تفسیر موضوعی: تفاوت میان نسخه‌ها

شایان گفتن است که وجود این امتیازها و تأکید بر ضرورت تفسیر موضوعی به معنای نبود پیوند میان این دو شیوه از تفسیر و بی‌نیازی تفسیر موضوعی از تفسیر ترتیبی نیست. تفسیر موضوعی به میزان زیادی مبتنی بر تفسیر ترتیبی است؛ به گونه‌ای که بعضی تفسیر ترتیبی را شرط لازم تفسیر موضوعی دانسته، این دو شیوه را دو مرحله متکامل در تفسیر می‌دانند.<ref>نک: المدرسة القرآنیه، ۳۹-۴۲، ص۴۴-۴۵؛ جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۵۴-۵۷.</ref> افزون بر این باید توجه داشت که رسالت عام قرآن تربیت وهدایت بشر در دو حوزه فرد و جامعه است و بهترین و نزدیک‌ترین راه و نقطه آغاز تحقق این رسالت، و هدایت آحاد جامعه قرائت ترتیبی آیات توأم با تدبر در آن هاست و برای حصول تدبر در قرآن نیازمند تفسیر ترتیبی هستیم.

# مشاهده انحطاط و عقب ماندگی [[مسلمانان]] و جوامع اسلامی و در مقابل، رشد تمدنی غرب. مصلحان دینی راز این انحطاط را در جدایی از آموزه‌های قرآن نهفته دیدند و این، ضرورت بازگشت به قرآن را ایجاب می‌کرد.<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۳۰.</ref> از سوی دیگر ناکارآمدی تفسیر ترتیبی به شیوه سنتی در استنباطات روشمند و تفسیر صحیح‌تر قرآن کریم<ref>نک: دایرة المعارف الاسلامیه، ج۵، ص۳۶۷-۳۶۸، «‌التفسیر‌».</ref> و نیز پاسخگویی به نیازهای فکری و گرایشی مسلمانان روش دیگری در تفسیر را اقتضا می‌کرد تا مفسر بتواند پاسخگوی مسائل و معضلات جهان [[اسلام]] باشد.<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۳۰-۳۱؛ سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۳۶.</ref>

# برخی گرایش‌های انحرافی در تفسیر مانند افراط در گرایش تفسیر علمی و تأویل و باطن‌گرایی در تفسیر قرآن موجب شد بعضی دانشمندان تفسیر موضوعی را به ویژه در حوزه مفهوم شناسی واژه‌های قرآن راهی مطمئن برای دستیابی به دلالت‌های صحیح و دریافت مفاهیم عصر نزولی الفاظ دانسته، بر آن تأکید کنند.<ref>دایرة المعارف الاسلامیه، ج۵، ص۳۶۷؛ التفسیر البیانی، ج۱، ص۱۰-۱۱.</ref> بدین ترتیب در حدود نیمه قرن چهاردهم موج گسترده‌ای از رویکرد به تفسیر موضوعی برخاست و به سرعت روبه گسترش نهاد.<ref>نک: مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۷.</ref>

ریشه‌های تفسیر موضوعی در تفسیر [[شیخ محمد عبده]] نشان داده شده است.<ref>نک: دراسات فی التفسیر الموضوعی، ص۵۶-۵۷.</ref> پس از وی از پیشگامان تفسیر موضوعی در دوره معاصر در مغرب اسلامی یکی [[شیخ محمود شلتوت]] و از جمله آثار وی [[القرآن والقتال]] و [[القرآن والمرأة]]را می‌توان نام برد. رویکرد وی در این دو کتاب اغلب معرفی دیدگاه اسلام درباره جنگ و زن و دفاع از آن در برابر شبهات غرب است.

همزمان در شرق جهان اسلام نیز آثاری برجسته در تفسیر موضوعی پدید آمدند. پیشگام تفسیر موضوعی در شرق را باید [[علامه طباطبایی]] معرفی کرد. وی در لابه لای [[تفسیر المیزان]]، به مناسبت، موضوعات فراوانی را با نگاه ادبی-قرآنی به صورت تفسیر موضوعی به بحث گذاشته است.<ref>برای نمونه نک: المیزان، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.</ref> از قبیل توحید الله<ref>المیزان، ج۶، ص۸۶-۹۱.</ref> الامامة<ref>المیزان، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.</ref> حیاة المرأة فی الامم غیر متمدنه<ref>المیزان، ج۲، ص۲۶۱-۲۷۸.</ref> کلامٌ فی معنی السکینه<ref>المیزان، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۶.</ref> کلامٌ فی الشفاعه؛<ref>المیزان، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.</ref> نیز شاگرد وی [[شهید مطهری]] با تدوین آثاری چون آشنایی با قرآن، انسان در قرآن، فطرت، مسأله حجاب، خاتمیت، جامعه و تاریخ، حقوق زن در اسلام و جز این‌ها از پیشتازان در تفسیر موضوعی به شمار می‌آید. باد و باران بازرگان و المدرسة القرآنیه [[شهید صدر]] نیز از دیگر تفاسیر موضوعی پیشتازند. شهید صدر که متعلق به مدرسه [[نجف اشرف]] است در دو درس نخست کتابش درباره ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعی و برتری آن بر تفسیر ترتیبی سخن گفته و در ادامه درباره سنت‌های تاریخ در قرآن بحث کرده است.<ref>نک: صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.</ref>

تفسیر موضوعی دیگری نیز از [[ابوالاعلی مودودی]] مصلح هندی است با عنوان [[المصطلحات الاربعة فی القرآن]]. مودودی در این اثر درباره ۴ اصطلاح قرآنی اله، رب، دین و عبادت بحث کرده است که به نظر وی دعوت قرآن بر محور آن‌ها می‌گردد.<ref>المصطلحات الاربع فی القرآن، ص۵.</ref>

در ایران پس از [[انقلاب اسلامی]] مباحث و آثار تفسیر موضوعی گسترش فراوانی یافت و مجموعه‌های تفسیر موضوعی متنوعی مشتمل بر مباحث متعدد پدید آمدند. به طور طبیعی اقتضای تفسیر موضوعی آن است که آیات متعلق به هر موضوع جداگانه مورد تفسیر قرار گیرند، بنابراین نباید انتظار داشت که یک تفسیر موضوعی جامع و کامل و مشتمل بر همه موضوعات قرآنی تدوین گردد؛ اما در مجموعه‌های تفسیری مذکور در مورد چندین موضوع همسو و‌گاه غیر همسو به صورت مستقل تفسیر موضوعی انجام گرفته و با در کنار هم قرار گرفتن این موضوعات مجموعه‌ای از معارف قرآنی عرضه شده است. از این مجموعه‌ها با تسامح می‌توان با عنوان تفسیر موضوعی جامع یا فراگیر<ref>نک: معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.</ref> یاد کرد. بعضی از مشهورترین این آثار عبارت‌اند از:

# [[منشور جاوید]] اثر [[جعفر سبحانی|آیت الله سبحانی]] که در ۱۲ جلد انتشار یافته است. مؤلف از تفسیر خود به عنوان نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی یاد کرده است که مراد از آن نخستین تفسیر موضوعی جامع است و گرنه چنان که یاد شد پیش از آن تک نگاشته‌های موضوعی متعددی تدوین شده‌اند. سبحانی حدود ۸ سال پیش از تألیف منشور جاوید (تألیف در سال ۱۳۵۹ شمسی / ۱۳۹۳ قمری) به تألیف تفسیر موضوعی دیگری با عنوان [[مفاهیم القرآن]] دست زده بود که این تفسیر را نیز نخستین تفسیر موضوعی به زبان عربی خوانده است.<ref>نک: سبحانی، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق، ج۱، ص۲۴.</ref> این دو تفسیر از نظر موضوعات بعضاً تفاوت‌ها و جابه جایی هایی با یکدیگر دارند. دو جلد نخست مفاهیم القرآن به قلم جعفر الهادی و بقیه به قلم مؤلف است.<ref>نک: معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۲-۵۳۳.</ref>

# معارف قرآن از [[محمدتقی مصباح یزدی|آیت الله مصباح]]. ایشان با ارائه طرحی متفاوت، معارف قرآن را در قالب نظامی منسجم و مترتب بر یکدیگر و بر اساس الله محوری در ۱۰ محور عرضه داشته است:<ref>نک: مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.</ref> خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنماشناسی، قرآن شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.<ref>نک: رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.</ref>

بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی آیات محکم را ام الکتاب و مرجع تفسیر آیات متشابه معرفی کرده است<ref>نک: مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳؛ سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۲۸-۲۹.</ref> همچنین با معرفی نمونه هایی از تفسیر قرآن به قرآن منقول از رسول خدا صلی الله علیه وآله بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند.<ref>نک: مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳؛ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۷؛ سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۲۸-۲۹.</ref> البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است،<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۹0-92.</ref> به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌شود و هم با تفسیر ترتیبی، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در آیه ۷ آل عمران/۳ آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد.

بعضی نویسندگان نیز آثار تفسیری ناظر به بخشی از معارف قرآن همچون تفاسیر آیات الاحکام، غریب القرآن‌ها، کتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نیز بعضی مباحث علوم قرآنی چون آثار تألیف شده در موضوع ناسخ و منسوخ، آیات متشابه،<ref>نک: مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۹-۲۱؛ التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۳۴-۳۶.</ref> قرائات قرآن و آثاری که درباره نزول آیات در‌شان اهل بیت (علیهم السلام)، نگاشته شده<ref>نک: مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ص۶۹-۷۷.</ref> را گونه هایی از تفسیر موضوعی به شمار آورده‌اند؛ همچنین آثاری چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبیده و التبیان فی اقسام القرآن ابن قیم<ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.</ref> را از تفاسیر موضوعی به شمار آورده‌اند که این نامگذاری با توسعه در تعریف تفسیر موضوعی و با مسامحه پذیرفته است؛ اما این آثار با مصطلح معاصر تفسیر موضوعی بیگانه است.

از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعی، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعی که صِرف گردآوری آیات یک موضوع و توضیح معارف آن هاست آیات الاحکام‌های شیعی‌اند. برخلاف تفاسیر آیات الاحکام اهل سنت که به صورت ترتیبی آیات الاحکام قرآن را از سوره فاتحة الکتاب تا آخرین سوره تفسیر کرده‌اند، در آیات الاحکام‌های شیعی آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف محمد بن سائب کلبی شیعی (م ۱۴۶ق)-که بر اثر مفقود بودن، شیوه آن نامعلوم است-که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع فقه القرآن راوندی (م ۵۷۳ق) و مشهورترین اثر کنزالعرفان فی فقه القرآن فاضل مقداد (م ۸۲۶ق) و زبدة البیان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ق)‌اند که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع فقهی را در باب مستقلی تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثاری که در موضوعاتی با محوریت اهل بیت علیهم السلام تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب ما نزل من القرآن فی علی از حسین بن حکم مسلم حبری کوفی (م ۲۶۸ق) که از آن به تفسیر حبری نیز یاد می‌شود<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۴0.</ref> و ما نزل من القرآن فی علی از هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعی از اصحاب امام رضا (علیه‌السلام) و امامة امیرالمؤمنین فی القرآن از محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (م ۴۱۳ق)<ref>نک: مبانی و سیر تاریخی جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۶۹-۷۷.</ref> به معنای دقیق کلمه تفسیر موضوعی‌اند، با این حال بعضی محققان، علامه مجلسی را نخستین مفسری دانسته‌اند که اجمالا به شیوه تفسیر موضوعی به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در بحارالانوار در آغاز هر باب و موضوع، آیات ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالی آن‌ها پرداخته است.<ref>سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.</ref> معرفت تفسیر موضوعی مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته که تاکنون بی‌نظیر است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.</ref>

* مودودی ابوعلی، المصطلحات الاربعة فی القرآن، بیان.