بیعت: تفاوت میان نسخه‌ها

نخستین بیعت در [[سیره]] نبوی، بیعتِ [[حضرت علی]](ع) و [[خدیجه]](س) با آن حضرت پس از قبول [[اسلام]] است. بیعت [[بیعت عقبه|عقبه اول و دوم]] در [[مکه]] روی داد و این دو بیعت، به ویژه بیعت دوم، زمینه ساز [[هجرت]] حضرت رسول به [[مدینه]] شد. بیعت مسلمانان با رسول اکرم(ص) هنگام حرکت به سوی بدر در مدینه صورت گرفت. [[بیعت رضوان]] یا شجره در سال ششم هجرت در [[حدیبیه]] و بیعتِ مردان و زنان با پیامبر(ص)، در فتح مکه در سال ۸ هجرت انجام شد. آخرین بیعت زمان پیامبر(ص)، بیعت مسلمانان با حضرت [[علی(ع)]] در روز هجدهم سال دهم هجرت در محلّی به نام [[غدیر خم]] بود؛ موضوع این بیعت، [[ولایت]] و جانشینی حضرت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) بود.

پیش از [[اسلام]]، در میان عرب رسم بود که هنگام خرید و فروش برای منجّز و قطعی ساختن عقد بیع و تأکید بر التزام خود به مفاد آن، خریدار و فروشنده دست راستِ خود را با ضربه به دست راستِ طرف دیگر می‌زد؛ این کار را «بَیعَت» یا «صَفْقَه» می‌گفتند و با وقوع آن، معامله انجام یافته تلقّی می‌شد. همچنین برای اینکه افراد جماعت یا قبیله‌ای با حاکم یا رئیس قبیله جهت اطاعت و فرمانبری از وی پیمان بندند، عمل دست دادن (مصافحه) معمول بود؛ و به سبب مشابهت آن با عملِ بیعت در خرید و فروش، این کار نیز بیعت نام گرفت.<ref>ابن خلدون، مقدمه، ص۲۰۹</ref>

معنای شایع و مصطلح بیعت در [[قرآن]]، [[سنّت]]، تاریخ، [[کلام]] و [[فقه]] سیاسی [[اسلام]]، عقد و پیمانی است که فرد بیعت کننده با [[امام]]، حاکم یا شخصی دیگر می‌بندد تا در موضوعی خاص یا به طور عام مطیع و فرمانبردار وی بوده به مفاد تعهّد خود ملتزم و وفادار بماند.<ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۷ </ref>

پیش از [[اسلام]]، رسم بیعت برای پذیرش مهتری رئیس قبیله یا انتصاب یک فرد به منصبی مهم متداول بوده است.<ref>شهیدی، «بیعت و چگونگی آن در تاریخ اسلام، ص۱۲۵</ref> به بیعت [[قریش]] و [[بنی کنانه]] با [[قصی بن کلاب|قُصَی بن کِلاب]]، جدّ اعلای پیامبر(ص)، به هنگام تصمیمِ وی به اخراج [[خزاعه|خُزاعَه]] از [[مکه]] در پیش از اسلام می‌توان اشاره کرد.

نخستین بیعت در [[سیره]] نبوی، بیعتِ [[حضرت علی]](ع) و [[خدیجه]](س) با آن حضرت پس از قبول [[اسلام]] است<ref>مجلسی، بحار ج۶۵، ص۳۹۲ ۳۹۳؛ </ref>. با وجود این، [[ابن شهرآشوب]]<ref>ابن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ص۲۱، ۲۴</ref> نخستین بیعت را در تاریخ اسلام «[[بیعت عشیره]]» دانسته که در سال سوم [[بعثت]] در «[[یوم الدار|یوم الدّار]]» صورت گرفت. در این روز، [[رسول اکرم]](ص) به فرمان الهی خواستار پذیرش [[اسلام]] و بیعت از سوی [[بنی هاشم]] شد و به موجب احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت]]، تنها حضرت [[علی(ع)]]، که کم سن‌ترین فرد خاندان بود، با پیامبر(ص) بیعت کرد.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۹۳۲۱</ref>

دو بیعت مهمِ دیگر که در [[مکه]] روی داد، [[بیعت عقبه|بیعت نخستین عَقَبِه]] (بیعة العقبه الاولی) در سال ۱۲ [[بعثت]] و [[بیعت دوم عقبه]] (بیعة العقبة الثانیة) در ۱۳ بعثت بود که هر دو در موسم [[حج]] در محل عقبه (مکانی در میانۀ راه [[مکه]] و [[منا|مِنا]]) صورت گرفت. این دو بیعت، به ویژه بیعت دوم، زمینه ساز [[هجرت]] [[محمد(ص)|حضرت رسول]] به [[مدینه]] شد.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۵۳۲۵۷</ref>

[[بیعت رضوان]] یا شجره نیز در سال ششم [[هجرت]] در [[حدیبیه]] صورت گرفت.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، طبری، ج۲، ص۶۳۲ ۶۳۳</ref> در آیات ۱۰ و ۱۸ [[سوره فتح]]، از این بیعت سخن رفته و در [[آیه]] ۱۰ بیعت با پیامبر(ص)، بیعت با خداوند خوانده شده و ضمن نکوهش بیعت‌شکنی (نَکْث)، برای وفاکنندگان به عهد و بیعت، پاداش [[آخرت|اخروی]] مقرر شده است. در آیه ۱۸، با اعلام رضایت الهی از آن بیعت، به مؤمنانِ بیعت کننده وعده پیروزی نزدیک داده شده است.

دیگر بیعتِ مردان و زنان با پیامبر(ص)، در [[فتح مکه]] در سال ۸ [[هجرت]] بود که [[آیه]] ۱۲ [[سوره ممتحنه]] بدان اشاره می‌کند. در این آیه از پیامبر(ص) خواسته شده که از زنان [[مکه]] که [[ایمان]] آورده بودند، بیعت بگیرد. موضوعات این بیعت، که در کتب [[تفسیر]]، [[حدیث]] و تاریخ به [[بیعت زنان]] (بیعة النساء) شهرت دارد، بدین شرح است: دوری از [[شرک]]، پرهیز از دزدی و [[فحشا]]، نکشتن فرزندان خود، نسبت ندادن اولاد دیگران به همسران خود و مخالفت نکردن با پیامبر(ص) در کارهای نیک.<ref>حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۵۲۱۵۳</ref>

در برخی احادیث آمده است که ابتدا [[حضرت رسول(ص)]] دست خود را در ظرف آبی می‌کرد و سپس زنان از او تبعیت می‌نمودند.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۶۲</ref> در روایاتی دیگر آمده است که بیعت زنان با دست دادن از روی لباس انجام می‌شده است<ref>زمخشری، الکشاف، ذیل [[آیه]] ۱۲ سوره ممتحنه</ref>. همچنین بنابر برخی احادیث،‌گاه بیعت زنان با آن حضرت صرفاً به صورت کلامی و لفظی بوده است<ref>کتانی، نظام الحکومة النبّویةج ۱، ص۲۲۲</ref>. علاوه بر اینها، صورتهای دیگری نیز برای بیعت زنان در برخی احادیث ذکر شده است.<ref> مفید، الارشاد، ص۶۳</ref> به نوشته قاسمی<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعه و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۷۷ ۲۷۸</ref> جز چند بیعت زنان که در زمان پیامبر(ص) انجام گرفته از جمله [[بیعت دوم عقبه]]، [[بیعت رضوان]] و [[فتح مکه]]-،<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۱۳۶۶</ref> گزارشی درباره بیعت زنان با خلفا و حکّام وجود ندارد و ظاهراً در ادوار بعد بیعت به مردان اختصاص داشته است.

آخرین بیعت زمان پیامبر(ص)، بنابر برخی منابع،<ref>مجلسی، بحار، ج۳۷، ص۱۳۳، ۱۳۸، ۱۴۲، ۲۰۲۲۰۳، ۲۱۷</ref> بیعت مسلمانان با حضرت [[علی(ع)]] در روز هجدهم سال دهم [[هجرت]] (حدود ۲۹ اسفند سال دهم خورشیدی) در محلّی به نام [[غدیر خم]] بود؛ موضوع این بیعت، [[ولایت]] و جانشینی [[حضرت علی]](ع) بعد از پیامبر(ص) بود.

رسم بیعت پس از رحلت پیامبر(ص) نیز برقرار ماند. اما ویژگی این بیعتها آن بود که معمولاً یک فرد را به عنوان [[خلیفه]] پیامبر و حاکم اسلامی، برمی‌گزیدند و سپس گروهی خاص یا عموم مردم با او بیعت می‌کردند. نقطه آغاز این تحول، ماجرای [[سقیفه]] بود؛ در روز رحلت پیامبر(ص)، ابتدا عده‌ای از جمله [[عمر بن خطاب]]، [[ابو عبیده جراح]] و برخی از سران [[مهاجران]] و [[انصار]] در محلی به نام [[سقیفه بنی ساعده]] با کنار زدن سعد بن عباده با [[ابوبکر]] بیعت، و [[خلافت]] وی را تحکیم کردند، و سپس عده‌ای از مردم با او بیعت نمودند و از برخی دیگر نیز به اکراه بیعت گرفته شد.<ref>تستری، بهج الصّباغة فی شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۸۸۲۸۹</ref> عمل بیعت با [[خلیفه]] درباره خلفای بعدی، [[عمر بن خطاب]] و [[عثمان]] نیز به همین روال انجام شد و به صورت رسم سیاسی درآمد.<ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۲، ص۳۱۲، ۳۴۰</ref> همچنین مردم با امام [[علی(ع)]] که با اصرار فراوانِ آنها امور را به دست گرفت، در مسجد بیعت کردند<ref>زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۶، ص۶۹۲</ref> و پس از شهادت وی، با امام حسن(ع) بیعت نمودند<ref> ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۲۸</ref>. از دیگر بیعتهای صورت گرفته با امامان شیعه، بیعت شمار بسیاری از مردم [[کوفه]] با [[مسلم بن عقیل]] به نیابت از [[امام حسین(ع)]]<ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۳، ص۶۴</ref> و نیز بیعت مردم [[خراسان]] با [[امام رضا]](ع) برای ولایت عهدی [[مأمون]] عباسی قابل ذکر است.<ref>مجلسی، بحار، ج۴۹، ص۱۴۴، ۱۴۶، ج۶۴، ص۱۸۴۱۸۶</ref>

به تدریج، ماهیت بیعت کاملاً با اکراه و اجبار آمیخته شد و در واقع آنچه مطرح بود بیعت گرفتن بود نه بیعت آزاد و با اختیار؛<ref>کتانی، نظام الحکومة النبّویة، کتانی، ج۱، ص۲۲۳</ref> چنانکه یزید به کارگزار خود در [[مدینه]]، [[ولید بن عتبه]]، دستور داد که [[امام حسین(ع)]] و [[ابن زبیر]] و چند شخص دیگر را بازداشت کند تا بیعت کنند، و هرکس بیعت نکند، سرش را برای او بفرستد.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۳۳۸</ref> بیعت در این دوران، جنبه تشریفاتی نیز یافت؛ چنانکه گرفتن بیعت، هم به هنگام آغاز حکومت یک [[خلیفه]] برای اعلام وفاداری به او، معمول بود.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۳۱۱، ۴۷۱، ج۶، ص۴۲۳</ref> و هم در زمان حکومت یک [[خلیفه]] برای [[خلافت]] جانشین یا جانشینانش.<ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۴، ص۲۱۰۲۱۱</ref>

چه بسا بیعت ها، به ویژه در آغاز حکمرانی یک خلیفه، در برابر وعده و صرف پول و مال صورت می‌گرفت، به طوری که مخارج بیعت مقتدر عباسی سه میلیون [[دینار]] شده بود. به علاوه، در هنگام استقرار یک [[خلیفه]] مبلغی به عنوان «رزق البیعه» در برابر بیعت به لشکریان داده می‌شد.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۸۶</ref> به نظر می‌رسد راغب اصفهانی ذیل کلمه بیع، به همین مفهوم از بیعت نظر داشته که بیعت را «بذل طاعت در برابر بخشش اندک» معنی کرده است. بیعتِ اختصاصی فرماندهان نظامی و لشکریان خلیفه، از دوره [[خلافت]] [[منصور عباسی|منصور]]، [[مهدی عباسی|مهدی]] و عیسی عباسی گزارش شده است.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۹۰۲۹۱</ref>‌گاه بیعتی که برای جانشین یک خلیفه گرفته شده بود، از سوی خود خلیفه نقض و جانشین دیگری تعیین می‌شد.<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۸، ص۹</ref>

به موجب منابع تاریخی و حدیثی، بیعت معمولاً صیغه‌ای<ref>به معنای یک عبارات مشخص و معین؛ همانند صیغه ازدواج و.... </ref> داشته که متضمن موضوع آن بوده و غالباً طرف بیعت آن را بر زبان می‌آورده است.<ref>مجلسی، بحار، ج۱۹، ص۲۶، ج۲۱، ص۹۸، ۱۱۳، ج۶۵، ص۳۹۲۳۹۳، ۳۹۵.</ref>

برخی مفسّران تعبیر «یداللّه فوق ایدیهم» را در [[آیه]] ۱۰ [[سوره فتح]] اشاره به تحقّقِ بیعت با دست دادن دانسته‌اند.<ref>طباطبائی، المیزان، ذیل آیه</ref> با این همه، شکل‌های دیگری نیز برای بیعت در احادیث آمده است.<ref>مجلسی، بحار، مجلسی، ج۴۹، ص۱۴۴، ۱۴۶، ج۶۴، ص۱۸۴۱۸۶</ref> همچنین‌گاه بیعت صرفاً با اعلام رضایت بیعت کننده و بدون دست دادن تحقّق می‌یافته است.

<ref>شهیدی، «بیعت و چگونگی آن در تاریخ اسلام، ص۱۲۷</ref>

[[ابن شهرآشوب]]<ref>ابن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ص۲۱</ref> در یک تقسیم بندی کلی، بیعت‌های پیامبر(ص) را دو نوع می‌داند: بیعت خاصّ و عام؛ بیعت خاصّ برای گروهی خاصّ، مانند دو بیعت [[انصار]] در [[عقبه]] و [[بیعت عشیره]]؛ و بیعت عام برای همگان بوده است، مانند [[بیعت شجره]].<ref>میبدی، «بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی، ص۱۸۳۱۸۶</ref>

بیعت‌گاه با وکیل یا نایبِ بیعت شونده صورت می‌گرفته است، از جمله در بیعت زنان با حضرت [[علی(ع)]] به نیابت از پیامبر(ص) در [[حدیبیه]]،<ref> مفید، الارشاد، ص۶۳</ref> بیعت مردم [[کوفه]] با [[مسلم بن عقیل]] به نیابت از [[امام حسین(ع)]]<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۶۴</ref> و نیز بیعت [[رسول اکرم]] به نیابت از [[عثمان]] در [[حدیبیه]]، که طرف دیگر آن بیعت نیز خودشان بودند.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۸۹</ref> همچنین پس از گسترش سرزمینهای زیر نفوذ حکومت اسلامی و متداول شدن اخذ بیعت از سوی خلفا، مسئله بیعت مردمِ سرزمینهای تابع حکومت مرکزی مطرح شد. مردم این مناطق معمولاً با حاکم محلّی به نیابت از [[خلیفه]] بیعت می‌کردند.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۸۹۲۹۰</ref>

از لحاظ شکلی نیز بیعت دگرگونیهایی یافت. هرچند رسم دست دادن یا فشردن دست مدتها همچنان پابرجا بود، در زمان امویان‌گاه بیعت با «سوگند دادن» (استحلاف) تأکید و تضمین می‌گردید. حجّاج، سوگندهایی خاص را که «اَیمان البیعة» نام داشت مقرّر کرد که در هنگام بیعت گرفته می‌شد و مشتمل بر چند سوگند بود<ref>ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۳۳۰</ref>. به گفته [[ابن خلدون]]،<ref>ابن خلدون، مقدمه، ص۲۰۹</ref> بیعت بعدها شیوه‌ای شاهانه به خود گرفت و حتی رسم دست دادن با [[خلیفه]]، به این دلیل که این کار نوعی تحقیر برای خلیفه در بردارد، جز درباره برخی نزدیکان حکّام، منسوخ شد و بیعت به شکل بوسیدن زمین محضر، پا یا دستِ حاکم درآمد.<ref>کتانی، نظام الحکومة النبّویة، ج۱، ص۲۲۳</ref> ابن خلدون<ref>ابن خلدون، مقدمه، ص۲۰۹</ref> اطلاق نام بیعت را بر این عمل، که ظاهراً در زمان وی مرسوم بوده، مجازی می‌شمارد. کتانی<ref>کتانی، نظام الحکومة النبّویة، ج۱، ص۲۲۳</ref> از نوعی بیعت مکتوب خبر می‌دهد که در روزگار او رایج بوده و در آن، بیعت کننده متنی متضمّن پذیرش سلطه حاکم می‌نوشته، یا اعتراف او در نوشته‌ای که گواهی شده بود درج می‌شده است. بنابر متون تاریخی<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۲۶</ref> بیعت با خلفا و حاکمان در سرزمینهای مختلف، مراسم و تشریفاتِ خاصّی داشته است.

بنابرنظر [[سید جعفر شهیدی|شهیدی]]<ref>شهیدی، «بیعت و چگونگی آن در تاریخ اسلام، ص۱۲۵</ref> سنّت بیعت در تمام حکومت‌هایی که دعوی خلافت اسلامی داشتند، از جمله [[خوارج]]، [[فاطمیان]]، [[امویان]] [[اندلس]] و حتی [[عثمانیان]]، رایج بود و در [[ایران]] تا زمانی متداول بود که حکومتهای تابع خلافت اسلامی در آن استقرار داشتند؛ و ظاهراً با برافتادن خلافت عباسی از میان رفت. افزون بر حکومت‌ها، رسم بیعت در میان مخالفان و معارضان با خلفا نیز وجود داشت، مانند بیعت مردم [[عراق]] با [[عبداللّه بن زبیر]]؛<ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۳، ص۸۳</ref> بیعت یاران [[زید بن علی]] بن حسین با وی؛<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، ۱۷۱</ref> بیعت گروهی از مردم با محمدبن عبدالله [[نفس زکیه]] در اواخر خلافت اموی و نیز در زمان منصور؛<ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۳، ص۲۹۴، ۳۰۶</ref> بیعت گرفتن [[ابومسلم]] از مردم [[خراسان]] برای [[ابراهیم امام]].<ref>ابن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۳۷۹۳۸۰</ref>

در منابع متأخّر فقهی، چه [[فقه]] عامه چه [[شیعه]]، آرای مختلفی درباره ماهیت حقوقی بیعت ابراز شده است. بسیاری از آنها با توجه به معنای لغوی بیعت و با الهام از شباهت آن با عقد بیع، بیعت را عقدی می‌دانند که در بردارنده تعهّد دوجانبه و به اصطلاح فقهی و حقوقی عقدی معوّض است. از دیدگاه آنان، تعهّد بیعت کننده در عقد بیعت، اموری مانند پیروی و اطاعت از بیعت شونده، التزام به اوامر وی، وفاداری به او، و تعهّد بیعت شونده نسبت به حکمرانی برطبق کتاب و [[سنّت]]، حمایت از مبایع، و تدبیر صادقانه امور بیعت کننده و مانند اینهاست.<ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۷</ref><ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۷۳ ۲۷۴</ref> برخی دانشمندان، مفهوم بیعت را در [[آیه]] ۱۰ [[سوره فتح]]، فروش جانها و نفسها در برابر بهشت دانسته‌اند.<ref>طبرسی، جوامع الجامع، ذیل آیه</ref>

تأمّل در بیعت‌های زمان [[رسول اکرم(ص)]] هر چند ماهیت عقدی بیعت را تأیید می‌کند از سوی دیگر، نشان می‌دهد که در تمام آنها به موجب عقد بیعت، صرفاً تعهّدی مانند التزام به [[اسلام]]، نصرت پیامبر(ص) و اطاعت از او، [[جهاد]] با کفّار و مانند آنها بر عهده بیعت کننده قرار می‌گرفته و هیچ تعهّد متقابلی بر عهده پیامبر(ص) واقع نمی‌شده است. البته در یک حدیث، از حقوق متقابل بیعت کنندگان و بیعت شونده سخن رفته است<ref>مجلسی، بحار، ج۱۹، ص۲۶</ref> و مراد از حقوق بیعت کننده، به استناد همان حدیث و آیات قرآنی، نصرت و ثواب الهی است که در واقع نتیجه و ثمره عمل بیعت کنندگان به مفاد پیمان خویش است، نه عوضِ قراردادی در عقد بیعت. در سخنان [[امیر مؤمنان]](ع)<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳۴</ref> نیز عمل به بیعت تنها در زمره حقوق حاکم بر مردم ذکر شده است. ظاهراً بر پایه همین تحلیل، بسیاری محقّقان مفهوم بیعت را «عهد بر طاعت» یا «بذل طاعت» دانسته‌اند<ref>شهرستانی، مدخل الی علم الفقه، ص۱۵۵، </ref><ref>معرفت، ولایت فقیه، ص۸۲</ref> و برخی گفته‌اند که بیعت عقدی غیر معوّض و مشابه عقد [[هبه]] است<ref> عبدالمجید، البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی، ص۲۲</ref> و حتی برخی آن را از مقوله ایقاع شمرده‌اند.<ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۷</ref> برخی نویسندگان نیز «بیعت» را متضمّن تعهّدی یک جانبه می‌دانند نه تعاهد.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۷۶</ref>

در برخی احادیث نیز، استطاعتِ بیعت کننده شرط شده است.<ref> بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۲۲</ref> از جمله شرایطی که در منابع فقهی بدان تأکید شده، وجود اختیار و فقدان اکراه در هر یک از طرفین است.<ref>عبدالمجید، البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی، ص۱۳۳ ۱۳۸</ref><ref> آصفی، ولایة الامر، ص۸۶</ref> برخی منابع [[اهل سنّت]]، بیعت همراه با اجبار یا اکراه را شرعاً فاسد شمرده‌اند و در عین حال، آن را با حصول شرایطی، مؤثر و قانونی دانسته‌اند.<ref>عبدالمجید، البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی، ص۱۳۹۱۴۰</ref>

بسیاری از فقهای عامّه، بیعت گروهی موسوم به «اهل حل و عقد» را موجب انعقاد [[خلافت]] دانسته‌اند. برخی، از جمله اشعری، حداقل بیعت کننده لازم برای تحقق [[امامت]] را یک نفر، برخی دونفر، گروهی سه نفر، برخی پنج نفر و شماری چهل نفر دانسته‌اند. بعضی دیگر، بدون تعیین عددی خاص، بیعت اکثر «اهل حل وعقد» و برخی دیگر بیعت تمام آنان یا [[اجماع]] را ضروری شمرده‌اند.<ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة، ص۳۳۳۴</ref><ref>زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۶، ص۶۸۵۶۸۷</ref> برخی از [[اهل سنّت]] به طور مبهم بیعت جماعتی از اهل حل و عقد را کافی می‌دانند.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۶۸</ref> برخی فقهای [[اهل سنّت]]، انعقاد [[خلافت]] را تنها با بیعت ممکن می‌شمارند.<ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة، ص۳۳۳۵</ref><ref>زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۶، ص۶۸۳۶۸۴</ref>

شماری از فقهای متأخّر و معاصر علاوه بر بیعت مزبور، بیعت عموم مردم را نیز رکن اصلی ثبوت [[خلافت]] شمرده و بیعت را دارای سه مرحله دانسته‌اند: نامزدی فردی برای [[خلافت]]، بیعت خاصّه یا صغری و بیعت عامّه یا کبری.<ref>عبدالمجید، البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی، ص۷۳ ۱۰۵</ref> [[ماوردی]] مقدّمات و مراحل بیعت را با تفصیلی بیشتر ذکر کرده است.<ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة، ص۳۳ ۳۷</ref>

بسیاری از فقها و نویسندگان معاصر [[اهل سنّت]] کوشیده‌اند که با تحلیل بیعت به عنوان عقدی با تعهدات دوجانبه (تعاهد) و تطبیق آن بر عقد وکالت، آن را معادل نظریه «قرارداد اجتماعی» روسو، که از مبانی حقوق اساسی در نظام‌های مردم‌سالار (دمکراتیک) به شمار می‌رود، دانسته آن را مشابه فرآیند انتخابات و رأی‌گیری جلوه دهند.<ref> زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۶، ص۶۸۴</ref><ref>عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ص۲۳۲۲۳۳</ref>

همچنین، به نظر دانشمندان [[شیعه]]، ماهیت بیعت در زمان پیامبر(ص)، با در نظر گرفتن معنای لغوی آن و نیز با توجه به وجوب اطاعت از پیامبر(ص)، به ادّله عقلی ونقلی، انشائی نبوده بلکه صرفاً جنبه تأکیدی داشته و به منظور تأکید عملی [[ایمان]] به آن حضرت و تعهّد به لوازم [[ایمان]]، و به تعبیر برخی «ایجاد انگیزه‌ای جدید برای نصرت و اطاعت پیامبر»، صورت می‌گرفته است. پس اصل [[مشروعیت]] و ثبوت مقام ولایت پیامبر(ص) و حتی لزوم پیروی از آن حضرت مستند به بیعت نبوده است،<ref>منتظری، دراسات، ج۱، ص۵۲۶</ref><ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۸ ۵۱۹</ref> همچنانکه این جنبه تأکیدی بیعت چه بسا درباره بیعتهایی که با خلفا صورت گرفته مشهود است، بویژه در مواردی که خلافت با توصیه و تعیین خلیفه قبلی ثابت شده بود مانند خلافت [[عمر بن خطاب]] و [[عثمان بن عفان]].<ref> سبحانی، مفاهیم القرآن فی معالم الحکومة الاسلامیة، ص۲۶۳</ref><ref> کاظم حائری، ولایة الامر فی عصر الغیبة، ص۲۰۹ </ref>این دیدگاه [[اهل سنّت]] یا برگرفته از رسم بیعت با شیخِ قبیله در عرب قبل از [[اسلام]] است و یا مبتنی بر ادّعای انتخاب تمام یا برخی جانشینان پیامبر(ص) به روش بیعت؛ و حال آنکه هیچیک از این دو قابل استناد نیست.

اشکال دیگر دانشمندان امامی در این باره وجود اجبار یا دست کم اکراه در بیشتر موارد بیعت مردم با خلفا به استناد واقعیتهای تاریخی است که حتی برخی اهل سنّت نیز آن را پذیرفته‌اند.<ref>خطیب، الخلافة والامامة، ص۴۰۹۴۱۲</ref> به ادّله حدیثی و تاریخی بسیار، پس از ماجرای [[سقیفه]]، [[امام علی]](ع)، [[بنی هاشم]] و شماری از بزرگان [[اصحاب]] با [[ابوبکر]] بیعت نکردند و بعدها از آنان به اکراه بیعت گرفته شد.<ref>علم الهدی، الشّافی فی الامامة، ج۲، ص۱۲، ۱۵۱</ref><ref>مسعودی، مروج الذّهب، ج۲، ص۳۰۷۳۰۹</ref> از این گذشته، یکی از بنیانگذاران این بیعت آن را کاری حساب نشده و بدون تدّبر (فَلْتَة) نامیده و تکرار آن را روا ندانسته است.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۶۷</ref> در این میان، تنها در زمان [[خلافت]] [[امام علی(ع)]] بیعت آزادانه صورت گرفت، و حتی با وجود اصرار یاران حضرت، امام اخذ بیعت اجباری را نپذیرفت و بنابر منابع تاریخی افرادی معدود بیعت نکردند، بی‌آنکه از حقوق اجتماعی محروم شوند یا مورد تعرّض قرار گیرند.<ref> تستری، بهج الصّباغة فی شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۵۷</ref>

برخی نویسندگان [[اهل سنّت]]<ref>کاتب، تطّور الفکر السیاسی الشیعی، ص۱۴۱۵</ref> با استناد به برخی خطبه‌ها و نامه‌های نهج البلاغه<ref>از جمله خطبه ۸، ۱۳۷، ۱۷۲، ۲۱۸، و نامه ۱، ۶، ۷، ۵۴</ref>، که در آنها از الزام آور بودن بیعت مردم حتی نسبت به آنها که بیعت نکرده‌اند سخن رفته است، ادّعا کرده‌اند که [[حضرت علی]] و نیز [[امام حسن(ع)]] ثبوت [[امامت]] با بیعت را قبول داشته‌اند.<ref>قاسمی، نظام الحکم فی الشریعة و التاریخ الاسلامی، ج۱، ص۲۶۵</ref> اما محققان [[شیعه]] این نظر را مردود می‌دانند، زیرا ثابت نشدن [[امامت]] با بیعت، گذشته از آنکه از ضروریات کلام شیعی به شمار می‌رود، مورد تصریح و تأکید شخص [[علی(ع)]] نیز بوده است.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲، ۱۰۵، ۱۴۴ و نامه ۲۸، ۶۲ و حکمت ۱۴۷</ref> به این دلیل و دلایل دیگر<ref>مکارم، انوار الفقاهة، کتاب البیع، ج۱، ص۵۲۳ ۵۲۵</ref> باید این احادیث را، بر جدل و مناظره به منظور اسکات و اقناع حمل کرد.<ref> آصفی، ولایة الامر، ص۹۵</ref>

هر چند بیشتر فقهای امامی معاصر برای بیعت در زمان حضور معصوم(ع) تنها نقش تأکیدی قائل‌اند، برخی از آنان در تحلیل چگونگی اِعمال ولایت فقها در عصر [[غیبت]] امام معصوم، برای بیعت نقشی فراتر از تأکید، یعنی نوعی جنبه انشائی، قائل شده‌اند. البته برخی فقها تفکیکی میان بیعت در زمان حضور معصوم و در زمان غیبت نکرده‌اند<ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۹</ref>. بعلاوه، برخی فقهای معاصر به حصول نوعی [[ولایت]] و [[مشروعیت]] مردمی با بیعت در عصر [[غیبت]] عقیده دارند. معدودی از اینان<ref>منتظری، دراسات، ج۱، ص۵۷۵ ۵۷۶ </ref> بیعت را عقد وکالتی لازم می‌دانند که موضوع آن انشای [[ولایت]] و اعطای سلطه است و بر این پایه، انتخاب و بیعتِ اکثریت را حتی نسبت به اقلیتی که بیعت نکرده‌اند نافذ و لازم الاجرا می‌شمارند. تبیین بیعت به عنوان عقد وکالت و نیز لزوم چنین عقدی مورد مناقشه و انتقاد قرار گرفته است.<ref>مکارم، انوار الفقاهة: کتاب البیع، ج۱، ص۵۱۷ ۵۱۸</ref>

{{پانویس|اندازه=ریز|۳}}

* ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ ۱۳۸۵/۱۹۶۳ ۱۹۶۵.

* جعفر شهیدی، بیعت و چگونگی آن در تاریخ اسلام، کیهان اندیشه،ش ۲۶، مهر و آبان ۱۳۶۸.

* محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰۱۳۹۴/ ۱۹۷۱۱۹۷۴.

* محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۸۲۱۳۸۷/۱۹۶۲۱۹۶۷.

* محمد فاکر میبدی، بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی، حکومت اسلامی، سال ۲،ش ۳، پاییز ۱۳۷۶.

* محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج۲۹۳۰، چاپ عبدالزهراء علویه، بیروت، بی‌تا.

* علی بن حسین مسعودی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۴۱۳۸۵/ ۱۹۶۴ ۱۹۶۵.

* لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت ۱۹۷۳۱۹۸۲، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.

* حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدّولة الاسلامیة، قم ۱۴۰۹ ۱۴۱۱.

* [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/16/04.htm «بیعت» و کارکردهای آن در عصر جاهلی و صدر اسلام]

* [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/27/02.htm چگونگی بیعت با امام علی(ع)]

* [http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/39-40/05.htm جایگاه بیعت و انتخابات در نظام سیاسی اسلام]

[[رده:خلافت]]

[[رده:امامت]]