سید احمد ادیب پیشاوری: تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه تصویر      =

او به گفتۀ برخی در دهکده‌ای کوهپایه‌ای میان [[افغانستان]] و [[پیشاور]]، و به گفتۀ برخی دیگر در شهر پیشاور ولادت یافت.<ref>جعفری، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری »، ص۱۵؛ نیز نکـ: اسحاق، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، ص۱۵؛ پارسا، «‌خاطره‌های ادبی »، ص۱۰۱؛ آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص۳۱۷.</ref> تذکره نویسان برای تاریخ ولادت وی افزون بر ۱۲۶۰ق، <ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۲؛ رشید یاسمی، ادبیات معاصر، ص۱۰؛ جعفری، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری »، ص۱۵؛ بامداد، شرح رجال ایران، ص۷۷.</ref> سال‌های ۱۲۵۵ق، <ref>معلم، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۶۲۳.</ref> ۱۲۵۷ق<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۱ (۱)، ص۸۳.</ref> و ۱۲۷۵ق<ref>عبرت، نامۀ فرهنگیان، ص۶۱.</ref> را نیز ذکر کرده‌اند.

پدر ادیب معروف به سید شاه بابا و نیاکان او همگی از بزرگان [[صوفیه]] بودند و در سیر و سلوک نسبت خود را به [[شهاب الدین سهروردی]] می‌رساندند.<ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۲؛ معلم، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۶۲۳؛ پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۱؛ آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص۳۱۷. </ref>

در ۱۲۶۶ق/۱۸۴۹م که ادیب کودکی بیش نبود، زادگاه وی پیشاور به دست انگلیس از [[افغانستان]] جدا شد و به [[هندوستان]] پیوست.<ref>دائرة المعارف آریانا، ج۴، ص۴۴۷؛ EI1, VI,1067.</ref> همین امر سبب شورش مردم پیشاور و مبارزات طولانی ایشان با نیروهای انگلیسی شد.<ref>دائرة المعارف آریانا، ج۴، ص۴۴۷.</ref> ادیب نیز همراه پدر و بسیاری از بستگان خویش در یکی از جنگ‌ها یی که پیش از ۱۲۸۰ق روی داد، شرکت جست و پدر و تمامی بستگانش را از دست داد و خود از این مهلکه جان به در برد.<ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۳؛ رشید یاسمی، ادبیات معاصر، ص۱۰؛ جعفری، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری»، ص۱۶؛ پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۳؛ برقعی، سخنوران نامی معاصر، ص۱.</ref>

پس از آن ادیب به خواست مادرش مهدعلیا، رهسپار [[کابل]] شد و نزدیک به دو سال در زمرۀ شاگردان آخوند ملامحمد، معروف به آل ناصر درآمد و سپس به [[غزنین]] رفت و در باغ فیروزه، مرقد حکیم [[سنایی]]، اقامت گزید و نزد سعدالدین غزنوی، ادب و حکمت آموخت و از آنجا به شهرهای [[هرات]] و جام سفر کرد و سپس به [[مشهد]] رفت و نزد [[میرزا عبدالرحمان مدرس]] و کسان دیگر به فراگیری حکمت، ریاضی و ادبیات پرداخت و از آنجا راهی [[سبزوار]] شد و در دو سال آخر زندگانی حاج [[ملا هادی سبزواری]] محضر وی و فرزندش را دریافت. ادیب پس از درگذشت ملاهادی با دیگر به مشهد بازگشت. او اگر چه در این هنگام به ادیب هندی شهرت یافته، در مدرسۀ رضویه و [[مدرسه میرزا جعفر]] به تدریس می‌پرداخت، برای فراگیری ریاضی محضر [[غلامحسین شیخ الاسلام]] حاضر می‌شد.<ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۳؛ فروزانفر، ادیب...، صص۴-۵؛ رشید یاسمی، ادبیات معاصر، صص۱۰-۱۱؛ اسحاق، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، ص۲۵؛ جعفری، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری»، ص۱۶؛ پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۳.</ref>

ادیب تا پایان زندگانی تأهل اختیار نکرد و پس از مرگ قوام الدوله در منزل دیگر دوستداران خود چون میرزا حسن خان محتشم السلطنه، علیرضا خان قراگوزلو بهاءالملک و اعتماد الدوله روزگار گذراند و سرانجام در منزل بهاء الملک درگذشت و در شهر [[ری]] به خاک سپرده شد.<ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، صص۳-۴، ۱۶؛ فروزانفر، ادیب...، صص۵-۶؛ جعفری، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری»، ص۱۶؛ پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۳؛ عبرت، نامۀ فرهنگیان، ص۶۱؛ کامران، «‌علامه ادیب پیشاوری»، ص۳۳۴.</ref>

پس از ورود ادیب به تهران، بسیاری از دانش پژوهان و ادب دوستان در پی همنشینی و دانش اندوزی از وی برآمدند، اما دیرجوشی و تندخویی ادیب سبب شد که او تنها به شرکت در انجمنی ادبی که در خانۀ سید محمد بقا تشکیل می‌شد، بسنده نماید.<ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۵؛ امران، ص۳۳۴.</ref> با حضور در این جلسات و نیز درس‌های خصوصی ادیب که به ندرت تشکیل می‌شد، ادیبان و سخنورانی چون [[محمد قزوینی]]، [[محتشم السلطنه اسفندیاری|محتشم السلطنۀ اسفندیاری]]، [[عباس اقبال آشتیانی]]، [[سدید السلطنه مینابی|سدید السلطنۀ مینابی]]، بدیع الزمان فروزانفر و [[مجتبی مینوی]] از محضر او بهره‌مند شدند.<ref>غنی، یادداشت‌ها، ج۷، ص۱۴۳، ج۸، ص۱۳۲؛ عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، صص۳-۵؛ سدید السلطنه، سفرنامه، ص۵۲۹؛ اسحاق، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر، ص۲۵؛ قزوینی، بیست مقاله، ج۱، صص۹-۱۰؛ یادداشت ها...، صص۳۳-۳۴؛ شفیعی کدکنی، «‌ادیب نیشابوری در حاشیۀ شعر مشروطه »، صص۱۱-۱۲؛ مینوی، مجموعه گفتارها، صص۱۷-۱۸؛ فروزانفر، «‌سرگذشت »، ص۳۷۰.</ref>

از مهم‌ترین حوادثی که در دورۀ زندگی ادیب در ایران روی داد، [[انقلاب مشروطه|انقلاب مشروطیت]]، سرنگونی حکومت [[قاجار]] و به قدرت رسیدن [[رضاخان]] بود که در این میان، حوادث انقلاب مشروطیت بازتاب فراوانی در دیوان او یافته است. او انقلاب مشروطه را فتنه‌ای از جانب انگلیس می‌پنداشت و مرثیه‌ای به عربی در سوگ بردار شدن [[شیخ فضل الله نوری]] و قطعه‌ای در ردّ مشروطه و ذم مجلس نشینان نیز سروده است.<ref>ادیب، دیوان، صص۱۸، ۱۴۸-۱۵۹، ۱۹۰-۱۹۱، ۱۹۳-۱۹۴؛ ابوالحسنی، آینه دار طلعت یار، صص۷۴-۸۱.</ref>

اشغال [[افغانستان]]، [[هند]]، [[عراق]] و [[مصر]] از سوی [[انگلیس]] نیز از رویدادهای دیگری است که بر اندیشه و ذهن ادیب تأثیر نهاد و سبب شد که او با بینشی ضداروپایی در دیوان خویش بارها از غفلت و ناآگاهی مردم خاورزمین یادکند.<ref>نکـ: ادیب، دیوان، ص۱۱۶، ۱۳۶-۱۴۴، جاهای مختلف.</ref> او همواره از هندوستان که در جوانی ناگزیر به ترک آن شده بود، با اندوه بسیار یاد می‌کرد<ref>ادیب، دیوان، ص۹۱-۲۴، ۱۱۶، ۱۳۷، ۱۳۹.</ref> و سبب سلطۀ استعمار را، بی‌کفایتی امیران، ناآگاهی مردم و دوری [[مسلمان|مسلمانان]] و هندوها از کتاب‌های دینی خویش می‌دانست.<ref>ادیب، دیوان، ص۱۳۸، ۱۴۲.</ref> وی بر آن بود که ایجاد حرکتی عظیم و مردمی، تنها در پرتو اتحاد مسلمانان و هندوها میسر است.<ref>ادیب، دیوان، ص۲۰، ۱۴۱.</ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = ادیب پیشاوری:{{سخ}}{{شعر|نستعلیق}}{{ب|بر آمد زلندن یکی گَندِه پیر|ندیده جهانش به جادو نظیر}}{{ب|به جز عِرقِ دینی که در تَنت نیست|رهایی از این زال جوزَنت<ref> پیرزن جادوگر</ref> نیست}}{{ب|بگیر ای پسر، محضر<ref>فتوانامه</ref> دین به دست|که آری در این دیو ساحر شکست}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>قیصرنامه، ص۴۹۶-۴۹۸، ۵۰۵.</small> | تراز = وسط| عرض = 320px | اندازه خط = 9px|رنگ پس‌زمینه=#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

[[جنگ جهانی اول]] از مهم‌ترین حوادث بین المللی بود که در دوره زندگی ادیب روی داد. در طول جنگ گرایشی شدید به پشتیبانی از [[آلمان]] و تنفر از سیاست انگلستان در میان ایرانیان پدید آمده بود که از آن به «‌آلمان دوستی‌» تعبیر کرده‌اند. ادیب نیز با زمینه‌ای که از پیش در وی مهیا شده بود، با این اندیشه همسو گشت، <ref>سپهر، ایران در جنگ بزرگ، صص۴۴-۴۵؛ آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص۳۱۷.</ref> چنانکه افزون بر بخش عمده‌ای از اشعار دیوان خویش، اثری مستقل نیز به نام قیصرنامه بدان موضوع اختصاص داد. ادیب در قیصرنامه<ref>ادیب، قیصرنامه، صص۳۸، ۵۴، ۸۸، ۹۱، ۹۸، جمـ.</ref> و نیز دیوان<ref>ادیب، دیوان، صص۹-۱۳ف ۳۱-۳۷، ۶۵-۷۶، ۱۰۲.</ref> از یک سو به ستایش از قیصر آلمان و شرح دلاوری‌های او، سرداران و هم پیمانانش پرداخت و از سوی دیگر حملۀ خود را متوجه انگلیس و متحدانش مانند صربستان، روس، بلژیک و آمریکا کرده، و آمریکا را ناجی انگلیس از گرداب جنگ به شمار آورده است.<ref>ادیب، دیوان، صص۶۴، ۱۱۵؛ همو، قیصرنامه، صص۱۰، ۱۱۵، ۱۳۵.</ref>

البته همسویی ادیب با اندیشۀ «‌آلمان دوستی‌» را نمی‌توان به معنای گرایش فکری او به این جریان دانست. به نظر می‌رسد که وی، تنها به قصد دامن زدن به جو ضد انگلیسی بدان پرداخته است. چه، ادیب هدایای ارسالی ویلهلم قیصر آلمان را که ترجمۀ بخش هایی از قیصرنامه را خوانده بود، نپذیرفت و اظهار داشت که انگیزۀ وی از سرودن قیصرنامه تنها مخالفت با انگلیس بوده است.<ref>سپهر، ایران در جنگ بزرگ، صص۴۰۲-۴۰۳.</ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = ادیب پیشاوری:{{سخ}}{{شعر|نستعلیق}}{{ب|منم پور ایران و، بر مام خویش|مرا غیرت آید زاندازه بیش}}{{ب|به بیگانه نفروشم این مام را |کجا زشت و ننگین کنم نام را؟}}{{ب|به آتش بسوزم تنی را که او|خلاف آورد اندر این گفتگو...}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>قیصرنامه، ص۴۷۴.</small> | تراز = وسط| عرض = 320px | اندازه خط = 9px|رنگ پس‌زمینه=#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

:::این کتاب سروده‌ای است حماسی در قالب مثنوی و به بحر متقارب که نزدیک به ۱۴هزار بیت دارد و ادیب به پیشنهاد عبدالرسولی – که بخش اعظم اشعار وی را گردآورده – آن را قیصرنامه نامید.<ref>نکـ: عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۱۵.</ref>

:::ادیب در این منظومه با تسلطی که بر ظرایف و دقایق شعر پارسی داشته، از سویی به سبک [[فردوسی]] و با همان لحن حماسی موضوعی تازه چون جنگ جهانی اول را به نظم کشیده، و از سویی دیگر چون [[مولوی]] در خلال هر داستان، حکایات و امثال مناسب گنجانده است.<ref>فروزانفر، «‌سرگذشت »، صص۱۱-۱۲.</ref> درون مایۀ اصلی این اثر ستایش دلاوری‌های قیصر آلمان در برابر انگلیس و هم پیمانان اوست. او در نیمۀ اول کتاب پیروزی‌های نظامی آلمان را با شوری وصف ناشدنی به نظم درآورده<ref>ادیب، قیصرنامه، صص۵۴، ۱۰۱، ۱۱۳، ۱۷۵.</ref> اما از نیمۀ دوم که جنگ با سازش آلمان به پایان می‌رسد، تنها به نکوهش انگلیس پرداخته است.

:::ادیب در این اثر از تمثیل‌های گوناگون، صورخیال و واژگانی غنی بهره جسته، و آن را از گزارش نامۀ جنگ جهانی اول به منظومه‌ای حماسی مبدل ساخته، و با افزودن بهاریه‌ها و ساقی نامه<ref>نکــ: ادیب، قیصرنامه، صص۷۰-۷۶، ۱۱۶-۱۲۱.</ref> گه‌گاه بدان رنگی غنایی بخشیده و با استفاده از عناصر ایرانی، به تصاویر جنگ جهانی جلوه‌ای آشنا داده است، <ref>ادیب، قیصرنامه، صص۵۷، ۶۵-۶۶، ۹۵.</ref> چنانکه از ابزارها و ادوات جنگی جدید با بیانی استعاری چون «‌آتشین خشت »، «‌آتشین دیگ »، «‌پران شهاب‌» و «‌آتشین تیر‌» یاد کرده است.<ref>ادیب، قیصرنامه، صص۳۴، ۶۲، ۱۰۱.</ref> از قیصرنامه دست نوشته هایی در تهران، کتابخانه مجلس و کتابخانه مینوی، همچنین در مشهد، کتابخانه فرخ موجود است.<ref>نکـ: منزوی، ج۴، ص۳۰۵۰.</ref>

:::این اثر شامل ۴۲۰۰ بیت قصیده، غزل و قطعۀ فارسی و ۳۷۰ بیت سروده‌های عربی ادیب است. زمان سرودن اشعار به درستی روشن نیست، ولی به گفتۀ عبدالرسولی اشعاری که ادیب پیش از ۱۳۱۵ق (زمان آشنایی وی با ادیب) سروده، تقریبا از میان رفته، اما او اشعاری را که ادیب پس از آن تاریخ سروده، گرد آورده است. ادیب اگرچه در دورۀ مشروطه می‌زیست، سروده‌هایش از نظر زبان، ساختار، وزن و درون مایۀ شعری با سبک رایج متفاوت است. زبان شعری ادیب به خلاف زبان شعر مشروطه که از سادگی و روانی برخوردار بود، پیچیده و دشوار است. واژگان در شعر او به گونه‌ای انتخاب شده که در بسیاری از موارد بدون مراجعه به فرهنگ، فهم آن ممکن نیست. افزون بر این، ادیب به انتخاب اوزان، قوافی و ردیف‌های دشوار که دور از شیوۀ زمان او بود، پرداخته، و در برخی موارد به استقبال از قصیده سرایان بزرگی چون خاقانی و انوری رفته است.<ref>نکـ: فروازنفر، ادیب، صص۱۳-۱۴؛ ادیب، دیوان، صص۸-۱۲، ۲۵-۳۱، ۱۲۵-۱۲۹.</ref>

:::درون مایۀ شعری او نیز بیشتر دربارۀ موضوعاتی چون جنگ جهانی اول، ستایش قیصر آلمان، نکوهش استعمار انگلیس و انقلاب مشروطه و مسائل هندوستان است. در مجموع از شیوۀ سخن سرایی ادیب برمی آید که او در کنار نوآوری‌های ویژۀ خود، هنوز به سنت‌های «‌بازگشت ادبی‌» پایبند بوده، و در سرودن بسیاری از قصایدش به شاعرانی چون خاقانی، انوری، ناصرخسرو نظر داشته است<ref>نکـ: ادیب، دیوان، ص۹؛ عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۱۴؛ فروزانفر، «‌سرگذشت »، ص۱۳.</ref> و‌گاه مانند خاقانی بسیاری از دانسته‌های خویش را در علوم مختلف، در سروده هایش گنجانده است.<ref>ادیب، دیوان، صص۹-۱۲.</ref>

:::غزلیات ادیب نیز آمیخته‌ای از شور و شوق غزلیات مولانا با سبک خاص خاقانی است.<ref>فروزانفر، «‌سرگذشت »، ص۱۵.</ref> دیوان ادیب در ۱۳۱۲ش به کوشش علی عبدالرسولی در تهران به چاپ رسید.

:::پاسخ‌های ادیب به پرش‌های مهدی قلی خان هدایت (مخبر السلطنه) است که در مجالس مباحثه به قلم عبدالرسولی به کتابت درآمده است. <ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۲۰۲.</ref> این رساله نیز همراه دیوان ادیب چاپ شده است.

:::ادیب به خواهش برخی از دوستان، اشارات ابن سینا را ترجمه و پاره‌ای از بخش‌های ان را شرح کرده است. <ref>عبدالرسولی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری، ص۱۵.</ref> این رساله تاکنون به چاپ نرسیده است.

::۷. به گفتۀ پارسای تویسرکانی، ادیب شرحی بر اقوال حکما و مشکلات اشعار شعرای عرب، در حدود ۸ مجلد دست نویس نگاشته، که اصل آن در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار نگهداری می‌شود و تاکنون چاپ نشده است.<ref>پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۶.</ref>

::۱۱. قصۀ [[یوسف(ع) |یوسف]] و [[زلیخا]]:

:::این اثر منظومه‌ای است در شرح یک مسافرت و ادیب در آن کوشش داشته که احساسات و عواطف دختر نقاش را تصویر کند.<ref>نکـ: فروزانفر، ادیب، صص۱۰، ۱۲-۱۳.</ref>

افزون بر اینها ادیب منظومۀ ناتمام زهره و منوچهر سرودۀ ایرج میرزا را نیز به پایان رسانده است.<ref>پارسا، «‌خاطره‌های ادبی‌»، ص۱۰۶.</ref>

به گفتۀ ابوالحسنی، شماری از دست نویس‌های ادیب که حاصل پژوهش او در زمینه‌های گوناگون بوده، در حیات او توسط یکی از خدمتگذارانش که قصد فروش آنها را داشته، ربوده شد و دیگر اثری از آنها به دست نیامد.<ref>ابوالحسنی، آینه دار طلعت یار، صص۲۲۳-۲۲۴.</ref>

{{ستون-شروع|2}}

* ابوالحسنی، علی، آینه دار طلعت یار، تهران، ۱۳۷۲ش.

* همو، قیصرنامه، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس، شمـ ۵۵۷۳.

* پارسای تویسرکانی، عبدالرحمان، «‌خاطره‌های ادبی‌»، وحید، تهران، ۱۳۵۰ش، س۹، شمـ۳.

* جعفری، مرتضی، «‌احوال و اشعار ادیب پیشاوری»، هلال، کراچی، ۱۳۵۰ش، س۱۸.

* شفیعی کدکنی، محمدرضا، «‌ادیب نیشابوری در حاشیۀ شعر مشروطه »، زندگی و اشعار ادیب نیشابوری، به کوشش یدالله جلالی پندری، تهران، ۱۳۶۷ش.

* عبدالرسولی، علی، مقدمه و تعلیقات بر دیوان ادیب پیشاوری (همـ).

* عبرت نایینی، محمد علی، نامۀ فرهنگیان، نسخه خطی کتابخانۀ ملی ملک، شمـ ۴۳۲۷.

* فروزانفر، بدیع الزمان، ادیب پیشاوری (سخنرانی ۱۳۴۹ق)، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکز، شمـ ۱۳۱۳.

* همو، «‌درگذشت »، مجموعه گفتارها، به کوشش عباس اقبال آشتیانی و ابراهیم پورداود، تهران، ۱۳۶۳ش.

* همو، «‌یادداشت‌های تاریخی»، یادگار، تهران، ۱۳۳۴ش، س۳، شمـ۱.

* کامران، مرتضی، «‌علامه ادیب پیشاوری»، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش.