نامه دانشوران (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

نامۀ دانشوران ناصری، دایرة‌المعارفی الفبایی، تألیف شده در عصر قاجار، در شرح‌احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام.  

نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست (رجوع کنید به ج1، ص «ی»)، نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصرالدین‌شاه قاجار بر آن نهاده است.  

بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه ‌و چهارمین پسر فتحعلی‌شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: 1276-1298) در این عصر بود که ناصرالدین‌شاه او را به این کار مأمور کرد (رجوع کنید به ج1، ص «د»). اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به‌طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، چهارتن را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص هـ - و). نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخ ‌محمدمهدی عبد رب‌آبادی (متوفی 1331)، میرزا ابوالفضل ساوجی (متوفی 1312)، ملاعبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا (متوفی 1306) ‌و میرزاحسن طالقانی (نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص «و»؛ قزوینی، ص57-58).  

بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب‌آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می کرد و به نگارش درمی‌آورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب‌آبادی، بعدها سه تن دیگر به این جمع پیوستند (برای تفصیل رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1356ش، ج1، ص410؛ همو، 1367ش، ج1، ص555؛ ج2، ص1293؛ ج3،‌ ص2139)، از جمله شخصی به نام غیاث‌الدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت (رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص پانزده).  

کتابت نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزاطاهر همدانی خوشنویس و میرزامهدی آذربایجانی گذاشته شد(رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص«و»؛ اعتمادالسلطنه، 1356ش، ج1، ص281، 410).  

علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه (رجوع کنید به بامداد، ج2، ص447)، کتابخانه‌ای هم برای تألیف نامۀ ‌دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود(رجوع کنید به همانجا؛ همو، 1367ش، ج2، ص1293؛ نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص شش).  

نویسندگان کار خود را در 1296 زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند. وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران (رجوع کنید به ج1، ص ر- ی) پیداست، برای گردآوری و تألیف شرح‌حالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیۀ مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نامهای مشترک، درج گزیدۀ پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از شیعه و اهل سنّت.  

تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از 1294 تا 1298، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسن‌خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1350، ص118؛ همو، 1356، ج1، ص174) و او تا پایان عمر عهده‌دار این امر بود.