شیخ طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''محمد بن حسن بن علی بن حسن''' ([[سال ۳۸۵ هجری قمری|۳۸۵]]-[[سال ۴۶۰ هجری قمری|۴۶۰ق]])، مشهور به '''شیخ طوسی''' و '''شیخ الطائفه''' (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان)، از مشهورترین [[محدث|محدثان]] و [[فقیهان]] [[شیعه]]. وی نویسنده دو کتاب [[التهذیب]] و [[الاستبصار]] از [[کتب اربعه|کتاب‌های چهارگانه حدیثی]] شیعه است. در ۲۳ سالگی از [[خراسان]] به [[عراق]] آمد و از اساتیدی چون [[شیخ مفید]]، [[سید مرتضی]] استفاده کرد. خلیفه [[عباسیان|عباسی]]، کرسی تدریس [[کلام]] [[بغداد]] را به او سپرد. هنگامی که [[کتابخانه شاپور]] در آتش سوخت، به [[نجف]] رفت و در آنجا تدریس و فعالیت علمی خود را شروع کرد که باعث ایجاد تدریجی [[حوزه علمیه نجف]] شد.

نظرات و نوشته‌های فقهی او مثل نهایه، [[الخلاف]] و [[المبسوط]]، مورد توجه [[فقیهان]] شیعه است. [[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان]]، کتاب مهم تفسیری اوست. شیخ طوسی در سایر علوم اسلامی مثل [[علم رجال|رجال]]، کلام و [[اصول فقه]] نیز صاحب‌نظر بود و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است. او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و مباحث آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد [[اهل سنّت]] به آن استقلال بخشید. نامدارترین شاگرد او [[ابوالصلاح حلبی]] است.

شیخ طوسی در [[رمضان]] سال [[سال ۳۸۵ هجری قمری|۳۸۵ق]]، در [[طوس]] یکی از شهرهای [[خراسان بزرگ|خراسان]] متولد شد.<ref>آقابزرگ تهرانی،، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.</ref> [[کنیه]] او ابوجعفر است که گاهی در برابر [[شیخ کلینی]] و [[شیخ صدوق]] که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند.<ref>[https://www.edub.ir/education/view/22479 «خدمات شیخ طوسی به میراث علمی شیعه»]، سایت بانک مقالات ایران.</ref>

وی در ۴۰۸ق. در ۲۳ سالگی به [[عراق]] رفت و ۵ سال شاگرد [[شیخ مفید]] (متوفای [[سال ۴۱۳ هجری قمری|۴۱۳ق]])، ۳ سال شاگرد [[حسین بن عبیدالله غضائری]] (متوفای [[سال ۴۱۱ هجری قمری|۴۱۱ق]]) و نیز شاگرد [[ابن حاشر|ابن حاشر بزاز]]، [[ابن ابی جید]]، و [[ابن الصلت]] بود. بعضی از مشایخ وی و [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] ([[سال ۳۷۲ هجری قمری|۳۷۲]]-[[سال ۴۵۰ هجری قمری|۴۵۰]]ق) مشترک‌اند. او [[سید مرتضی]] (م [[سال ۴۳۶ هجری قمری|۴۳۶]]) را درک کرد.<ref>آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.</ref>

[[خلیفه]] [[عباسیان|عباسی]]، [[القائم بامر الله]]، کرسی [[علم کلام]] را در [[بغداد]] به او سپرد. در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند.<ref> آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.</ref> وی در این جایگاه بود تا اینکه بغداد به دست ترکان [[سلجوقی]] سقوط کرد و در سال ۴۴۷ [[طغرل]] وارد بغداد شد و [[کتابخانه شاپور]] را سوزاند.<ref>آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.</ref>

در سال ۴۴۸ق میان [[شیعیان]] و [[اهل سنت]] بغداد درگیری روی داد. [[ابن جوزی]] در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در [[سال ۴۴۹ هجری قمری|۴۴۹ق]] سخن گفته. شیخ پس از آن به [[نجف]] هجرت کرد و [[حوزه علمیه نجف]] را بنا نهاد، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱و ۱۶۲.</ref>

شیخ طوسی فرزندی به نام [[حسن بن محمد بن حسن طوسی|حسن]] داشت که پس از رحلت پدر در [[نجف]] ماند و به [[مرجعیت]] شیعه رسید. شیخ از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام [[محمد بن حسن بن محمد طوسی|محمد]] که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال [[سال ۵۴۰ هجری قمری|۵۴۰ق]] درگذشته است.<ref>امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۹، ۱۶۰.</ref>

[[پرونده:مسجد شیخ طوسی 1.jpg|بندانگشتی|۱۵۰px|[[مسجد شیخ طوسی]] در [[نجف]]]]

طبق وصیت شیخ، این خانه، به [[مسجد]] تبدیل شد. [[مسجد شیخ طوسی]] (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از  مساجد مشهور [[نجف]] است. این مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.<ref>علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۰.</ref>

بیش از ۳۰۰ تن از مجتهدان شیعه و بسیاری از [[اهل سنت]]، از شاگردان شیخ طوسی بوده‌اند. نام برخی از آنها از این قرار است:<ref>شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۶-۳۹.</ref>

طوسی آثار پرشماری در علوم دینی مانند [[فقه]]، [[کلام]]،[[تفسیر]]، [[رجال]] و غیر آن دارد. بعضی آثار وی از بین رفته است.  [[آقا بزرگ تهرانی]] در مقدمه کتاب نهایه فهرستی از آثار وی را آورده است.<ref>شیخ طوسی، نهایه، دار الکتاب العربی، ص۱۴-۲۸.</ref>

شیخ طوسی از سرآمدان [[مکتب کلامی بغداد|مکتب کلامی عقلگرای بغداد]] بود<ref>فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۵و ۱۰۳.</ref> و روش استادان خود [[سید مرتضی]] و [[شیخ مفید]] را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. گفته شده [[اجتهاد]] و عقلگرایی در [[فقه]] و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی ، اساتید وی و دیگر مجتهدان بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد.<ref>جعفری و فاضل فلاورجانی، «بررسی اخباریگری و امکان تأثیرپذیری آن از جریان حس‌گرای غرب» ص۶۰-۵۹.</ref> وی را احیاگر علم [[اصول فقه]] و اجتهاد و نخستین کسی شمرده‌اند که باعث ورود اجتهاد به [[فقه شیعه]] شد.<ref>فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۳.</ref>

پس از حمله ترکان [[سلجوقی]] به [[بغداد]] و حوادث پس از آن مانند آتش‌سوزی در [[کتابخانه شاپور]] و نزاع شیعه و سنی در بغداد، شیخ به [[نجف]] مهاجرت کرد و فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و [[حوزه علمیه نجف]] با تلاش‌های او پاگرفت.<ref>فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۶.</ref> شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. البته عده‌ای معتقدند پیش از ورود شیخ نیز در نجف حلقه‌های علمی و درسی شکل گرفته بوده است و نقش شیخ تثیبت و نظم‌بخشی به حوزه نجف بوده است.<ref>[https://www.edub.ir/education/view/22479 «خدمات شیخ طوسی به میراث علمی شیعه»]، سایت بانک مقالات ایران.</ref>

وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته‌ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت‌ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد.<ref>رضا زاده عسکری، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی»، ص۲۴۲.</ref> پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس]] (متوفی حدود ۵۹۷ق) باب اعتراض بر وی را گشود.<ref>آقابزرگ تهرانی،، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.</ref>

حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه‌های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب‌های [[تهذیب الاحکام]] و [[الاستبصار فیما اختلف من الاخبار]] روایات متعارض را جمع اوری کرد و به [[تأویل الحدیث|تأویل]] و توجیه تعارض‌ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت.

توجه به فقه تطبیقی یا [[فقه مقارن]] از ویژگی‌های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب [[الخلاف فی الاحکام]] است.<ref>«[http://ijtihadnet.ir/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D9%BE%D9%88%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%81%D9%82%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA%DB%8C/ نقش شیخ طوسی در تحول و پویایی فقه حکومتی]»، وبگاه اجتهاد.</ref>

شیخ طوسی نویسنده کتاب [[التبیان فی تفسیر القرآن]] است. کتاب التبیان نخستین تفسیر نوشته شیعیان است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گرفت. تفسیرهای شیعیان پیش از شیخ طوسی تنها به نقل روایاتی در تفسیر آیات قرآن بسنده می‌کردند. توجه شیخ طوسی به آرای دانشمندان شیعه و سنی و نقد و بررسی آرای تفسیری دیگر مفسران، استفاده از متون ادبی عرب پیش از اسلام و ارائه اطلاعات درباره لغات [[غریب قرآن]] و [[اختلاف قرائت]] و مسائل فقهی و کلامی و بلاغی آیات قرآن از جمله ویژگی‌های این تفسیر است. <ref>غلامی، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع»، ص۸۵-۸۶.</ref>