جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه تصویر =100px

'''جَواهرُ الکَلام فی شَرحِ شَرایعِ الاسلام''' یا '''جواهرالکلام''' نوشته [[محمدحسن نجفی]] (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق) و شرحی مفصل بر [[شرایع الاسلام]]، کتاب فقهی نوشته [[محقق حلی]] است.  کامل بودن دوره فقهی، تحلیلی و استدلالی بودن، ارائه دیدگاه‌های گوناگون فقهی در هر مسئله و ادبیات روان را از ویژگی‌های این کتاب شمرده‌اند. جواهر الکلام، چند شرح، گزیده و حاشیه دارد.<br>

از نظرات خاص نجفی در این کتاب می‌توان به لازم نبودن [[اجتهاد]] برای [[قاضی]]، جایز بودن شنیدن صدای زن برای مرد (برخلاف دیدگاه مشهور)، کافی نبودن [[معاطات]] در [[معاملات]] و وسیع‌بودن دامنه اختیارات [[حاکم شرع]] اشاره کرد. نخستین بار این کتاب در زمان نویسنده، به شکل سنگی چاپ شد.

==جایگاه کتاب==

[[آقا بزرگ تهرانی]] جواهر الکلام را کتابی جامع شمرده که از اول تا انتهای فقه را در بر گرفته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶؛ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref> همچنین  آن را کتابی بسیار تحلیلی،<ref>بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.</ref> استدلالی و دقیق توصیف کرده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶؛ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref>[[محسن امین]] در [[اعیان الشیعة (کتاب)|اعیان الشیعه]] از [[شیخ انصاری]] نقل کرده که دو کتاب جواهر و [[وسائل الشیعة (کتاب)|وسائل]] در کنار برخی نوشته‌های فقیهان متقدم، برای اجتهاد کافی است.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref> امین جواهر الکلام را همواره تکیه‌گاه مجتهدان و طلاب حوزه‌های عملیه دانسته است<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref> [[مرتضی مطهری]] جواهر الکلام را دایرةالمعارف [[فقه]] شیعه نامیده<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۸۶؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.</ref> که اکنون نیز هیچ فقیهی از آن بی نیاز نیست.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۸۶.</ref>

محمدحسن نجفی، نویسنده جواهر الکلام، از [[مجتهد|مجتهدان]] و مراجع تقلید قرن سیزدهم قمری بود<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref> از شاگردان مشهور او [[ملا علی کنی]]، [[میرزا حبیب‌الله رشتی]]، [[جعفر شوشتری]] و [[محمدحسن مامقانی]] بودند.<ref> امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.</ref>

نجفی در مقدمه جواهر نوشته؛ از آنجا که [[شرایع الاسلام]] کتابی جامع، دقیق و الگویی برای فقیهان بوده است، تصمیم گرفت شرحی بر آن بنویسد تا نکات مهم و سودمند پنهانش را آشکار کند، خطاهای شارحانش را گزارش دهد و با توضیح مناسب مطالب و ذکر و دیدگاه‌های گوناگون فقهی و و دلایلشان، کتاب را از اِجمال درآورد.<ref>نگاه کنید به نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ص۲-۳.</ref> [[محمد حرزالدین]] (۱۲۷۳-۱۳۶۵ق) در [[معارف الرجال|مَعارف‌الرجال]] نوشته صاحب‌جواهر ابتدا قصد نوشتن شرحی بر [[شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)|شرائع]] نداشت؛ بلکه تنها می‌خواسته دیدگاه‌های فقیهان را در مسائل فقهی برای استفاده شخصی یادداشت کند؛ اما شاگردانش به دست‌نوشته‌های وی دست پیدا کردند و همین، زمینه تألیف کتاب شد.<ref>حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۲۶.</ref>

جواهرالکلام ساختاری مانند شرایع الاسلام دارد؛ مطالب آن به چهار بخش کلی [[عبادات]]،<ref>نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲.</ref> [[عقود شرعی|عقود]]،<ref>نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۲، ص۳.</ref> [[ایقاعات]]<ref>نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۲، ص۲.</ref> و احکام‌<ref>نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۳؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۶، ص۷.</ref> تقسیم شده است.

*دوره‌ای کامل از فقه است.<ref>عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۳.</ref>

*جواهر شرحی مَزجیّ بر شرایع است؛ یعنی در آن، متن شرایع ضمن شرحِ شارح آمده و هر دو متن یکی شده‌اند.<ref>عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۱»، ص۳۱-۳۲.</ref>

*در نقل احادیث، غالباً منابع و سلسله سند آن ذکر نشده است. احادیث تنها با عنوان‌هایی چون [[حدیث صحیح|صحیحه]]، معتبره، [[حدیث حسن|حسنه]]، [[حدیث موثق|مُوَثَّقه]]، [[حدیث مرسل|مُرسَله]] و [[حدیث ضعیف|ضعیفه]] توصیف شده‌اند.<ref>عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۷.</ref>

*در روایت‌های طولانی غالباً تنها بخشی که مورد نیاز بوده ذکر شده است.<ref>عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۷.</ref>

*ارائه دیدگاه‌های فقیهان مختلف.<ref>عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۸.</ref>

===نقد===

در مواردی، سند احادیث، اشتباه گزارش شده یا حدیثی با حدیث دیگر اشتباه گرفته شده همچنین چند عبارت فقهی، حدیث پنداشته شده یا در مواردی ارجاعات نویسنده به مطالب قبل یا بعد این کتاب، درست نیست. دلیل این اشتباهات، نقل با واسطه احادیث و دیدگاه‌های عالمان گفته شده است.<ref>هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴.</ref>

==دیدگاه‌های فقهی و اصولی خاص==

افزون بر دیدگاه‌های فقهی، برخی از دیدگاه‌های اصولی نجفی در جواهر آمده که با توجه به از بین رفتن کتاب اصولی او، باعث آشنایی خوانندگان شده است. از جمله آن‌ها مخالفت شدید با دقت‌های فلسفی و عقلی در استنباط احکام است.<ref>هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۲.</ref> او همچنین برای [[شهرت فتوایی]] اهمیت بسیار قائل بوده؛ برای همین، بسیاری از دیدگاه‌هایش در جواهر، با دیدگاه‌های [[اجماع|اجماعی]] یا مشهور شیعه مطابق است. از این رو، برخی از فقها وی را «لسان‌المشهور» (سخنگوی دیدگاه مشهور) خوانده‌اند.<ref>بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.</ref>

==شرح‌، حاشیه، گزیده==

*بحر الجواهر، از علی بن محمدباقر بروجنی به زبان فارسی (نوشته شده در اوایل قرن چهاردهم قمری)

[[سید حسین بروجردی]]، [[سید عبدالعلی بن جعفر خوانساری]]، [[سید عبدالله بهبهانی]]، [[علی کنی]] و [[زین‌العابدین مازندرانی]] بر جواهر الکلام حاشیه نوشته‌اند.<ref>بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۴.</ref>

==نسخه‌ها و نشر==

به‌گفته [[آقابزرگ تهرانی]]، نسخه اصلی جواهر الکلام توسط خود صاحب جواهر، تصحیح شده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶.</ref> این نسخه در ۴۴ جلد کوچک تنظیم شده و هم‌اکنون نیز موجود است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶.</ref> نسخه‌های خطی بسیاری از جلدهای مختلف جواهر در برخی کتابخانه‌های [[نجف]]، [[قم]]، [[تهران]]، [[مشهد]] و [[همدان]] وجود دارد.<ref> هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴-۲۹۵.</ref>

* نخستین چاپ کتاب در ۱۲۶۲ق، در زمان نویسنده، به‌صورت سنگی در شش جلد رَحلی صورت گرفت. این نسخه تا ۱۳۷۶ق، ۲۴ بار چاپ شد.