فتوحات مسلمانان: تفاوت میان نسخه‌ها

فتوحات اعراب مسلمان در زمان خلیفه اول، ابوبکر بن ابی قحافه آغاز شد. چون خلیفه از سرکوب جریان ارتداد اعراب، آسوده گشت روی به ایران و شام نمود و در آن سرزمین ها به پیش رفت.

بر اساس گزارش مورخین دو تن از اعراب به نام های [[مثنی بن حارثه]] و [[سوید بن قحطبه]] در مرزهای ایران تاخت و تاز می کردند و برخی قصبه ها را غارت می کردند و کسی به تعقیبشان نمی‌آمد. آنان نامه ای به [[ابوبکر]] نوشتند که اوضاع ایران پریشان است و از وی برای هجوم به ایران تقاضای اعزام سپاه کرد. ابوبکر [[خالد بن ولید]] را مامور کرد که به حیره رود و با یاران مثنی به [[ایران]] حرکت کند.<ref>ابن اعثم٬ الفتوح، ۱۴۱۱ق٬ ج‏۱، ص۷۰</ref><ref>الدینوری٬ الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش٬ ص۱۱۱</ref>

خالد اواخر سال ۱۱ از '''یمامه''' راهی عراق شد. مصاف با ایرانیان از شهر '''اُبُلّه''' نزدیک '''بصره''' امروزی آغاز شد.<ref>الطبری٬ تاریخ الامم و الملوک٬ ۱۳۸۷ق٬ ج۳ ٬ ص ۳۴۳ </ref>او سپس در نبردهای متعددی بر ایرانیان غلبه یافت.<ref>ابن اثیر٬ الكامل،۱۳۸۵ق٬ ج‏۲، ص۳۸۷ </ref> در ربیع الاول سال ۱۲ق سر انجام [[حیره]] را به محاصره گرفت و آنان را مخیر بر جزیه و جنگ و یا اسلام آوردن نمود. مردم حیره به جزیه راضی گشتند و بدین ترتیب اولین [[جزیه]] به سوی [[خلیفه]] ارسال شد.<ref>دینوری٬ اخبار الطوال٬ ۱۳۶۸ش٬ ص۱۱۲</ref> حیره سه بار بین مسلمین و ایرانیان دست به دست شدو آخرین بار توسط [[سعد بن ابی وقاص]] فتح گردید<ref>ابن اثیر٬ الكامل،۱۳۸۵ق٬ ج‏۲، ص۳۸۷ </ref>  

پس از فتح شهر '''انبار''' در غرب [[بغداد]]{{یادداشت|انبار یا اهراء شهری بود که محل ذخیره غله و آذوقه ایرانیان بود.(الحموی٬ معجم البلدان٬ ۱۹۹۵م ٬ ج۱ ٬ ص ۲۵۸)}} و '''عین التمر'''٬ در غرب [[کوفه]]<ref>الحموی٬ معجم البلدان٬ ۱۹۹۵م ٬ ج۴ ٬ ص۱۷۸</ref> خالد ماموریت یافت که به سوی '''[[شام]]''' حرکت کند.<ref>دینوری٬ اخبار الطوال٬ ۱۳۶۸ش٬ ص۱۱۲</ref> بدین سان فتوحات در دو سوی شبه جزیره دنبال گرفته شد.

ابوبکر ابتدا لشکری را به فرماندهی [[خالد بن سعید]] به [[شام]] گسیل داشت. اما با اصرار عمر و به این علت که وی هوادار '''علی''' است٬ [[ابو عبیده جراح]] به جای وی انتخاب گردید.<ref>یعقوبی٬ تاریخ یعقوبى، ۱۳۵۸ق٬ ج۲ ٬ ص۱۳۳</ref> عمرو عاص نیز با سپاهی راهی حمص و فلسطین گردید. با طولانی شدن نبرد با [[هرقل]]٬ امپراتور روم٬ ابوبکر٬ خالد بن ولید را نیز بدانجا اعزام نمود. نبرد [[اجنادین]] با کشته شدن عده زیادی از [[صحابه]] به پیروزی رسید. <ref>ابن کثیر٬ البدایه و النهایه٬ ۱۴۰۷ق٬ ج۷ ٬ ص۵۵</ref>  

با نبرد [[مرج الصفر]] اولین شهر شام به دست مسلمانان افتاد.<ref>ابن مسکویه الرازى٬ تجارب الأمم،۱۳۷۹ش٬ ج۱ ٬ ص۲۹۸ </ref>سپس [[دمشق]] به محاصره مسلمانان در آمد.<ref>البلاذری٬ فتوح البلدان،۱۹۸۸م٬ ص ۱۲۱</ref> گفته شده در زمان محاصره بود که خبر عزل خالد بن ولید بدو رسید. اما   یکی از اسقفان شهر با گرفتن امان نامه از او٬ راه ورود به شهر را به او نشان داد و مسلمانان وارد شهر شدند درگیری های زیادی در گرفت. با وجود اعتراض برخی از مسلمانان ابو عبیده امان نامه خالد را پذیرفت و به خلیفه نوشت که دمشق با صلح گشوده شد.<ref>البلاذری٬ فتوح البلدان، ۱۹۸۸م٬ ص ۱۲۳ - ۱۲۵</ref>

فتح کامل شام در خلافت [[عمر بن خطاب|عمر]] صورت گرفت. در ۱۵ق [[بعلبک]] و [[حمص]] با مصالحه مردم آن شهرها فتح گردید. در همین سال میان '''نهر اردن''' و '''بحر المیت''' واقع در شام جنگ بزرگ [[یرموک]] روی داد. هرقل از '''انطاکیه''' به [[قسطنطنیه]] گریخت.<ref>المقدسى٬ البدء و التاريخ، مكتبة الثقافة الدينية، ج۵ ٬ ص۱۸۴</ref> در ۱۶ ق  قدس به محاصره مسلمانان درآمد. آن شهر نیز طی صلح‌نامه با مسیحیان و با حضور [[عمر بن خطاب|عمر]] به دست مسلمانان افتاد.<ref>بلاذری٬ فتوح البلدان٬ ۱۹۸۸م٬ ص ۲۲۳</ref> مسلمانان که قدس را از [[معراج]] پیامبر به یاد داشتند آن را گرامی داشته و [[بیت‌المقدس]] نام نهادند.<ref>خسروشاهي، تاريخ بيت المقدس و مسئله فلسطين،۱۳۵۴ ٬ ص۱۵</ref>

با پیشنهاد [[عمرو بن عاص]] لشکرکشی به مصر که جزو قلمرو رومیان بود٬ آغاز شد. در ۲۰ ق مصر با عقد پیمانی توسط '''مقوقس''' تسلیم شد. عمروعاص به سال ۲۱ عازم '''اسکندریه''' که پایگاه دریایی رومیان بود٬ شد و سه ماه آن دیار را محاصره کرد و به شمشیر گشود.<ref>بلاذری٬ فتوح البلدان٬ ۱۹۸۸م٬ ص ۲۲۳</ref>

عمر بن خطاب [[ابو عبید ثقفی|ابو عبید بن مسعود ثقفی]] را با پنج هزار مرد جنگی به مرزهای عراق گسیل داشت.<ref>الدینوری٬ اخبار الطوال٬ ۱۳۶۸ش٬ ص۱۱۳</ref>او پس از عبور از رود [[فرات]] در نبرد [[یوم الجسر]] در ۱۳ق از ایرانیان به فرماندهی '''بهمن جادویه'''٬ شکست خورد. اما سال بعد به پیروزی هایی دست یافت و بر [[بغداد]] و سپس [[بصره]] امروزی تسلط پیدا کرد. <ref>المقدسى٬ البدء و التاريخ، مكتبة الثقافة الدينية، ج۵ ٬ ص ۱۷۰ </ref>

این بار ایرانیان با سپاهی عظیم به فرماندهی '''رستم فرخ زاد''' و مسلمانان به فرماندهی [[سعد بن ابی وقاص]] به مصاف پرداختند. چون ایرانیان پیشنهاد مسلمانان مبنی بر پذیرفتن اسلام و یا پرداخت جزیه را نپذیرفتند٬ نبردی بزرگ در [[فتح قادسیه|قادسیه]] روی داد و به هزیمت ایرانیان انجامید که تا تیسفون (مداین) عقب رفتند. به زودی [[تیسفون]]٬ پایتخت ساسانیان و سپس '''جلولا''' فتح شد و پادشاه ایران٬ یزدگرد به غرب گریخت. <ref>ابن اعثم٬الفتوح، ۱۴۱۱ق٬ ج‏۱، ص۲۱۵</ref> چون خبر این فتوحات به عمر رسید بدو دستور داد همانجا بماند و شهری برای مسلمین بنا کند. سعد کوفه را ساخت و مسلمانان را در آن جا سکنی داد. <ref>ابن طقطقی٬ الفخری فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، ۱۴۱۸ق٬ ص ۸۶</ref>

[[ابوموسی اشعری]] [[اهواز]] را فتح کرد و سپس با همراهی [[عمار یاسر]] که جایگزین سعد شده بود '''شوشتر''' و '''شوش''' به تسلط مسلمانان در آمد. جنگ نهاوند که به [[فتح الفتوح]] شهره شد٬ در ۲۰ق رخ داد و با پیرزوی مسلمانان خاتمه یافت.<ref>ابن طقطقی٬ الفخری فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، ۱۴۱۸ق٬ ص ۱۸۰ -۱۸۲</ref>  

عثمان با عزل [[ابو موسی اشعری]] از بصره٬ پسر خاله خود [[عبد الله بن عامر]] را والی آنجا نمود و از او خواست رو به فارس و [[خراسان]] گذارد. او با تسخیر اصطخر٬ دو سپاه به کرمان و خراسان فرستاد. [[نیشاپور]]٬ [[طوس]]٬ [[مرو]]٬ سپس [[هرات]] و [[کابل]] به صلح فتح شد.'''اخنف بن قیس''' که تحت امر عبد الله عامر بود٬ پس از سرکوب شورش مرو رو به [[بلخ]] نهاد و آن جا را به صلح گشود.<ref>ابن اعثم٬الفتوح، ۱۴۱۱ق٬ ج‏۲، ص۳۳۷</ref>

هیچ یک از مورخین گزارشی حاکی از حضور امیرمومنان در فتوحات نقل نکرده است. چنان که عمر از عثمان خواست که از آن حضرت بخواهد که در فتح ایران شخصا در سپاه حضور یابد لیکن حضرت نپذیرفت ولی توصیه کرد خود خلیفه نیز همراه سپاه نرود.<ref>مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۱۳۴۶ق٬ ج۲، ص۳۱۸.</ref>

*چون ابوبکر برای فتح شام از اصحاب نظر خواست٬ نظر على(ع)را پذیرفت که فرمود چه خلیفه خود شخصا به این نبرد روى آورد و چه لشگرى از جانب خود بفرستد در هر دو حال پیروز خواهد بود زیرا از پیامبر شنیده است که دین اسلام بر همه ادیان غلبه خواهد کرد.<ref>ابن اعثم٬الفتوح، ۱۴۱۱ق٬ ج‏۱، ص۸۱</ref>  

*چون عمر خبر یافت که ایرانیان لشکری عظیم به نهاوند آورده‌اند تصمیم گرفت همه سپهایان را از عراق و شم بدانجا گسیل کند و خود همراه سپاه به مصاف رود. لیکن وقتی از دیگران نظر خواهی نمود تنها علی بود که که او را از فراخواندن سپاه شام برحذر داشت چه احتمال هجوم رومیان را در پی خواهد داشت. آن حضرت هم چنین خلیفه را از همراهی سپاه منع کرد چه در آن صورت ایرانیان در جنگ سخت تر و محکم تر خواهند بود.<ref>ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ۱۳۸۵ق٬ ج۳، ص۷.</ref>

*چون ابوعبیده دمشق را فتح کرد از عمر بن خطاب کسب تکلیف کرد که به کدام سو برود؟ عمر با علی مشورت کرد و حضرت فرمود بدو بنویسد رو به بیت المقدس گذارد. عمر نیز چنین کرد. ابوعبیده ایلیا را در محاصر گرفت. مردم آن شهر و نیز بیت المقدس شرط کردند که با شخص خلیفه حاضر به عقد صلح‌نامه و پرداخت جزیه هستند. همه اصحاب مخالف رفتن خلیفه به فلسطین بودند اما او با نظر علی(ع) بدان سوی رفت.<ref>واقدى، فتوح الشام، ۱۴۰۹ق، ج۱ ٬ ص۱۴۴-۱۴۸</ref>

در ایام خلافت امام علی فتوحات‏ پايان یافت. او حتى برخى از سپاهان در خارج از حجاز- همانند سپاه اشعث در آذربايجان- را به عراق فراخواند. چرا که طغیان‌های داخلی و تحریف دین برای وی مهم‌تر بود. آن حضرت دلیل جنگ با برادران مسلمان را به جهت رسوخ کفر٬ کژی٬ شبهه و تاویل در اسلام شمرده است.<ref>نهج البلاغه٬ خطبه۱۲۲</ref>

[[خالد بن سعید بن عاص]] یکى از شیعیان على(ع)است که سه ماه از بیعت با ابوبکر خودداری کرد. ابوبکر برای فتح شام او را فرمانده سپاه کرده بود لیکن با توصیه عمر او را عزل نمود. <ref>یعقوبی٬ تاریخ یعقوبى، ۱۳۵۸ق٬ ج۲ ٬ ص۱۱۱.</ref> خالد در [[جنگ اجنادین|جنگ اَجنادَین]]<ref>ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق٬ ج۲، ص۴۲۲</ref> و به قولی [[جنگ مرج الصفر|جنگ مَرْج الصُّفَّر]]<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۰۵ق٬ ج۴، ص۹۹ </ref>به شهادت رسید.

عمار یاسر جانشین سعد در کوفه گردید و در فتح شوشتر حضور داشت.<ref>ابن طقطقی٬ الفخری فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، ۱۴۱۸ق٬ ص ۱۸۰ -۱۸۲</ref> در فتح شام٬ [[هاشم بن عتبه بن ابی وقاص|هاشم بن عتبة بن ابى‌وقاص‌ مرقال‌]]،<ref>الدينورى٬ الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش٬ ص ۱۲۰</ref> [[فضل بن عباس‌]] <ref>ابن اثير، اسد الغابه، ۱۴۰۷ق٬ ج۴ ٬ ص۶۶.</ref> و [[مالك اشتر نخعى|مالك اشتر]]<ref>ابن خلدون٬ ديوان المبتدأ و الخبر٬ ۱۴۰۸ق٬ ج۲ ٬ ص۵۸۱</ref> حضور داشتند.

برخی گفته اند امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) در زمان فتح گرگان در سال ۲۹ق همراه سعيد بن عاص بودند.<ref>البلاذری٬ فتوح البلدان، ۱۹۸۸م٬ ص ۳۲۶</ref>  

در گزارشى ديگر آمده است: هنگامى كه امام حسن عازم جرجان بود، وارد اصفهان شد. <ref>الأصبهاني، ذكر أخبار إصبهان٬ ۱۹۳۴م٬ ج۱ ٬ ص ۴۷</ref>

البته بلاذری خود این گزارش را با عبارت «گفته شده است» آورده که حاکی از عدم اطمینان وی بدان می‌باشد. چنان که از عبارات نیز بر نمی‌آید که ایشان برای شرکت در جنگ آمده باشند. برخی محققین شیعه نیز معتقدند این گزارش ها قابل اعتماد نیستند چرا كه از يك سو خلفا نسبت به حضور اهل بيت در فعاليت‌‏هاى نظامى حساسيت داشتند و از ديگر سو اهل بيت به خاطر مشروعیت ندادن به فتوحات از شركت در امور نظامى خوددارى مى‏‌كردند. <ref>منتظر القائم٬ تاريخ امامت، ص۱۰۹</ref>{{یادداشت|جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید به مجله «تاریخ در آیینه پژوهش، پیش شماره دوم، بهار ١٣٨٢ ، مقاله: مواضع امام علی(ع) در برابر فتوحات خلفا» ، مراجعه فرمایید. http://noo.rs/D4PuM}}

*'''رشد علم کلام و اعتقادات:''' فتح سرزمین‌های تازه موجب اختلاط مسلمانان با غير مسلمانان و صاحبان آئين‏‌ها و مذاهب ديگر گردید که در بين‌شان علما٬ احبار٬ اسقف‏ها و بطريق‏‌هايى اهل بحث بودند كه مى‏‌خواستند در باره اديان و مذاهب بحث كنند، در نتيجه بحث‌هاى كلامى اوج گرفت.<ref>طباطبایی٬ الميزان في تفسير القرآن، ۱۴۱۷ق٬ ج‏۵، ص۲۷۶</ref>

* '''اوج گیری تبعض نژادی''': با گسترش فتوحات و سرازیر شدن غنائم بی پایان به شبه جزیره غريزه‏‌هاى جاهلانه عرب بار ديگر سر به طغيان كشيد.

آنان به تدريج روحيه امت‌هاى مستكبر و استعمارگر را به خود گرفتند. امت اسلام به عرب و غير عرب تقسیم شد. معاويه٬ والی شام حكومت اسلامى را رنگ سلطنت داد و در بين مسلمانان چون قيصرهاى روم رفتار كرد.<ref>طباطبایی٬ الميزان في تفسير القرآن، ۱۴۱۷ق٬ ج‏۵، ص۲۷۳</ref>خلیفه دوم اجازه نمی‌داد دختر عرب با مرد غیر عرب [[ازدواج]] نماید.وی معتقد بود فراگرفتن زبان فارسی موجب از بین رفتن مروت می‌شود.<ref>ابن شاذان٬ الإيضاح٬ ج۱ ٬ ص۲۸۱</ref>  

علی(ع) معتقد بود در آستانه خلافت وی جامعه به [[جاهلیت]] خود بازگشته است.<ref>ابن ابی الحدید٬ شرح نهج البلاغه٬ ۱۴۰۴ق٬ ج۱۳، ص۱۷۹</ref> دیوان عمر بن خطاب [[مهاجر]] را بر [[انصار]] برتری می‌داد<ref>ابن ابی الحدید٬ شرح نهج البلاغه٬ ۱۴۰۴ق٬ ج۸، ص۱۱۱</ref> و سیاست های [[عثمان]] اموی را بر دیگران.<ref>سیوطى٬ تاریخ الخلفا، ۱۹۹۲م٬ ص۱۶۴</ref>.این رویه چنان مستحکم شد که علی(ع) نیز نتوانست آن را برچیند. به او اعتراض می‌شد که چرا چونان عمر آنان را بر دیگران ترجیح نمی‌دهد.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق٬ ج۷، ص۴۱ </ref>

عمر می گفت: اگر بخواهم می توانم این مردم را [[کافر]] کنم. گفتند: چگونه؟ گفت: سهمیه آنها را قطع می کنم. <ref>اسکافی٬ المعیار و الموازنه،بی‌تا٬ ص۸۷ </ref>ابو جعفر نقیب بر آن بود که اگر عمر [[قبله]] مردم را از کعبه به [[بیت المقدس]] تغییر داده و یا یکی از [[نماز]]های پنج‌گانه را حذف می کرد، کسی به او اعتراض نمی کرد، چرا که تمام تلاش مردم به دست آوردن مال بود، چون آن را به دست می آوردند ساکت می شدند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق٬ ج۱۲، ص۹۰</ref>

مال اندوزی چنان بود که حتی خود عثمان برای آن که [[آیه کنز]] شامل حال او نشود٬ می‌خواست «واو» اول آیه برداشته شود تا آیه فقط شامل اهل کتاب باشد. <ref>نک: سیوطی٬ الدر المنثور، ج۳، ص۲۳۲</ref> میراثی که [[زبیر بن عوام]] پس از مرگش وانهاد تا پنجاه و دو میلیون درهم گزارش شده است.<ref>ابن سعد٬ الطبقات الكبرى، ۱۴۱۰ق٬ ج۳ ٬ص ۸۱</ref>

چنان که [[اشعث بن قیس کندی|اشعث بن قیس]] در آذربایجان مشاهده کرد که بیشتر اهالی آن مسلمان شده و قرآن می خوانند.<ref>بلاذری٬ فتوح البلدان، ص۳۲۰</ref> با این حال سیاست کلی فتوحات بر آن نبوده است. عثمان معتقد بود از مهم‌ترین عواملی که باعث خرابی جامعه اسلامی می شود خواندن قرآن توسط عجمان است.<ref>حسین٬ الفتنة الکبری، ص۷۲</ref>

* '''کسب [[مشروعیت]]''' : بسیاری از اعراب پس از رحلت پیامبر با حکومت مرکزی سازگاری نداشتند چنان که مسئله [[جنگ های رده|مرتدین]] و مانعین زکات پیش آمد. اما این فتوحات بسیاری از آن ها را مجاب کرد. حضرت علی(ع) گوشزد کرده است که «پس از آن خداوند فتوحاتى نصیب مسلمانان کرد، سیری پس از گرسنگی و دارایی پس از ناداری سبب شد تا چیزهایى که از اسلام برایشان‌ خوشایند نبود، در دیدگانشان خوب جلوه کند و آن‌چه از دین نزدشان مضطرب و متزلزل بود در قلبشان جاى گیرد و گفتند: اگر این آیین بر حق نبود، چنین و چنان نمی­ شد». <ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه٬ ج۱ ٬ ص۵۷ </ref> [[حذیفة بن یمان]]، با این که از یاران نزدیک علی بود و در فتوحات نقش داشت، خلافت عمر را چنین توصیف می‌کند: «اسلام در زمان عمر مانند مردی رو به جلو بود که هیچ گاه به عقب باز نمی‌گشت، اما با قتل عمر همواره در عقب‌روی بود». <ref>ابن سعد٬ الطبقات الكبرى، ۱۴۱۰ق٬ ج۳ ٬ص ۲۸۵</ref>

* واقدى، محمد بن عمر٬ فتوح الشام، بیروت، دارالفکر٬ ۱۴۰۹ق.

* ابن عبدالبر القرطبی، یوسف بن عبداللّه٬ الاستیعاب فی معرفةالأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* الاصبهاني٬ أبى نعيم أحمد بن عبد الله٬ أخبار إصبهان٬ ليدن٬ ۱۹۳۴م  

* الجرجاني٬ أبو القاسم حمزة بن يوسف٬ تاريخ جرجان٬ محقق: تحت مراقبة محمد عبد المعيد خان٬ بيروت٬ عالم الكتب٬ ط۴ ٬ ۱۴۰۷ق.

* ابن شاذان٬ فضل٬ الإيضاح٬ محقق:سيد جلال الدين حسينی ارموی٬ تهران٬ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

* ابن اثیر، عزالدین٬ الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.

* الطباطبایی٬ سید محمدحسین٬الميزان في تفسير القرآن، قم٬ دفتر انتشارات اسلامی٬ چ۵ ٬ ۱۴۱۷ق.

* مسعودى، ابو الحسن علی٬ مروج الذهب و معادن الجوهر، مصر، مطبعة البیهة المصریه٬ ۱۳۴۶ق.

* ابن اعثم الكوفى٬ أبو محمد أحمد، الفتوح، تحقيق على شيرى، بيروت، دارالأضواء، ط الأولى، ۱۴۱۱ق.

* الدينورى٬ ابو حنيفه احمد بن داود٬ الأخبار الطوال، تحقيق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدين شيال، قم، منشورات الرضى، ۱۳۶۸ش

* سیوطى٬ جلال الدین عبد الرحمان بن ابى بکر٬ تاریخ الخلفا، تحقیق رهاب خضر عکاوى، بیروت، موسسه عز الدین، ۱۹۹۲م.

* ابن الأثير٬ عز الدين أبو الحسن٬ أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۹ق.

* حسین٬ طه٬ الفتنة الکبری، قاهره٬ دار العارف٬ ۱۴۰۰ق.

* الیعقوبی٬ ابن واضح٬ تاریخ یعقوبى، نجف، مکتبة المرتضویه٬ ۱۳۸۵۸ق.

* البلاذرى،أبو الحسن أحمد بن يحيى٬ فتوح البلدان، بيروت، دار و مكتبة الهلال، ۱۹۸۸م.

* الحموى،  شهاب الدين ابو عبد الله ياقوت بن عبد الله٬ معجم البلدان، بيروت، دار صادر، ط الثانية، ۱۹۹۶م.

* ابن الطقطقى ٬محمد بن على بن طباطبا٬ الفخرى فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، تحقيق عبد القادر محمد مايو، بيروت، دار القلم العربى، ط الأولى، ۱۴۱۸ق.

* المقدسى٬ مطهر بن طاهر٬ البدء و التاريخ، بور سعيد، مكتبة الثقافة الدينية، بى تا.

* ابن خلدون٬ عبد الرحمن بن محمد٬ ديوان المبتدأ و الخبر فى تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأكبر، تحقيق خليل شحادة، بيروت، دار الفكر، ط الثانية، ۱۴۰۸ق.