مأمون عباسی: تفاوت میان نسخه‌ها

مذهب اعتقادی مأمون یکی از مسائل اختلافی و چالشی مورخان [[شیعه]]، [[اهل سنت و جماعت|سنی]] و مستشرقان است. شیعه همواره نگاه منفی به خلفای عباسی داشته است و مأمون اگرچه در مقایسه با سایر خلفای عباسی از دانش بیشتری برخوردار بود و تمایلات شیعی از خود بروز می‌داد؛؛ اما از این قاعده مستثنی نیست. از این‌رو تشیع او به معنای آنچه [[امامان شیعه]] بدان معتقد بودند را از اساس رد می‌کند.<ref>الله‌اکبری، روابط علویان و عباسیان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پاییز ۱۳۸۱ش، ص۲۷.</ref> از سوی دیگر در برخی از منابع معتبر اهل‌سنت بر تشیع مأمون تأکید شده است؛ به‌عنوان نمونه ذهبی، ابن‌کثیر و ابن‌خلدون بر شیعه بودن او تصریح و در برخی موارد دولت عباسی را دولت شیعی معرفی کرده‌اند.<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنوؤط، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۳۶؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تهیه و تنظیم: خلیل شحاده، ۱۹۷۸م، ج۱۰، ص۲۷۵-۲۷۹؛ ابن‌خلدون، العبر، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۷۲.</ref> سیوطی نیز شهرت تشیع مأمون را نقل کرده است.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق: صالح ابراهیم، ۱۹۹۷م، ص۳۶۳.</ref>

انتساب تشیع به مأمون مربوط به پس از مرگ او نمی‌شود بلکه در دوره خلافتش نیز تمایلات شیعی وی موجب می‌شد او را از شیعیان بپندارند. در برخی موارد سیاست‌ها و اقدامات او در دوستی با [[علویان|آل علی]]، اتهام [[رافضی|رافضی بودن]] وی را از سوی مخالفان داخلی خود یعنی خاندان عباسی ساکن در [[بغداد]] به‌دنبال داشت.<ref>نقوی، تأثیر ولایتعهدی امام رضا (ع) بر قیام‌های علویان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۱.</ref>

*'''پیشنهاد خلافت و ولایتعهدی به آل‌علی''': مدعیان تشیع مأمون معتقدند پیشنهاد واگذاری خلافت به امام رضا (ع) از سوی مأمون ریشه در تربیت وی در فضای قرابت فکری معتزله و شیعه به‌ویژه در مسئله برتری امام علی (ع) در خلافت برمی‌گردد. علاوه بر آن ایرانی بودن مادر مأمون که به حقانیت امام علی (ع) و فرزندانش ایمان داشت و پرورش یافتن او نزد ایرانیان به ویژه اهالی خراسان نقش مهمی در گرایش او به مذهب تشیع داشت. طبق این ادعا مأمون با خدا عهد بست اگر بر برادرش غالب شود، خلافت را به برترین فرد از خاندان علی (ع) واگذار می‌کند؛ از این‌رو پس از شکست امین به وعده خود وفا کرد و امام رضا (ع) را به‌عنوان ولیعهد خود انتخاب کرد.<ref>اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق احمد صقر، چاپ دوم، ۱۹۸۷م، ص۴۵۴؛ابن‌طقطقی، تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، ۱۳۶۰ش، ص۲۱۷.</ref> این اقدام مأمون موجب شد برخی مورخین نظیر سیوطی او را شیعه افراطی بدانند.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح،  ۱۹۹۷م، ص۳۶۳.</ref>

*'''بازگرداندن فدک به اولاد فاطمه(س)''': مأمون پس از بازگشت به بغداد و استقرار کامل حکومتش تصمیم گرفت [[فدک]] را به [[بنی‌ فاطمه|اولاد فاطمه (س)]] برگرداند اما مخالفت‌ها زیاد بود. از این رو ۲۰۰ نفر از علما را به جلسه‌ای دعوت کرد و از آنان خواست نظر خود را راجع به فدک بیان کنند. پس از ارائه نظرات مختلف نتیجه جلسه این شد که فدک متعلق به [[حضرت زهرا(س)]] است و باید به وارثان اصلی آن برگردد. اصرار مخالفین موجب شد مأمون جلسه‌ای دیگر با دعوت از علمای بیشتری از سراسر قلمرو اسلامی برگزار کند نتیجه این جلسه نیز مانند جلسه نخست بود. از این‌رو در [[سال ۲۱۰ هجری قمری|سال ۲۱۰ق]] به قثم بن جعفر والی [[مدینه]] نوشت فدک را به اولاد فاطمه برگرداند.<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ دوم، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۴۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۳۹م، ج۷، ص۱۵۶؛ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت اللهی، ۱۳۶۷ش، ص۷۷.</ref> به اعتقاد برخی پژوهشگران از آنجا که [[ماجرای فدک|غصب فدک]] همواره به‌عنوان یک ابزار سیاسی در نزد خلفا برای فشار بر [[اهل البیت علیهم السلام|اهل بیت]] و شیعیان بوده واگذاری آن توسط مأمون نیز نشان از گرایش او به خاندان اهل بیت و حقانیت آنان بوده است.<ref>رهبر، فدک نماد مظلومیت اهل بیت میقات حج، ش۳۴، زمستان ۱۳۷۹، ص۱۸۱.</ref> خبر واگذاری فدک به صاحبان اصلی آن در سروده‌های شاعران نمایان شد. به‌عنوان نمونه [[دعبل بن علی خزاعی|دعبل خزاعی]] پس از برگرداندن فدک به اولاد فاطمه (س) شعری سرود که مصرع اول آن این است:

*'''حلیت ازدواج موقت:''' [[ازدواج موقت]] (به عربی: متعه) از مسائل مورد اختلاف شیعه و اهل سنت است. پس از آنکه [[عمر بن خطاب|عمر]] آن را [[حرام]] کرد خلفا و بسیاری از علمای [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] آن را حرام می‌دانستند؛ اما مأمون علی‌رغم مخالفت‌های موجود در جامعه حرمت آن را برداشت و جایز شمردن عمل به چنین ازدواجی را اعلام کرد. پس از آنکه یحیی بن اکثم، قاضی القضاه مأمون و از علمای اهل سنت به او گفت [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] نیز ازدواج موقت را حرام می‌دانست او نیز از به احترام امام علی از این حکم صرف نظر کرد.<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، بی‌تا، ص۱۹۹؛ ناظمیان‌فرد، مأمون و محنت، پژوهش‌های تاریخی، ۱۳۸۸ش، ص۷۱؛ موسوی، متعه در نگاه فقیهان مسلمان، مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۸۹، پاییز ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵.</ref>  

*'''اثبات برتری امام علی بر خلفا و اعلام رسمی آن:''' در منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده است مأمون مجلسی با حضور ۴۰ نفر از علمای برجسته اهل‌سنت آن دوره برپا و با آنان درباره برتری امام علی بر دیگر خلفا مناظره کرد و در آن مناظره بر آنان غلبه کرد و آنان به برتری امام علی (ع) بعد از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] اعتراف کردند.<ref>ابن‌ عبد ربه، عقد الفرید، تحقیق: عبدالمجید ترحینی، چاپ سوم، ۱۹۸۷م؛ ج۵، ص۳۴۹-۳۵۹؛ کنتوری، عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، تحقیق مولانا غلامرضا بروجردی، ۱۳۶۶ش، ج۱۱، ص۹۵۳-۹۵۷.</ref> علاوه بر آن مأمون در [[سال ۲۱۲ هجری قمری|سال ۲۱۲ق]] [[برتری امام علی(ع)]] بر [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و عمر را اعلام کرد.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق: ابراهیم صالح، ۱۹۹۷م، ص۳۶۴؛ حکیمی، خاورشناسان و دیدگاه شیعه درباره جانشینی حضرت علی(ع)، سخن تاریخ،  شماره هشتم، بهار ۱۳۸۹ش، ص۴۶؛ نیومن اندرجی، دوره شکل‌گیری تشیع دوازده امامی، ترجمه مهدی ابوطالبی و دیگران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش، ص۹۸.</ref>  

*'''بیزاری مأمون از مدح معاویه و مجازات سب علی:''' به‌دنبال تمایلات شیعی مأمون او در [[سال ۲۱۱ هجری قمری|سال ۲۱۱ق]] از کسانی که [[معاویه]] را مدح می‌کردند اعلام برائت کرد و مجازات برای افرادی که از او به نیکی یاد می‌کردند در نظر گرفت.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح،  ۱۹۹۷م، ص۳۶۴.</ref>

*'''تصریح مأمون به تشیع خود و پدرش هارون:''' اعلام تشیع مأمون توسط برخی مورخین گزارش شده است.<ref>مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالاندلس، بی‌تا، ج۴، ص۵؛ ابن‌اثیر جزری، چاپ دوم، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۲۳۰.</ref> در برخی از گزارش‌ها آمده است مأمون به اطرافیان خود گفت مذهب شیعه را از پدرش هارون فراگرفته است. از او پرسیدند: اگر [[هارون عباسی]] شیعه بود چرا اهل بیت(ع) را می‌کشت؟ مأمون در جواب گفته بود: «المُلکُ عَقیم».<ref>شوشتری، مجالس المؤمنین،، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۷۰؛ ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار رضا، تصحیح: سیدمهدی حسینی لاجوردی‌، تهران، جهان، بی‌تا، ج۱، ص۸۸.</ref> (یعنی حکومت پدر و فرزند نمی‌شناسد چه رسد به دیگران.)