بحار الانوار (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

بحار الانوار (کتاب) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۵۰

۴۲ بایت حذف‌شده ، ‏۲۴ فوریهٔ ۲۰۲۳

جز

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

Roohish

Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor

۵٬۹۹۳

ویرایش

@@ خط ۳۷: / خط ۳۷: @@
 بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر [[روایت|روایت‌های]] منقول از [[ائمه]] [[شیعه]]، باب‌بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون [[کلام|کلامی]]، تاریخی، [[فقه|فقهی]]، [[تفسیر]]ی، [[اخلاق]]ی، [[حدیث]]ی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌هایی از آن بارها به چاپ رسیده است.
-جلدهای مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند. معروف‌ترین ترجمه آن کتابی است با نام [[مهدی موعود(عج) (کتاب)|مهدی موعود(عج)]]  توسط [[علی دوانی]] که ترجمه جلد ۱۳ از چاپ ۲۵ جلدی است و به موضوع [[امام زمان(عج)]] اختصاص دارد.
+جلدهای مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند. معروف‌ترین ترجمه آن کتابی است با نام [[مهدی موعود(عج) (کتاب)|مهدی موعود(عج)]] توسط [[علی دوانی]] که ترجمه جلد ۱۳ از چاپ ۲۵ جلدی است و به موضوع [[امام زمان(عج)]] اختصاص دارد.
 [[نرم افزار موضوعی بحارالانوار]] با هدف دستیابی راحت‌تر محققان به مطالب این کتاب تولید و منشتر شده است. این کتاب به اختصار در کاربرد عرفی بحار نیز خوانده می‌شود.
@@ خط ۵۱: / خط ۵۱: @@
 او همچنین درصدد منابعی بوده است که در معرض فراموشی قرار داشتند و از این رو، به سراغ کتاب‌هایی رفته که در گذر زمان و به علت توجه زیاد به [[کتب اربعه]]، مهجور مانده بود و یا به علت غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان و وجود مخالفان اهل بیت(ع) در حال نابودی بوده‌اند.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳-۴.</ref>
-او می‌گوید: «مانند این کتاب  تاکنون نوشته نشده و امید است این کتاب، تا [[قیام امام زمان (عج)|قیام قائم آل محمد(ص)]]، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم [[ائمه اطهار]] هستند وی هم‌چنان اظهار امیدواری کرده که کتابش باعث خواری دشمنان بی دین و ذخیره‌ و مایه شادمانی و آرامش و نوری برای قیامتش باشد.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶.</ref>
+او می‌گوید: «مانند این کتاب تاکنون نوشته نشده و امید است این کتاب، تا [[قیام امام زمان(عج)|قیام قائم آل محمد(ص)]]، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم [[ائمه اطهار]] هستند وی هم‌چنان اظهار امیدواری کرده که کتابش باعث خواری دشمنان بی‌دین و ذخیره‌ و مایه شادمانی و آرامش و نوری برای قیامتش باشد.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶.</ref>
 == شیوه تألیف ==
@@ خط ۶۳: / خط ۶۳: @@
 مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از [[قرآن کریم]] که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، [[حدیث|حدیثی]] و [[تفسیر|تفسیری]] با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً [[فضل بن حسن طبرسی|امین الاسلام طبرسی]] و [[فخر رازی]]) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌
-گاه فقط بخشی از یک [[حدیث]] را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسبتر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی با عنوان (بیان) داده است. این توضیحات در جلدهایی که توسط شاگردان او پاک نویس شده وجود ندارد. براساس اظهار مجلسی این بیان ها در نهایت اختصار است و در خاطرش بوده که اگر توفیق و فضل الهی نصیبش شود و اجل مهلتش دهد شرح کاملی(متمایز از آن‌چه دیگران نوشته اند) برای احادیث بحار به منظور استفاده خردمندان(اولی‌الالباب) بنویسد. <ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۵.</ref>{{یادداشت|وفي بالي ـ إن أمهلني الاجل وساعدني فضله عزّ وجلّ ـ أن أكتب عليه شرحاً كاملاً يحتوي على كثير من المقاصد الّتي لم توجد في مصنفات الاصحاب ، واشبع فيها الكلام لاُولي الألباب.}}
+گاه فقط بخشی از یک [[حدیث]] را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسبتر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی با عنوان (بیان) داده است. این توضیحات در جلدهایی که توسط شاگردان او پاک نویس شده وجود ندارد. براساس اظهار مجلسی این بیان‌ها در نهایت اختصار است و در خاطرش بوده که اگر توفیق و فضل الهی نصیبش شود و اجل مهلتش دهد شرح کاملی(متمایز از آن‌چه دیگران نوشته‌اند) برای احادیث بحار به منظور استفاده خردمندان(اولی‌الالباب) بنویسد.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۵.</ref>{{یادداشت|وفی بالی إن أمهلنی الاجل وساعدنی فضله عزّ وجلّ أن أکتب علیه شرحاً کاملاً یحتوی علی کثیر من المقاصد الّتی لم توجد فی مصنفات الاصحاب، واشبع فیها الکلام لاُولی الألباب.}}
 مجلسی هرچند در تألیف بحار در نیمۀ دوم عمر و بعد از تکمیل مدارج علمی و تألیف بیشتر کتاب هایش از همکاری بعضی فضلا و حمایت مالی حکومت صفوی و تسهیلات و امکانات در گردآوری منابع برخوردار بود، به شهادت نسخه‌های موجود و قراین دیگر، کار اصلی را شخصاً انجام می‌داد.
@@ خط ۷۶: / خط ۷۶: @@
 نکتۀ قابل توجه در تألیف بحار آن است که استفاده محدود مؤلف از [[کتب اربعه]] باعث شده اهمیت کتاب او از لحاظ [[فقه|فقهی]] کم شده و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل و بسیار واضحی در حوزۀ فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، از مراجع متداول محسوب نشود.
-همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند.<ref>علامه طباطبایی، تعليقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۲-۱۰۴.</ref> از این رو، بخشی از تفسیرها و تعبیرهایی که علامه مجلسی ذیل روایات اهل بیت، درباره عناوینی چون روح، نفس، عقل و... می‌آورد، مورد نقد این محققین قرار گرفته است. از جمله [[علامه طباطبایی]] در تعلیقه خود بر بخش‌هایی از بحارالانوار می‌نویسد: «... وشیوه احتیاط برای کسی که در مباحث عمیق عقلی وارد نیست، آن است که به ظاهر قرآن و احادیث مستفیضه تمسک کند و فهم حقایق آنها را به خداوند واگذارد، و از ورود به بحث‌های عمیق عقلی اثباتا و نفیا پرهیز کند.»<ref>علامه طباطبایی، تعليقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۴. </ref> [[سید محسن امین]] نیز در [[اعیان الشیعه]] می‌نویسد: «بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث و غیر آن نقل کرده است، شتابزده نوشته شده و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.»<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۸۳.</ref>
+همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند.<ref>علامه طباطبایی، تعلیقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۲-۱۰۴.</ref> از این رو، بخشی از تفسیرها و تعبیرهایی که علامه مجلسی ذیل روایات اهل بیت، درباره عناوینی چون روح، نفس، عقل و... می‌آورد، مورد نقد این محققین قرار گرفته است. از جمله [[علامه طباطبایی]] در تعلیقه خود بر بخش‌هایی از بحارالانوار می‌نویسد: «... وشیوه احتیاط برای کسی که در مباحث عمیق عقلی وارد نیست، آن است که به ظاهر قرآن و احادیث مستفیضه تمسک کند و فهم حقایق آنها را به خداوند واگذارد، و از ورود به بحث‌های عمیق عقلی اثباتا و نفیا پرهیز کند.»<ref>علامه طباطبایی، تعلیقات بر بحار الانوار، ۱۳۸۲، ص۱۰۴. </ref> [[سید محسن امین]] نیز در [[اعیان الشیعه]] می‌نویسد: «بسیاری از بیانات، توضیحات و تفسیرهایی که علامه مجلسی برای احادیث و غیر آن نقل کرده است، شتابزده نوشته شده و این امر موجب کاهش فایده و وقوع اشتباه در این مطالب شده است.»<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۸۳.</ref>
 ==مقایسه با سایر جوامع حدیثی==
@@ خط ۱۱۵: / خط ۱۱۵: @@
 ===مطاعن بحار===
-جلد هشتم بحار(چاپ قدیم)که همان جلدهای ۲۹ و ۳۰ و۳۱ چاپ جدید است دربردارنده مطالبی در مذمت خلفای سه گانه است. در زمان آیت الله بروجردی که موضوع دارالتقریب مطرح بود یکی از مسائلی که چالش برانگیز بود همین مجلدات بود. [[محمدتقی قمی]] از قاهره به قم سفر کرد و نظر آیت‌الله بروجردی را جهت برپایی تقریب به عنوان یک ضرورت جلب کرد و نهایتاً آیت‌الله بروجردی متنی را امضاء کرد که جلد هشتم بحارالانوار که شامل کتاب امامت و کتاب فتن و محن «کتاب الامامة و کتاب الفتن و المحن» می‌شود،‏ تحقیق و چاپ نشود.
+جلد هشتم بحار(چاپ قدیم)که همان جلدهای ۲۹ و ۳۰ و۳۱ چاپ جدید است دربردارنده مطالبی در مذمت خلفای سه گانه است. در زمان آیت الله بروجردی که موضوع دارالتقریب مطرح بود یکی از مسائلی که چالش برانگیز بود همین مجلدات بود. [[محمدتقی قمی]] از قاهره به قم سفر کرد و نظر آیت‌الله بروجردی را جهت برپایی تقریب به عنوان یک ضرورت جلب کرد و نهایتاً آیت‌الله بروجردی متنی را امضاء کرد که جلد هشتم بحارالانوار که شامل کتاب امامت و کتاب فتن و محن «کتاب الامامة و کتاب الفتن و المحن» می‌شود، تحقیق و چاپ نشود.
 بعد از امضای [[آیت الله بروجردی]] به عنوان مرجع اعلای شیعه در آن زمان مبنی بر عدم تجدید چاپ جلد هشتم کتاب، عده‌ای از کارشکنان با بهانه‌جویی جدیدی مبنی بر اینکه احتمال چاپ این کتب از سوی بقیه مراجع شیعه یا دولت [[ایران]] وجود دارد، مانع راه‌اندازی دارالتقریب و ورود فقه [[شیعه]] به [[الازهر]] شدند.
@@ خط ۱۲۳: / خط ۱۲۳: @@
 پس از انقلاب نیمی از جلد هشتم بحارالانوار که تنها کتاب امامت بود، به نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسید و نیم دیگر آن که کتاب فتن و محن بود، بر ممنوعیت چاپ باقی ماند.
-اوایل انقلاب، برخی که به تعبیر امام خمینی ولایتی‌هایی بی دیانت بودند، این توقف چاپ را به امام خمینی و انقلاب نسبت داده و برخی از آنان به عمد حقایق را کتمان کردند.
+اوایل انقلاب، برخی که به تعبیر امام خمینی ولایتی‌هایی بی‌دیانت بودند، این توقف چاپ را به امام خمینی و انقلاب نسبت داده و برخی از آنان به عمد حقایق را کتمان کردند.
 شخصی به نام شیخ محمدرضا مامقانی و با نام مستعار عبدالزهراء حسینی که از متهمان کودتای نوژه بود و بعدها به دلیل بیانات ضدانقلابی در دروس حوزوی خود محکوم به منع از ممارسات حوزوی به ویژه تدریس شد، در ولایت خود نسبت به [[امیر مؤمنان]] علی(ع) دچار افراط شده و کتاب مطاعن «فتن و محن» بحارالانوار را نیز به روش تحقیقی [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] به تحقیق درآورد و در دارالاضواء‌ بیروت با نام مستعار خود به چاپ رسانید.<ref>[http://tabyin.ir/node/29957 یوسفی غروی، «روایتی در فضیلت نهم ربیع‌الاول نداریم»، سایت تبیین.].</ref>
 ===نخستین و آخرین روایت بحارالانوار===
-نخستین کتاب بحار کتاب(كتاب العقل والعلم والجهل) است و نخستین بابش باب فضل عقل و ذَمّ جهل است که با فراز پایانی آیه ۱۶۴ سوره بقره{{یادداشت| إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ}}  «لآياتٍ لقوم يعقلون» شروع شده است. <ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص ۸۱.</ref>و نخستین روایت این باب نیز از امام صادق(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین (ع) در باره عقل و زیبایی در زنان و مردان است. <ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص ۸۲.</ref>{{یادداشت|قال عليّ بن أبي طالب عقول النساء في جمالهنّ ، وجمال الرجال في عقولهم}}هر چند در چاپ های ۱۱۰ جلدی جلد های۱۰۲تا ۱۱۰ بر محوریت شرح حال علامه مجلسی و کتاب اجازات و نیز اجازات علامه مجلسی است اما «کتاب الاحکام»(کتاب ۲۵ بحار) در جلد ۱۰۱ آخرین جلد دربردارنده آیات و روایات است و آخرین باب این کتاب «باب دیة الکلب» است با ۵ روایت که روایات ۳و۴و۵ یک مضمون را گزارش کرده اند. امام رضا(ع) در این سه روایت درباره تفسیر «ثمن بخس» در آیه ۲۰ سوره یوسف{{یادداشت| وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ و او را به بهاى ناچيزى -چند درهم- فروختند و در آن بى‌رغبت بودند. }} فرموده که منظور ۲۰ درهم است که همان قیمت(دیه) کلب الصید(سگ شکاری) است. <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص ۴۳۰.
+نخستین کتاب بحار کتاب(کتاب العقل والعلم والجهل) است و نخستین بابش باب فضل عقل و ذَمّ جهل است که با فراز پایانی آیه ۱۶۴ سوره بقره{{یادداشت| إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْک الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا ینْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ}} «لآیاتٍ لقوم یعقلون» شروع شده است.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۸۱.</ref>و نخستین روایت این باب نیز از امام صادق(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) درباره عقل و زیبایی در زنان و مردان است.<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۸۲.</ref>{{یادداشت|قال علی بن أبی طالب عقول النساء فی جمالهنّ، وجمال الرجال فی عقولهم}}هر چند در چاپ‌های ۱۱۰ جلدی جلد های۱۰۲تا ۱۱۰ بر محوریت شرح حال علامه مجلسی و کتاب اجازات و نیز اجازات علامه مجلسی است اما «کتاب الاحکام»(کتاب ۲۵ بحار) در جلد ۱۰۱ آخرین جلد دربردارنده آیات و روایات است و آخرین باب این کتاب «باب دیة الکلب» است با ۵ روایت که روایات ۳و۴و۵ یک مضمون را گزارش کرده‌اند. امام رضا(ع) در این سه روایت درباره تفسیر «ثمن بخس» در آیه ۲۰ سوره یوسف{{یادداشت| وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ و او را به بهای ناچیزی -چند درهم- فروختند و در آن بی‌رغبت بودند. }} فرموده که منظور ۲۰ درهم است که همان قیمت(دیه) کلب الصید(سگ شکاری) است.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص۴۳۰.
 </ref>
@@ خط ۱۷۵: / خط ۱۷۵: @@
 * ترجمه جلد پانزدهم از [[عزیزالله عطاردی]]<ref>[http://mtif.org/p/person/44304/%D8%B9%D8%B2%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D9%82%D9%88%DA%86%D8%A7%D9%86%DB%8C آثار چاپ‌شده شیخ عزیزالله عطاردی]، سایت بنیاد محقق طباطبایی.</ref>
 * ترجمه جلد هفدهم به نام «حقایق الاسرار».<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۳۸۹ق، ج۳، ص۲۴.</ref>
-* ترجمه جلد ۴۳ بحار از مجموعه‌های ۱۱۰ جلدی  مربوط به زندگانی حضرت فاطمه(س) از محمد روحانی علی‌آبادی
+* ترجمه جلد ۴۳ بحار از مجموعه‌های ۱۱۰ جلدی مربوط به زندگانی حضرت فاطمه(س) از محمد روحانی علی‌آبادی
 *ترجمه جلد ۴۳ بحارالانوار (زندگانی حضرت زهرا«س») توسط محمدجواد نجفی<ref>[https://www.gisoom.com/book/11116072/ ترجمه جلد دهم بحار الانوار: در زندگانی حضرت فاطمه(س)]، سایت گیسوم.</ref>
-*ترجمه زندگانی حضرت زهرا(س) از جلد ۴۳ بحارالانوار توسط مجتمع فرهنگی فاطمیه اصفهان .<ref>[https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=4078&Itemid=&lang=fa زندگانی حضرت زهرا (سلام الله عليها)]، بازار کتاب.</ref>
+*ترجمه زندگانی حضرت زهرا(س) از جلد ۴۳ بحارالانوار توسط مجتمع فرهنگی فاطمیه اصفهان.<ref>[https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=4078&Itemid=&lang=fa زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها)]، بازار کتاب.</ref>
 {{پایان}}
@@ خط ۲۰۳: / خط ۲۰۳: @@
 {{منابع}}
 * آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، ۱۳۸۹ق.
-* امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت،‌ ‌دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
+* امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
-* المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، قم، ۱۴۱۳ق.
+* المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار، قم، ۱۴۱۳ق.
 * امام خمینی، روح الله، کشف الاسرار، قم، بی‌نا، بی‌تا.
 * امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق.
 * بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، قم: مؤسسه آل البیت، [بی‌تا].
 * علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
-* علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تعليقات بر بحار الانوار. تهران، دارالكتب الاسلاميه، ۱۳۸۲ش.
+* علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تعلیقات بر بحار الانوار. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۲ش.
 * قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۵۹ش.
 * مهدوی، مژده و نرگس پدرام، صورت هزینه‌ها و مخارج چاپ کتاب بحارالانوار (طبع کمپانی)، تهران، ثریا، ۱۳۹۵ش.
@@ خط ۲۲۹: / خط ۲۲۹: @@
 *[http://www.ensani.ir/storage/Files/20120828102016-2183-421.pdf تصحیح و نشر مآخذ «بحارالانوار»]
 {{پایان}}
 {{کتاب های حدیثی شیعه}}