ماوراء النهر: تفاوت میان نسخه‌ها

سرزمین تاریخی در آسیای مرکزی<ref>مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۳.</ref> به آن ورا رود یا فرا رود یا وراز رود نیز گفته می‌شود؛<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ورارود.</ref> هرچند برخی نام‌های دیگری چون توران<ref>زبیدی، تاج العروس، بیروت، ج۶، ص۱۳۶؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت، ج۲، ص۳۰؛ مدنی، الطراز الأول، ۱۳۸۴ش، ج۷، ص: ۱۴۲.</ref> و هیطل<ref> فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت، ج۳، ص۶۴۰.</ref> برای این منطقه قائلند که مشتمل بر تمام سرزمین‌های واقع در آن سوی رود آمو<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ماوراء النهر.</ref> و یا به عبارتی جیحون<ref>برای اطلاعات بیشتر در مورد رود جیحون رجوع کن به: مقدسی، أحسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۴.</ref> است.<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۴۵؛ مقدسی، أحسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۰؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۹۹۸م، ص۵۵۷؛ ابن عبد الحق بغدادی، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۲۲۳.</ref> پس از فتح این ناحیه توسط [[مسلمانان]] به علت قرار گرفتن در آنسوی رود جیحون، ماوراء النهر نام گرفت.<ref>مجهول، حدود العالم، ۱۴۲۳ق، ص۵۵؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ماوراءالنهر.</ref> و به عنوان یکی از اقالیم شرقی حکومت اعراب مسلمان<ref> مقدسی، أحسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۰.</ref> و یا ربع چهارم [[خراسان]] شهرت یافت.<ref> مقدسی، أحسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۳.</ref>  

در مورد تمامیت جغرافیای آن اختلافاتی مشاهده می‌شود برخی تمامی شمال شرقی ایران از جمله [[خراسان]] را ماوراء النهر نامیده‌اند به همین علت نام دیگر آن، [[خراسان بزرگ]] دانسته شده است. هرچند برخی با استناد به تحقیقات انجام شده عناوینی چون آسیای میانه، آسیای مرکزی، خراسان بزرگ، خراسان و ماوراء النهر را یکسان و مترادف دانسته‌اند.<ref>گلجان، میراث مشترک، نظری اجمالی بر حوزه فرهنگ و تمدن شرق ایران و ماوراء النهر، ۱۳۸۳ش، ص۱۶.</ref> البته برخی خراسان را جزو ماوراء النهر ندانسته‌اند.<ref>خفاجی، شفاء الغلیل، بیروت، ص۱۴۳.</ref> {{یادداشت|ماوراء النهر از شمال با سرزمین ترکان، و از شرق با هندوستان و از جنوب با خراسان و از غرب با ولایت خوارزم همسایه است.(یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۴۵.)چنانچه در برخی منابع موقعیت جغرافیایی دیگری نیز نقل شده است. (اصطخری، المسالک و الممالک، ۲۰۰۴م، ص۱۶۱؛ ابن حوقل، صورة الأرض، ۱۹۳۸م، ج۲، ص۴۵۹؛ مقدسی، البدء و التاریخ، بی‌تا، ج۴، ص۸۰.)}}

 

برخی معتقدند که این منطقه جغرافیایی کاملا آباد بوده و منطقه‌ای خالی از سکنه در آن یافت نمی‌شده است<ref> یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۴۶؛ ابن عبد الحق بغدادی، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۲۲۳.</ref> و بهترین آب و خاک در این منطقه وجود دارد.<ref> قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۹۹۸م، ص۵۵۷.</ref> از شهرهای مهم آن منطقه، می‌توان به [[سمرقند]]، [[بخارا]]، [[بلخ]]، [[خجند]]، [[ترمذ]]، [[خورازم]]، [[مرو]]، سغد، [[تاشکند]]، [[کش]]، تخارستان، سجستان، گرگانج و... اشاره کرد. برخی از منابع به بلاد مختلف موجود در ماوراء النهر اشاره کرده‌اند<ref> مهلبی، الکتاب العزیزی أو المسالک و الممالک، ۲۰۰۶م، ص۱۶۱؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ماوراءالنهر.</ref> و گروه دیگری از محققان به صورت کامل به تقسیمات جغرافیایی این منطقه پرداخته‌اند.<ref>غفرانی، فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراء النهر، ۱۳۸۷ش، ص۵۷-۱۱۴.</ref>

 

منطقه ماوراء النهر تا زمان حکومت [[قاجاریه]] تابع حکومت مرکزی ایران بود<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ماوراءالنهر.</ref> و اکنون به کشورهایی چون [[تاجیکستان]]، [[ازبکستان]]، [[ترکمنستان]]، [[قزاقستان]] و [[قرقیزستان]] تقسیم شده است.<ref>همدانی، ماوراء النهر از آغاز تا کنون، ۱۳۸۸ش، ص۶.</ref> بیشتر سرزمین‌های ماوراء النهر در کشور ازبکستان واقع شده؛ شاید به همین علت است که دهخدا در لغت‌نامه خود ازبکستان را مرادف با ماوراء النهر دانسته است.<ref> دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ذیل واژه ماوراءالنهر.</ref> <ref>برای اطلاعات بیشتر پیرامون جغرافیای ماوراء النهر و رود جیهون رجوع کن به: لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۷ش، ص۴۶۱-۴۷۳.</ref>