آیه خمس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه خمس''' چهل و یکمین [[آیه]] [[سوره انفال]] است که طبق نظر مفسرین به تشریع [[خمس]] پرداخته است؛ بسیاری از [[:رده:مفسران شیعه|مفسران شیعه]] بر اساس روایات وارده از [[ائمه اهل بیت]] (ع)، بر آنند که واژه غنیمت در آیه معنی وسیعی دارد و هر گونه در آمد و سود و منفعتی را شامل می ‏شود. از نظر مفسران اهل سنت غنیمت اموالی است كه با قهر و غلبه در جنگ به مردم می ‏رسد، البته این قید در معنای لغوی وجود ندارد بلکه عرف شرع، این واژه را قید زده است. بر اساس آیه شریفه، خمس به شش سهم تقسیم می‌شود که طبق فتوای مشهور فقهای شیعه در دو دسته [[سهم امام]] و [[سهم سادات]] قرار می گیرد، بر مبنای فقهای شیعه سهم خدا و [[پیامبر اسلام|رسول]] و [[ذوی القربی]] به [[پیامبر اکرم]] (ص) و پس از وی به [[امام |امام معصوم]] (ع) تعلق می گیرد.

{{حدیث|'''وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شی‏ْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی‏ وَ الْیتَامَی‏ وَ الْمَسَاكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِن كُنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلی‏ عَبْدِنَا یوْمَ الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلی‏ كُلّ‏ِ شی‏ْءٍ قَدِیر'''|ترجمه= بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی القربی و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه (از آنها) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بی ‏ایمان) [روز جنگ بدر] نازل كردیم، ایمان آورده ‏اید. و خداوند بر هر چیزی تواناست‏}}

تعدادی از [[مسلمانان]] بعد از [[جنگ بدر]] بر سر تقسیم [[غنیمت|غنائم جنگی]] مشاجره كردند و خداوند برای ریشه كن کردن اختلاف، غنائم را دربست در اختیار [[پیامبر]] (ص) گذاشت تا طبق صلاحدید خویش آن را میان جنگ جویان تقسیم کند. پیامبر (ص) نیز غنایم را به طور مساوی بین آنان تقسیم کرد.

در آغاز می ‏فرماید: بدانید هر گونه غنیمتی نصیب شما می ‏شود یك پنجم آن، از آن [[خدا]] و پیامبر (ص) و [[ذوی القربی|ذی القربی]] (نزدیکان پیامبر) و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه خدا می ‏باشد {{حدیث|'''وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی‏ وَ الْیتامی‏ وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ'''}}.

برای تاكید بیشتر می افزاید: كه اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جنگ بدر؛ روز جدایی حق از باطل، روزی كه دو گروه مؤمن و كافر در مقابل هم قرار گرفتند، نازل كردیم ایمان آورده ‏اید باید به این دستور عمل كنید و در برابر آن تسلیم باشید {{حدیث|'''إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی‏ عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ یوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ'''}}.

با اینكه روی سخن در این [[آیه]] به مؤمنان و مجاهدان است، ولی با این حال می ‏گوید: ''اگر ایمان به خدا و پیامبر آورده ‏اید''، بیان گر آنست که نه تنها ادعای ایمان نشانه ایمان نیست بلكه شركت در میدان جهاد نیز ممكن است نشانه ایمان كامل نباشد و این عمل به خاطر اهداف دیگری انجام گیرد، مؤمن كامل كسی است كه در برابر همه دستورات مخصوصا دستورات مالی تسلیم باشد و تبعیضی در میان برنامه ‏های الهی قائل نگردد.

در پایان آیه، قدرت نامحدود الهی را یاد آور می شود و می ‏گوید: خدا بر همه چیز توانا است {{حدیث|'''وَ اللَّهُ عَلی‏ كُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ'''}}. <ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۷، ص ۱۷۲</ref>

واژه «غنم» و «غنیمت» به معنای رسیدن به در آمد از راه تجارت و یا صنعت و یا جنگ است، با توجه به فضای نزول [[آیه]] شریفه در این جا مقصود غنیمت جنگی است.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۹، ص ۸۹</ref>

راغب اصفهانی می ‏گوید: «غَنَم» به دو فتحه- معنایش روشن و شناخته شده است، اما «غُنم» - به ضمه حرف اول و سكون حرف دوم- به معنای رسیدن و دست یافتن به فائده است، سپس در هر درآمدی كه از راه جنگ و از ناحیه دشمنان و غیر آنان به دست آید به کار رفته است و آیه شریفه فوق نیز به همین معنا است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات فی الفاظ القرآن، ص ۶۱۵</ref>

ذی القربی؛ یعنی خویشان و نزدیکان شخص، لیکن به دلیل وجود روایات فراوانی که در کتاب های معتبر حدیثی شیعه و اهل سنت آمده است، منظور از [[ذوی القربی|ذی القربی]] در این [[آیه]] تنها [[امامان]] اهل بیت (ع) هستند.<ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ج ۹، کتاب الخمس.</ref><ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۲۱- ۲۱۸.</ref>

« یتیم» به معنای انسانی است كه در خردسالی اش پدرش مرده باشد، و می ‏گویند كه در همه انواع حیوانات یتیم آن حیوانی است كه مادر خود را از دست داده باشد، تنها انسان است كه یتیم بودنش از ناحیه پدر است.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۹ ، ص ۸۹</ref> <ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۵، ص ۱۲۴</ref>

مسکین مبالغه در سکون است که عبارت است از کسی که به نهایت سکون رسد و از حد آن تجاوز کند. ازاین رو مسکین به کسی گفته می شود که توانایی و تمکن مالی او ناچیز و محدود باشد به طوری که به دلیل بیماری، یا پیری، یا ضعف بدنی و یا مالی از تلاش در جهت توسعه معیشت خویش ناتوان و عاجز باشد.<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج ۵، ص ۲۰۰</ref>

در [[آیه]] شریفه منظور از یتیمان، مسكینان و واماندگان در راه، تنها ایتام، مساكین‏ و ابناء سبیل از [[بنی هاشم]] و [[سادات]] می ‏باشند، هر چند که ظاهر آیه مطلق است و قیدی در آن دیده نمی شود اما به واسطه روایات زیادی که در تفسیر آیه از [[ائمه]] [[اهل بیت]] (ع) وارد شده است به بنی هاشم اختصاص پیدا می کند. <ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ج ۹، کتاب الخمس.</ref><ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۲۱- ۲۱۸.</ref> همان گونه که بسیاری از احكام در متن قرآن به طور مطلق آمده ولی شرائط و قیود آن بوسیله [[سنت]] بیان شده است و این منحصر به آیه مورد بحث نیست. <ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏۷، ص: ۱۷۵</ref>

# [[سهم امام]]: بر مبنای فقهای شیعه سهم خدا و [[رسول اکرم (ص) |رسول]] و [[ذوی القربی]] به پیامبر اکرم (ص) و پس از وی به [[امام |امام معصوم]] تعلق دارد.

# [[سهم سادات]]: سهم سادات فقیر از [[بنی هاشم]]؛ یعنی یتیمان، مساکین و در راه ماندگان. <ref>علامۀ حلی، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج ۳، ص۳۲۵ </ref>

==دیدگاه های مفسرین پیرامون آیه==

موضوع مهم و بحث انگیز در [[آیه]] شریفه که عمده بحث روی آن متمرکز شده است این است كه لفظ غنیمت كه در آیه آمده است تنها شامل غنائم جنگی می ‏شود یا هر گونه در آمدی را در بر می ‏گیرد؟

مفسرین شیعه با تکیه بر [[روایات]] وارده از [[اهل البیت علیهم السلام|اهلبیت]] (ع) بر این باور اند که مقصود از غنیمت در آیه شریفه -همان گونه که لغت شناسان گفته اند- <ref>راغب اصفهانی، مفردات فی الفاظ القرآن، ص ۶۱۵</ref> <ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۲، ص ۴۴۵.</ref> هر چیزی است كه غنیمت شمرده شود، هر چند غنیمت جنگی مأخوذ از كفار نباشد، هرچند كه مورد نزول آیه غنیمت جنگی است، و لیكن خصوصیت مورد به کلی بودن مفهوم آیه آسیبی نمی رساند.. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۹، ص ۹۱.</ref>

صاحب [[مجمع البیان]] با استدلال به [[آیه]] شریفه می گوید: علمای شیعه معتقدند كه خمس در هر گونه فایده ‏ای كه برای انسان فراهم می ‏گردد واجب است اعم از اینكه از طریق كسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن، و یا آنكه با غوص از دریا خارج كنند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۳۶.</ref>

بنا بر این از نظر علمای شیعه، غنیمت معنی وسیعی دارد و هر گونه در آمد و سود و منفعتی را شامل می ‏شود زیرا معنی لغوی این لفظ عمومیت دارد و دلیل روشنی بر تخصیص آن در دست نیست و صرف قرار گرفتن آیه در سیاق آیات [[جهاد]]، نمی تواند مانع عمومیت آیه گردد. <ref>مکارم شیراز، تفسیر نمونه ، ج ۷، ص ۱۸۱.</ref>

مفسرین اهل سنت مقتقدند که غنیمت در اصل معنی وسیعی دارد که شامل غنائم جنگی و غیر جنگی می شود؛ به طور کلی هر چیزی را که انسان بدون مشقت فراوان، بدان دست یابد غنیمت گویند.

 

قرطبی می گوید: غنیمت در لغت چیزی است كه فرد یا جماعتی با كوشش به دست می ‏آورند. وی با ادعای اجماع علمای اهل سنت در این خصوص، بر آنست که مراد از غنیمت در [[آیه]]، اموالی است كه با قهر و غلبه در جنگ به مردم می ‏رسد، البته این قید در معنای لغوی وجود ندارد بلکه عرف شرع، این واژه را قید زده است.<ref>قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۸، ص ۱.</ref> دیگر مفسران معروف اهل سنت مانند آلوسی و فخر رازی نیز همین نظر را دارند. <ref>آلوسی، روح المعانی، ج ۵، ص ۲۰۰.</ref> <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج ۱۵، ص ۴۸۴.</ref> بنا براین از نظر اهل سنت خمس تنها به غنایم جنگی تعلق می گیرد.

{{پانویس|2}}

# آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ ق، اول.

# حسکانی، عبید الله بن عبدلله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل البیت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت (لبنان) ،۱۳۹۳ ق، الطبعه الاولی.

# راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی الفاظ القرآن، دار القلم، بیروت (لبنان) ، ۱۴۱۲ ق.

# طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت (لبنان) ، چاپ اول.

# فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت (لبنان) ، ۱۴۲۰ ق، سوم.

# مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ ش.