ماجرای فدک: تفاوت میان نسخه‌ها

[[فدک|دهکده فدک]] که در [[غزوه خیبر|جنگ خیبر]] با مصالحه [[یهودیان]] به ملکیت پیامبر(ص) در آمده و آن حضرت آن را به فاطمه(س) بخشیده بود، پس از وفات پیامبر(ص) به دست [[خلافت]] افتاد و در میان خلفای [[بنی‌امیه|اُموی]] و [[بنی عباس|عباسی]] دست به دست شد. در این میان، برخی از خلفا ـ از جمله [[عمر بن عبدالعزیز]] خلیفه اموی و [[مأمون]] خلیفه عباسی ـ فدک یا درآمد حاصل از آن را به فرزندان فاطمه دادند.

فدک دهکده‌ای حاصل‌خیز در نزدیکی [[خیبر]]،<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ذیل ماده فدک، ص۲۳۸.</ref> در منطقه [[حجاز]] و به فاصله ۱۶۰ کیلومتری [[مدینه]] بود<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸؛ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۴۷۳.</ref> که [[یهود|یهودیان]] در آن زندگی می‌کردند و به دلیل موقعیت استراتژیک منطقه، قلعه‌های نظامی خود را در اطراف آن ساخته بودند.<ref>بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳. سبحانی، «حوادث سال هفتم هجرت: سرگذشت فدک»، ص۱۴.</ref> پس از آنکه [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] در [[غزوه خیبر|جنگ خیبر]]، منطقه خیبر و قلعه‌های آن را فتح کرد، یهودیان ساکن در قلعه‌ها و مزارع فدک نمایندگانی نزد پیامبر فرستادند و به تسلیم و مصالحه راضی شدند و قرار شد نیمی از زمین‌ها را به پیامبر تحویل بدهند.<ref>مقريزى‏، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۵.</ref> و هرگاه پیامبر(ص) خواست، آنان فدک را ترک کنند؛ بنابراین فدک بدون جنگ به دست [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام]] افتاد.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، ج۳، ص۱۵.</ref>

گفته شده است [[فدک]] مزارع، باغات و نخلستان‌های بسیاری داشت.<ref>ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵ق، ج۴، ص۲۳۸؛ ابن منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۴۳۷.</ref> [[ابن ابی الحدید|ابن‌ابی‌الحدید]] (عالم [[اهل سنت و جماعت|سنی]]) درباره ارزش درختان نخل فدک، به نقل یکی از بزرگان [[شیعه]] می‌نویسد: «نخل‌های فدک به اندازه نخل‌های امروز شهر [[کوفه]] بوده و نخلستان‌های وسیع داشته است».<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۲۳۶.</ref>

[[حدیث|محدثان]] و [[سیره|سیره‌نویسان]] اتفاق نظر دارند<ref>برای مثال از میان عالمان اهل سنت: [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/2930 یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵ق، ج۴، ص۲۳۸.] طبری، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث، ج۳، ص۲۵۶، ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۲۲.</ref> [[فدک]] از جمله املاک خالصه پیامبر بود؛ زیرا هرگز به جنگ و غلبه فتح نشد.<ref>سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۸.</ref> بنابر [[آیه]] ششم و هفتم [[سوره حشر]]،{{یادداشت|«وَمَا أَفَاءَ اللَّـهُ عَلَىٰ رَ‌سُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِ‌كَابٍ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ يُسَلِّطُ رُ‌سُلَهُ عَلَىٰ مَن يَشَاءُ ۚ وَاللَّـهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ‌ ﴿٦﴾ مَّا أَفَاءَ اللَّـهُ عَلَىٰ رَ‌سُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَ‌ىٰ فَلِلَّـهِ وَلِلرَّ‌سُولِ وَلِذِي الْقُرْ‌بَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ ۚ وَمَا آتَاكُمُ الرَّ‌سُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ ۖ إِنَّ اللَّـهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ: اموال و زمين‏هايى را كه خدا به عنوان غنيمت به پيامبرش بازگرداند، شما براى به دست آوردنش اسب و شترى نتازانديد [و در نتيجه به زحمت نيفتاديد]، ولى خدا پيامبرانش را بر هر كه بخواهد مسلط و چيره مى‏كند، و خدا بر هر كارى تواناست. آنچه خدا از [اموال و زمين‏هاى‏] اهل آن آبادی‌ها به پيامبرانش بازگرداند اختصاص به خدا و پيامبر و اهل بيت پيامبر و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان دارد، تا ميان ثرومندان شما دست به دست نگردد. و [از اموال و احكام و معارف دينى‏] آنچه را پيامبر به شما عطا كرد بگيريد و از آنچه شما را نهى كرد، باز ايستيد و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا سخت كيفر است‏».}} اموالی که بدون جنگ به دست آید، [[فیء|فَیء]] نامیده می‌شوند و [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] اختیار دارد آنها را به کسانی که خود صلاح می‌داند، بسپارد.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب،‌ ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۰۶؛طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۰۳.</ref>

همه [[تفسیر قرآن|مفسران]] [[شیعه]] و گروهی از [[حدیث|مُحَدّثان]] [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] نقل کرده‌اند وقتی [[آیه]] «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ: و حق خویشاوند را بده»<ref>سوره اسراء: آیه ۲۶.</ref> نازل شد، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] فدک را به [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه]] بخشید.<ref>سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۹. از میان مفسران شیعه: عیاشی، تفسیر عیاشی، مکتبة العلمیة، ج۲، ص۲۸۷؛ کوفی، تفسیر فرات، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۹، ح۳۲۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۴۷۸؛ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۸. محمدباقر حسینی جلالی در کتاب فدک و العوالی، صفحه ۱۴۱ همه تفاسیر را بررسی کرده است.</ref> از علمای اهل سنت، جلال‌الدین سیوطی در تفسیر الدر المنثور،<ref>سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ج۲، ص۱۵۸ و ج۵، ص۲۷۳.</ref> متقی هندی در کتاب کنز العُمال،<ref>متقی هندی، کنز العُمال، [بی‌تا]، ج۲، ص۱۵۸ و ج۳، ص۷۶۷.</ref> ثعلبی در تفسیر الکشف و البیان، حاکم حسکانی در [[شواهد التنزیل لقواعد التفضیل (کتاب)|شواهد التنزیل]]<ref>[http://lib.eshia.ir/16046/1/439/%D9%81%D8%AF%DA%A9 حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، مؤسسة الطبع و النشر، ج۱، ص۴۳۹ و ۴۴۱.]</ref>، قُندوزی در ینابیع المودة<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/10532 قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۳۸ و ۳۵۹.]</ref> و بسیاری دیگر این حدیث را نقل کرده‌اند.<ref>برای مشاهده همه مراجعه کنید به: حسینی جلالی، کتاب فدک و العوالی، ۱۴۲۶ق، ص۱۴۶ـ۱۴۹.</ref> [[مأمون]] خلیفه [[بنی عباس|عباسی]] نیز زمانی که دستور داد فدک را به فرزندان فاطمه برگردانند، به این بخشش اقرار کرد و این واگذاری را در زمان پیامبر امری آشکار و شناخته‌شده خواند.<ref>شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۲ش، ص۱۱۷.</ref>

[[فدک]] تا زمان وفات [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] در دست حضرت [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]] بود و افرادی به عنوان وکیل، کارگزار و کارگر در فدک کار می‌کردند.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق‏، ج۱، ص۹۱؛ عاملی، جعفر مرتضی، الصحيح من السيرة النبي الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۸، ص۲۴۱.</ref> پس از [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|واقعه سقیفه]] و به خلافت رسیدن [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]، او اعلام کرد فدک ملک کسی نیست؛ از این رو آن را به نفع [[خلافت]] خود مصادره کرد.<ref>کلینی، اصول کافی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۴۳؛ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰.</ref> مالکیت فدک در دوران [[عمر بن خطاب|عمر]]<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۶.</ref> و [[عثمان بن عفان|عثمان]]<ref>ابن قتیبه، المعارف، ص۸۴؛ تاریخ ابو الفدا، ج۱، ص۱۶۸؛ سنن بیهقی، ج۶، ص۳۰۱؛ العقد الفرید، ج۵، ص۳۳؛ شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۹۸؛ الغدیر، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۶، به نقل از: شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۲ش، ص۱۱۶.</ref> نیز به خاندان پیامبر(ص) بازنگشت.

گفته شده است [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|خلیفه اول]] علاوه بر فدک، باغ‌های هفتگانه (الحوائط السبعة) را از فاطمه گرفت. نقل شده این باغ‌ها اموال مُخیرق یهودی بود که [[اسلام]] آورد و وصیت کرد اگر در جنگ کشته شد، باغ‌هایش از آنِ پیامبر(ص) باشد.<ref>حسینی جلالی در کتاب فدک و العوالی، صفحه ۶۱ می‌نویسد این وصیت را این آثار نقل کرده‌اند: فتح الباری، ج۶، ص۱۴۰؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۰۱؛ تاریخ مدینه دمشق، ج۱۰، ص۲۲۹؛ الاصابة، ج۶، ص۴۶؛ معجم البلدان، ج۵، ص۲۴۱؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۰۹.</ref> وی در [[غزوه احد|جنگ احد]] به [[شهادت]] رسید. پیامبر(ص) نیز این هفت باغ را با فدک به زهرا بخشید.<ref>حسینی جلالی، فدک و العوالی، ص۳۷ـ۷۴. بنابر کتاب فدک و العوالی آثاری که این بخشیدن را نقل کرده‌اند چنین‌اند: شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۴؛ بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۰۹؛ دلائل الصدق، ج۳، ص۵۷۸؛ الطرائف، ج۱، ص۲۴۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۹، ص۱۹۹ و دیگر منابع.</ref>

پس از تصرف [[فدک]]، [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]] نزد ابوبکر رفت و برای بازگردان مالکیت فدک با او گفتگو کرد. در این گفتگو ـ که در منابع تاریخی و روایی با اختلافاتی جزئی نقل شده ـ آمده است وقتی فاطمه خواهان بازگرداندن مالکیت فدک شد، ابوبکر گفت: از پیامبر(ص) شنیده است که اموالش پس از او به [[اسلام|مسلمانان]] می‌رسد و از او میراثی نمی‌ماند.{{یادداشت|«إِنّی سَمعتُ رسول الله یَقول: إنا (نحن) مَعاشرَ الأَنبیاء لا نُوَّرِثُ ما ترکناه صدقةً»}}<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰ و ۴۱.</ref> فاطمه(س) پاسخ داد: «پدرم این ملک را به من بخشیده است.» ابوبکر از حضرت فاطمه(س) برای اثبات آنکه پیامبر(ص) فدک را بدو بخشیده است، شاهد خواست. به نقل برخی منابع [[امام علی علیه السلام|حضرت علی(ع)]] و [[ام ایمن|ام‌ایمن]] شهادت دادند<ref>حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.</ref> و بنابر برخی دیگر، ام ایمن و یکی از [[ولاء عتق|موالی]] پیامبر(ص)<ref>[http://lib.eshia.ir/41730/29/506/%D8%A7%D9%85_%D8%A7%DB%8C%D9%85%D9%86 فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۰۶.]</ref> و بنابر برخی دیگر امام علی، ام‌ایمن و حسنین گواه شدند.<ref>کلینی، اصول الکافی، ترجمه کمره‌ای، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۸۰۹.</ref> ابوبکر پذیرفت و کاغذی نوشت تا کسی به فدک دست‌درازی نکند. وقتی [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]] از مجلس بیرون آمد، [[عمر بن خطاب]] او را دید و نوشته را گرفت و پاره کرد.<ref>کلینی، اصول کافی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۴۳. حلبی می‌نویسد عمر برگه را از دست ابوبکر گرفت و پاره کرد (حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲).</ref> بنابر برخی منابع ([[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]]) ابوبکر شاهدان فاطمه را نپذیرفت و دو مرد را برای شهادت طلبید.<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4409 بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۴۰.]</ref> [[ابن ابی الحدید]] عالم سنی می‌گوید: «از ابن فارقی مدرس بغداد پرسیدم آیا فاطمه راست می‌گفت. ابن فارقی گفت آری. پرسیدم پس چرا ابوبکر فدک را به او نداد؟ گفت اگر چنین می‌کرد فردا خلافت را برای شوهرش ادعا می‌کرد و ابوبکر نمی‌توانست سخنش را نپذیرد؛ چرا که درباره فدک حرف او را بدون شاهد پذیرفته بود». ابن ابی الحدید در ادامه می‌نویسد: «ابن فارقی اگرچه به شوخی این سخن را گفت، حرفش صحیح بود».<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۸۴.</ref>

اگرچه منابع تاریخی، سقط‌شدن [[محسن بن علی (ع)|محسن]] را مربوط به ماجرای [[حمله به خانه زهرا(س)]] دانسته‌اند، کتاب [[الاختصاص (کتاب)|الاختصاص]]، منسوب به [[شیخ مفید]]، آن را در ماجرای اعتراض به غصب [[فدک]] ذکر کرده و نوشته است در ماجرای فدک پس از اینکه [[عمر بن خطاب|عمر]] نوشته را خواست، فاطمه(س) آن را نداد و عمر با لگد به او زد، در حالی که فاطمه(س) بر محسن حامله بود و با این لگد، محسن سقط شد. سپس عمر به فاطمه(س) سیلی زد و نوشته را گرفت و پاره کرد.<ref>«...فلقیها عمر، فقال: یا بنت محمد! ما هذا الکتاب الذی معک؟ فقالت: کتاب کتب لی ابوبکر برد فدک، فقال هلمیه الی، فابت ان تدفعه الیه، فرفسها برجله و کانت علیهماالسلام حامله یابن اسمه المحسن. فاسقطت المحسن من بطنها ثم لطمها، فکانی انظر الی قرط فی اذنها حین نقفت ثم اخذ الکتاب فخرقه...» (شیخ مفید، الاختصاص، جامعه مدرسین، ص۱۸۵).</ref>

نقل شده است پس از مصادره فدک، [[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین]] به مسجد آمد و در حضور [[مهاجرین|مهاجر]] و [[انصار]] به ابوبکر اعتراض کرد چرا فاطمه را از چیزی که [[پیامبر(ص)]] به او بخشیده، منع کرده است. پس از آن ابوبکر شاهدِ عادل طلبید که امام علی(ع) استدلال کرد اگر چیزی در دست کسی باشد و دیگری مدعی آن شود، فرد مدعی باید برای خود بیّنه (دلیل و شاهد) بیاورد نه فاطمه که فدک از قبل در دستش بوده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، دارالرضا، ج۲۹، ص۱۲۴.</ref>

امام علی(ع) در ادامه [[آیه تطهیر]] را [[تلاوت]] کرد و از ابوبکر اقرار گرفت که این آیه در شأن امام و خانواده‌اش نازل شده است. سپس پرسید اگر دو شاهد بگویند فاطمه مرتکب فحشا شده چه کار خواهی کرد؟ که ابوبکر گفت بر فاطمه [[حد]] خواهم زد. امیرالمؤمنین گفت بنابراین تو شهادت خلق را بر شهادت [[خدا|خداوند]] ترجیح داده‌ای و [[کفر|کافر]] خواهی بود. در این هنگام مردم گریستند و پراکنده شدند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، دارالرضا، ج۲۹، ص۱۲۴.</ref> نقل شده است امام علی(ع) همچنین نامه‌ای به ابوبکر نوشت و در کلامی تهدیدآمیز، از غصب [[خلافت]] و [[فدک]] سخن گفت.<ref>برای دیدن متن نامه ر.ک: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۹۵.</ref>

گزارش شده است [[ابوبکر]] در پاسخِ دادخواهی [[فاطمه]] گفت: «از [[پیامبر(ص)]] شنیدم: ما ([[نبوت|انبیا]]) [[ارث]] نمی‌گذاریم و آنچه از ما باقی می‌ماند، [[صدقه]] است».<ref>«إِنّی سَمعتُ رسول الله یَقول: «لا نُوَّرِثُ ما ترکناه صدقةً» (بخاری، صحیح، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۷۹؛ مسلم، صحیح، دار احیاء التراث، ج۳، ص۱۳۸۱.</ref> در مقابل حضرت زهرا(س) در [[خطبه فدکیه]] به آیاتی از [[قرآن]]<ref>سوره نمل، آیه ۶: «سلیمان از داوود ارث برد»؛ سوره مریم، آیه ۵ و ۶. سوره انفال، آیه ۷۵؛ سوره نساء، آیه ۱۱؛ سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> اشاره کرد و این سخن ابوبکر را مخالف قرآن دانست.<ref>مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۹۴.</ref> همچنین علمای [[شیعه]] علاوه بر اینکه [[آیه|آیاتی]]<ref>سوره مریم، آیه ۵ و ۶. در این آیه حضرت زکریا از خداوند می‌خواهد برای او جانشینی قرار دهد که از زکریا و آل یعقوب ارث ببرد.</ref> را مخالف سخن ابوبکر دانسته‌اند، گفته‌اند این [[حدیث]] را به غیر از ابوبکر هیچ‌کدام از [[صحابه]] پیامبر(ص) نقل نکرده‌اند.<ref>ر.ک: سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۴۲.</ref> [[ابن ابی الحدید]] (عالم سنی) نیز می‌گوید این روایت را فقط ابوبکر نقل کرده است.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۸۲ و ۸۵، به نقل از: سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۴۲.</ref>

پس از بی‌نتیجه ماندن دادخواهی [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]] نزد ابوبکر، فاطمه به [[مسجد النبی|مسجد پیامبر]] رفت و خطبه‌ای را جهت روشن‌کردن ماجرا و بازپس‌گرفتن فدک در جمع [[صحابه]] خواند. فاطمه(س) در این سخنرانی ـ که به [[خطبه فدکیه]] مشهور است<ref>اربلی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.</ref> ـ از غصب خلافت گفت<ref>به متن خطبه مراجعه شود.</ref> و سخن [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] را تکذیب کرد که طبق چه قانونی او را از ارث پدر محروم کرده است؟! آیا [[آیه]]‌ای از [[قرآن]] چنین گفته است؟! و سپس او را به دادگاه خداوند در [[روز قیامت|روز رستاخیز]] واگذار کرد و یاران پیامبر را به پرسش گرفت چرا در مقابل این ستم‌ها ساکت نشسته‌اند. فاطمه(س) آشکارا گفت که آنچه آنان (ابوبکر و اطرافیانش) کرده‌اند، شکستن سوگند (نکثوا ایمانهم) است و در پایان خطبه، ننگ کار آنان را جاودانی و سرانجام آن را [[دوزخ]] خواند.<ref>شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، ۱۳۶۲ش، ص ۱۲۶-۱۳۵.</ref>

علاوه بر منابع [[شیعه]]،<ref> خزاز رازى‏، كفاية الأثر في النصّ على الأئمة الإثني عشر، ۱۴۰۱، ص ۶۵.</ref> منابع اهل سنت نیز نقل کرده‌اند [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]] پس از ماجرای فدک سخت از [[ابوبکر]] و [[عمر]] ناراحت شد و تا زمان شهادت بر آن دو غضبناک باقی ماند: «فاطمه دختر رسول خدا غضب‌ناک گرديد و از ابوبكر روی گرداند و تا پايان عمر به همين شكل باقی ماند».<ref>«فَغَضِبَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَهَجَرَتْ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ تَزَلْ مُهَاجِرَتَهُ حَتَّى تُوُفِّيَتْ» (بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۷۹)</ref> روایات دیگری نیز با همین محتوا از اهل سنت نقل شده است.<ref>ر.ک: مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث، ج۳، ص۱۳۸۰؛ جوهرى بصرى‏، السقيفة و فدک، ۱۴۰۱ق، ص۱۰۲.</ref>

همچنین نقل شده است ابوبکر و عمر برای جلب رضایت فاطمه(س) تصمیم گرفتند با او دیدار کنند؛ اما فاطمه نپذیرفت. آنان سپس با واسطه قرار دادن [[امام علی(ع)]] با فاطمه دیدار کردند. حضرت زهرا(س) در این دیدار به این [[حدیث]] [[پیامبر(ص)]] اشاره کرد: «خشنودی فاطمه خشنودی من است، و خشم فاطمه خشم من است، پس هر کس فاطمه دخترم را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هرکس فاطمه را خشنود کند مرا خشنود کرده است، و هرکس فاطمه را خشمگین کند مرا خشمگین کرده است».{{یادداشت|«رِضَا فَاطِمَةَ مِنْ رِضَايَ وَ سَخَطُ فَاطِمَةَ مِنْ سَخَطِي وَ مَنْ أَحَبَّ فَاطِمَةَ ابْنَتِي فَقَدْ أَحَبَّنِي وَ مَنْ أَرْضَى فَاطِمَةَ فَقَدْ أَرْضَانِي وَ مَنْ أَسْخَطَ فَاطِمَةَ فَقَدْ أَسْخَطَنِي‏»}} در نهایت فاطمه(س) از آنان راضی نشد.<ref>ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۳۱.</ref>

فدک در زمان [[خلافت]] [[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین(ع)]] نیز در دست مخالفان بود. اگرچه امام این اقدام خلفای گذشته را [[غصب]] می‌دانست، داوری درباره آن را به [[خدا]] واگذار کرد.<ref>استادی، «فدک»، ص۳۹۱-۳۹۲؛ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۲۰۸.</ref> درباره اینکه چرا امام علی(ع) تلاشی در پس‌گرفتن فدک نکرد، روایاتی در منابع [[حدیث|حدیثی]] آمده است؛ از جمله امام علی(ع) خود در [[خطبه|خطبه‌ای]] می‌گوید اگر دستور می‌دادم فدک به ورثه زهرا(س) برگردد،{{یادداشت|امام علی(ع) در این لحظه ۲۷ مورد از بدعت‌های خلفای قبلی را می‌شمرد و می‌فرماید اگر دستور می‌دادم این بدعت‌ها رها شوند و مردم به سنت پیامبر برگردند، همه از اطراف من پراکنده می‌شدند (مجلسی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۵)}} به خدا [[سوگند]] مردم از پیرامون من پراکنده می‌شدند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۱۵، ص۱۵۴.</ref> همچنین در حدیثی از [[امام صادق(ع)]] آمده است: امام علی(ع) در این مسئله به [[پیامبر(ص)]] اقتدا کرد. پیامبر(ص) در روز [[فتح مکه]] خانه‌ای را که پیش از آن از او به ظلم گرفته شده بود، بازپس نگرفت.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۹۶.</ref>

در نامه امام علی(ع) به [[عثمان بن حنیف]] درباره فدک و داوری درباره آن آمده است: «در زیر این آسمان تنها فدک در دست ما بود. مردمی بر آن بخل ورزیدند و مردمی سخاوتمندانه از آن دیده پوشیدند. بهترین داور پروردگار است، و مرا با فدک و جز فدک چه کار در حالی که فردا جایگاه آدمی گور است؟!»<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13549 ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۲۰۵ـ۲۰۸.]</ref>

[[فدک]] در دوران [[بنی‌امیه|امویان]] و [[عباسیان]] نیز در دست خُلفا بود و فقط در برخی دوره‌هابرای مدتی به فرزندان [[فاطمه]] بازگشت: ۱. دوران خلافت [[عمر بن عبدالعزیز]]،<ref>ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق،‌ ۱۴۱۵ق، ج۴۵، ص۱۷۸ و ۱۷۹؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۱؛ کاتب بغدادی، الخراج و صناعة الکتابة، ۱۹۸۱م، ص۲۵۹ و ۲۶۰</ref> ۲. دوران [[ابوالعباس سفاح]]، ۳. دوران [[مهدی عباسی]]{{یادداشت|بنا بر برخی منابع، امام کاظم(ع) فدک را از [[مهدی عباسی]] مطالبه کرد، اما مهدی عباسی از بازگردان آن خودداری نمود. طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۴۹.}}،<ref>علامه امینی، الغدیر، ج۷، ص۱۹۴ـ۱۹۷، به نقل از: مجلسی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۸.</ref> ۴. دوران خلافت [[مأمون]].<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۴۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۳۹م، ج۷، ص۱۵۶؛حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۶۷ش، ص۷۷؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۷ و ۳۸.</ref>  

[[سیدجعفر شهیدی]] بر این باور است هدف زهرا (س) برای مطالبه فدک گرفتن تعدادی درخت خرما و مقداری گندم نبود، بلکه او به دنبال زنده نگه‌داشتن سنت پیامبر(ص) و برپایی [[عدالت]] بود و نسبت به بازگشت ارزش‌های [[جاهلیت]] و برتری قبیله‌ای که در کمین جامعه اسلامی بود، احساس نگرانی می‌کرد.<ref>شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۷۷ش، ص۳۷.</ref> [[سید محمدباقر صدر]] معتقد است مطالبه فدک نه یک مسئله شخصی و نزاع مادی، بلکه نوعی اعلام مخالفت علیه حاکمیت وقت و نامشروع دانستن بنیان‌های حاکمیت یعنی [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|سقیفه]] بود که افرادی نظیر [[ابوبکر]]، [[عمر]] و [[ابو عبیده جراح|ابوعبیده جراح]] پی‌ریزی کرده بودند.<ref>صدر، فدک‌ فی‌ التاریخ‌، مرکز الغدیر، ص۶۳-۶۶.</ref> او مطالبه فدک را نقطه آغاز نهضت حضرت زهرا(س) علیه حاکمیت و یکی از مراحل دفاع ایشان از [[امامت]] و [[ولایت]] می‌داند.<ref>صدر، فدک‌ فی‌ التاریخ‌، مرکز الغدیر، ص۱۱۵-۱۱۷.</ref>

* ابن اثير، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۵ق.

* ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار المعرفة، ۷۷۴ق.

* ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

* ابن هشام، السيرة النبوية، بیروت، دار المعرفة، [بی‌تا].

* اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی‏، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

* امين عاملی، سيد محسن، اعيان الشيعة، بیروت، دار التعارف‏، ۱۴۰۳ق.

* بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری (الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله(ص) و سننه و أیامه)، به تحقیق محمد زهیر بن ناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

* بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.

* حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، به تحقیق عبدالله محمد خلیلی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۷۱م.

* سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، ‌دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.

* طبری، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة علی بن أبی‌طالب علیه السلام، به تحقیق و تصحیح احمد محمودی، قم، کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

* طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت:، دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].

* علامه حلى‏،‌ حسن بن یوسف، نهج الحق و كشف الصدق‏، بیروت، دار الكتاب اللبنانى‏، ۱۹۸۲م.

* فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

* قطب راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی (عج)، ۱۴۰۹ق.

* قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، مؤسسه دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.

* قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، دار الاسوة، ۱۴۲۲ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار أحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ‌ دار هجرة النبی المختار،‌ بیروت، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۲م.

* مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].

* مقریزی، تقی‌الدین، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۲۰ق.

* [http://www.ensani.ir/fa/content/188796/default.aspx «بررسی مسئله فدک با رویکرد فقهی ـ حقوقی»،]