى جلوگيرى از تشديداختلافات داخلى از انتخاب جانشين خوددارى كرد، چرا كه در اين زمان، [[تركمانان]] و [[تكلوها]] از شاهزاده [[طهماسب ميرزا]]، و اميران خراسان و به خصوص شاملوها از عباس ميرزا حمايت مى كردند و عليقلى خان فتح اوغلى استاجلو و اسماعيل قلى خان كه در قتل حمزه ميرزا دست داشتند، خواهان جانشينى شاهزاده [[ابوطالب ميرزا]] بودند.<ref> اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار، ج 1، ص 349ـ351؛ افوشتهيى، ص 215ـ 216؛ شاملو، قصص الخاقانى، ج 1، ص 114ـ116؛ نيز رجوع کنید به حمزه ميرزا.</ref>

سرانجام، خدابنده در برابر پافشارى طرفداران ابوطالب ميرزا تسليم شد و او را به جانشينى خود انتخاب كرد.

وقتی خبر انتخاب جانشینی ابوطالب ميرزا به [[خراسان]] رسيد، مرشدقلى خان به همراه عباس ميرزا و برخى از نزديكانش به جانب قزوين حركت كردند و اين در حالى بود كه عبداللّه خان ازبك تدارك حمله به هرات را مى ديد. در همين گيرودار نيز خدابنده و ابوطالب ميرزا براى رتق و فتق امور [[اصفهان]] و [[فارس]] به آن نواحى رفته و از پايتخت دور بودند.

ازاينرو، گروهى از طوايف شاملو كه در [[قزوين]] بودند، حمايتشان را از عباس ميرزا اعلام كردند و پس از ورود عباس ميرزا و همراهانش به قزوين، درباريان از او اطاعت كردند<ref> اسكندرمنشى، نقاوة الآثار فى ذكر الاخيار ،ج 1، ص 358ـ 365</ref> در همين زمان، از اردوى خدابنده خبر رسيد كه در ميان حاميان ابوطالب ميرزا چنددستگى پيدا شده است و بسيارى از آنان مخفيانه به قزوين بازگشته و از مقابله با طرفداران عباس ميرزا خوددارى كرده اند.

خدابنده و ابوطالب ميرزا كه وضع را چنين ديدند، مجبور به بازگشت به قزوين شدند و عباس ميرزا به گرمى از آنان استقبال كرد. خدابنده، خسته از وضع نابسامانش خود را از سلطنت خلع و تاج شاهى را بر سر عباس ميرزا گذاشت.<ref> شاملو، قصص الخاقانى ، ج 1، ص350، 359ـ365، 370ـ372. </ref>

== ویژگی های خدابنده ==

خدابنده شعر مى سرود و فهمى تخلص مى كرد. از هزل و شوخ طبعى نيز پرهيز نداشت.

وى مدت نه سال و شش ماه با بى كفايتى و ناتوانى حكومت كرد و فقط اسمى از سلطنت داشت. او اكثر اوقاتش را به خوشگذرانى سپرى مى كرد و امور مملكت در دست اميران جاه طلب قزلباش بود.<ref> جُنابدى، روضةالصفويه، ص 604؛ مستوفى، زبدةالتواريخ ص 88. </ref>

هر طايفه اى از امراى قزلباش يكى از پسران خدابنده را دستاويز مقاصد سياسى خود براى رسيدن به قدرت و سركوب رقيبانشان قرار دادند. اين وضع گذشته از نابسامانى داخلى، باعث شد تا عثمانيان از مغرب و [[ازبكان]] از مشرق، به ترتيب به آذربايجان و خراسان هجوم آورند. در واقع دوره سلطنت محمد خدابنده، دوره اوج درگيريها و اختلافات داخلى در تاريخ صفويان بود.

بعد از برکناری خدابنده از سلطنت، در منابع خبرى از احوال وی نيست. فقط به این اشاره شده كه وى در پى بيمارى در 1004 در قزوين درگذشت. او را نخست در آستانه [[امامزاده حسين قزوین]] دفن كردند، سپس جسدش را به [[عتبات عالیات|عتبات عاليات]] فرستادند.<ref>شاملو،، قصص الخاقانى، ج 1، ص 516.</ref>