قبرستان تخت فولاد: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:تصویر قبرستان تخت فولاد.jpg|بندانگشتی|تصویری از قبرستان تخت فولاد]]

'''تخت فولاد''' گورستانی قدیمی با مساحت تقريبی ۷۵ هكتار در حاشيه جنوبی رودخانه زاينده رود [[اصفهان]] و در انتهای يكی از محورهای تاريخی شمالی ـ جنوبی شهر واقع شده است.  

تخت فولاد به دليل وسعت، كثرت مشاهير مدفون در آن و وجود ابنيه ارزشمند تاريخی يكی از مهمترين محوطه‌های تاريخی و فرهنگی [[ايران]] محسوب می شود. این گورستان به '''مزار بابا رکن الدین''' نیز معروف است.

در این قبرستان لسان الارض یا [[یوشع نبی]]، [[بهاءالدین محمد اصفهانی]] (فاضل هندی)، [[حاج آقارحیم ارباب]]، [[جهانگیرخان قشقایی]]، [[ملااسماعیل خواجویی]]، استاد [[جلال تاج اصفهانی]]، [[آیت اللّه شمس آبادی]]، [[بانو امین|بانو نصرت الحاجیه امین]]، شهید [[آیت الله اشرفی اصفهانی]] و دانشمندان، زاهدان و عارفان بسیاری آرمیده اند.

در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست، از جمله آنکه [[امام حسن علیه السلام]] تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی [[یهود|یهودیان]] در آن ساخت ، این قول مورد مناقشه قرار گرفته است؛<ref>گزی برخواری ، ص 34ـ 35</ref> قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم ، در ری پسر پولاد، از اتباع بُوَیهیان ([[آل بویه]])، یاغی شد و تولیت [[اصفهان]] را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست.<ref>جابری انصاری ، 1378ش ، ج 2، ص 122</ref> محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در 1366ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.<ref>مهدوی ، ص 21</ref> به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرّم 959 هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیا می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.<ref>جابری انصاری ، 1378 ش ، ج 2، یادداشتهای مظاهری ، ص 211ـ212</ref>

 

وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار [[بابا رکن الدین]]، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم در غرب این گورستان است.<ref>هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن ، ص 69ـ70؛ بهشتیان ، ص 44</ref>

 

اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره [[اولجایتو]] دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به [[حضرت یوشع|یوشع]]، از پیامبران [[بنی اسرائیل]]، دانسته اند<ref>جابری انصاری ، 1378ش ، ج 2، ص 173، ج 4، ص 444؛ خوانساری ، ج 1، ص 19 آن را متعلق به اشعیا می داند</ref> و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای عبادت و [[دعا]] در آنجا گرد می آمده اند.<ref>ارباب اصفهانی ، ص 47</ref> برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویچ ، پسر زیار، در جشن سده 323 که به کشته شدن وی انجامید.<ref>مهدوی، ص 29؛ جابری انصاری ، 1321ش ، ص 77؛ بزرگزاد، ص 106ـ 108</ref>

عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم، در این ناحیه زوایا و عبادتگاه هایی ساخته بودند<ref>مهدوی ، ص 24</ref> چنانکه [[کمال الدین اسماعیل اصفهانی]] (متوفی 635)، شاعر معروف، در یکی از همین تکایای تخت فولاد به دست مغولان کشته شد.<ref>ظل السلطان ، ج 1، ص 380ـ381</ref>

 

در سده های هفتم وهشتم شماری از عرفای بزرگ ـ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ـ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان [[بابا رکن الدین]] بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاق هایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه، سابقاً مرتاضان چله نشینی می کرده اند.<ref>هنرفر، ص 500</ref>

 

در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود [[بهاءالدین محمد اصفهانی]] (فاضل هندی)، آیت اللّه [[حاج آقارحیم ارباب]]، حکیم [[جهانگیرخان قشقایی]]، [[ملااسماعیل خواجویی]]، استاد [[جلال تاج اصفهانی]]، [[آیت اللّه شمس آبادی]]، [[بانو امین|بانو نصرت الحاجیه امین]].

 

تخت فولاد از دوره [[اولجایتو]] (703ـ716) گورستان بوده است<ref>جابری انصاری ، همانجا</ref> و تا اواخر دوره [[صفویه|صفوی]]، مزار [[بابا رکن الدین]] نیز خوانده می شد.<ref>هنرفر، ص 493</ref>

 

تخت فولاد در زمان [[صفویه]] از قبرستانهای دوازده گانه [[اصفهان]] بود و در آن چهارصد [[تکیه]] و [[بقعه]] ساخته شده بود، که از آن جمله است : تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.<ref>شاردن ، ص 121؛ بهشتیان ، ص 44ـ46، 49، 58 ـ59</ref> در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی [[شیراز]] احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت.<ref>بهشتیان ، ص 40، 42؛ جابری انصاری ، 1378ش ، ج 2، ص 160ـ161</ref> چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوض های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت [[مظفرالدین شاه قاجار]] (1313ـ1324) یکسره ویران شد.

در زمان قاجار، [[محمدحسین خان امین الدوله]] از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.<ref>ارباب اصفهانی ، ص 43ـ44</ref> امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.

 

در 1294 تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.<ref>تحویلدار، ص 33ـ34</ref>

قبرستان تخت فولاد 1300 تا 1308 آبادی مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از 1300 ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.<ref>جابری انصاری، 1378ش، ج 2، ص 143</ref> در 1318 در مغرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است.<ref>همانجا؛ نیز رجوع کنید بههنرفر، ص 805 ـ806</ref>

 

در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادی ها و قبر [[ملاعبدالقادر عاشق آبادی]]، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکان ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.<ref>مهدوی ، ص 222، 224</ref> انتقال آثار مقبره ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیه کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیه آغاباشی در چند سال گذشته از مهمترین تغییرات در این گورستان است.<ref>رفیعی مهرآبادی، ص 21؛ جابری انصاری، 1378ش ،ج 2، یادداشتهای مظاهری، همانجا</ref>

 

تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستانهای داخل شهر تا 1363 ش ـ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ـ تنها گورستان اصفهان بود<ref>جابری انصاری ، 1378ش ، ج 2، ص 170؛ مهدوی ، ص 14</ref> اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند.

 

تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابان های سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان [[جهانگیرخان قشقایی]]، از شمال به کوچة تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد، به امامت آیت اللّه شیخ [[عباسعلی ادیب]]، در مکان مصلاّی این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلاّیِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.

 

تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان.

*'''در خوش نویسی''': سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگنوشته مادّه تاریخ مسجد مصلاّ به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیة حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می توان نام برد.

* '''سنگ تراشی''': از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد؛ سنگ قبر [[آقامحمد بیدآبادی]] از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ [[محمدتقی نجفی اصفهانی]]، صاحب [[هدایة المسترشدین]]، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است.<ref>همائی، ص 356ـ357</ref> مقصوره کوچک مسجد مصلاّ که متعلق به دوره [[آق قوینلو]] و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.<ref>مهدوی، ص 33</ref>

* '''سایر هنرها''': نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.

پرونده:مقبره آقا رحیم ارباب 2.jpg|مقبره [[آقا رحیم ارباب]] در تخت فولاد اصفهان

* محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی ، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش.

* حبیب اللّه بزرگزاد، جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، اصفهان 1350 ش.

* عباس بهشتیان، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، اصفهان 1343 ش.

* حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، اصفهان 1342 ش.

* محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان ، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان 1378ش.

* همو، تاریخ اصفهان وری و همة جهان، اصفهان، 1321ش.

* ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران 1352 ش.

* ژان شاردن ، سیاحتنامة شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ترجمه محمدعباسی، ج 8، تهران 1345ش.

* سیروس شفقی ، جغرافیای اصفهان، اصفهان 1353ش.

* مسعودمیرزا بن ناصر ظلّالسلطان، خاطرات ظل السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1368 ش.

* منوچهر قدسی ، خوشنویسی در کتیبه های اصفهان، اصفهان 1378ش.

* انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران 1360ش.

* عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری، تذکرة القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم 1371ش.

* مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان 1370ش.

* جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج 1: هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران 1375 ش.

* لطف اللّه هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان، اصفهان 1344 ش.