پرش به محتوا

جبرئیل: تفاوت میان نسخه‌ها

۱٬۲۲۸ بایت حذف‌شده ،  ‏۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۱۶
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Pourrezaei
imported>Pourrezaei
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲: خط ۲:
'''جبرئیل''' یا '''جبرائیل'''، یکی از چهار فرشته مقرّب [[الله|الهی]] و حامل [[وحی]]. کلمه جبرئیل در سه آیه از [[قرآن]] و در [[روایات]] متعددی آمده است. منابع [[اسلام|اسلامی]]، علاوه بر حمل وحی، کارهایی چون یاری [[نبوت|پیامبران]]، عذاب کردن [[کافر|کافران]] و تسلی بخشی [[مؤمن|مؤمنان]] را به جبرئیل نسبت داده‌اند.
'''جبرئیل''' یا '''جبرائیل'''، یکی از چهار فرشته مقرّب [[الله|الهی]] و حامل [[وحی]]. کلمه جبرئیل در سه آیه از [[قرآن]] و در [[روایات]] متعددی آمده است. منابع [[اسلام|اسلامی]]، علاوه بر حمل وحی، کارهایی چون یاری [[نبوت|پیامبران]]، عذاب کردن [[کافر|کافران]] و تسلی بخشی [[مؤمن|مؤمنان]] را به جبرئیل نسبت داده‌اند.


در [[فلسفه]] و [[عرفان]]، حقیقت و جایگاه جبرئیل به لحاظ فلسفی و عرفانی بحث شده و فیلسوفان و حکیمان مسلمان با تعابیری چون «عقل فَعّال» از او یاد کره‌اند. در متون دینی [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] نیز از این فرشته یاد شده است.
در [[فلسفه]] و [[عرفان]]، حقیقت و جایگاه جبرئیل به لحاظ فلسفی و عرفانی بحث شده و فیلسوفان و حکیمان مسلمان با تعابیری چون «عقل فَعّال» از او یاد کرده‌اند. در متون دینی [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] نیز از این فرشته یاد شده است.


==معنای لغوی در زبان‌های مختلف==
==معنای لغوی در زبان‌های مختلف==
واژۀ '''جبرئیل''' در اصل عِبری است و ظاهراً به صورت سریانی‌اش به عربی راه یافته است.<ref>جفری، ص۱۰۰۱۰۱.</ref> نویسندگان و محققان زبان عربی بر غیرعربی بودن آن تصریح کرده‌اند<ref>رجوع کنید به جوالیقی، ص۳۲۷؛ ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۵۷.</ref> که در تلفظ آن تصرف شده است. ابوحیان غرناطی<ref>ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷ ۳۱۸.</ref> سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیل، را آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به جوهری، ذیل «جبر»؛ جوالیقی، ص۱۱۳۱۱۴.</ref> همچنین دانی<ref>دانی، ص ۷۵.</ref> صورت‌های قرائت این کلمه در [[قرآن]] را برشمرده<ref>نیز رجوع کنید بهابن جزری، ج ۲، ص۲۱۹.</ref> که «جِبْرِیل» مشهورترین و فصیح‌ترین آنها به لهجۀ اهل [[حجاز]] و بنا بر [[قراء سبعه|قرائت حفص]]، ابوعمرو، نافع و ابن عامر است.<ref>سمین حلبی، ج ۲، ص۱۸.</ref>
واژۀ '''جبرئیل''' در اصل عِبری است و ظاهراً به صورت سریانی‌اش به عربی راه یافته است.<ref>جفری، ص۱۰۰۱۰۱.</ref> نویسندگان و محققان زبان عربی بر غیرعربی بودن آن تصریح کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به جوالیقی، ص۳۲۷؛ ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۵۷.</ref> ابوحیان غرناطی<ref>ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷ ۳۱۸.</ref> سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیل، را آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به جوهری، ذیل «جبر»؛ جوالیقی، ص۱۱۳۱۱۴.</ref> همچنین دانی<ref>دانی، ص ۷۵.</ref> صورت‌های قرائت این کلمه در [[قرآن]] را برشمرده<ref>نیز رجوع کنید بهابن جزری، ج ۲، ص۲۱۹.</ref> که «جِبْرِیل» مشهورترین و فصیح‌ترین آنها به لهجۀ اهل [[حجاز]] و بنا بر [[قراء سبعه|قرائت حفص]]، ابوعمرو، نافع و ابن عامر است.<ref>سمین حلبی، ج ۲، ص۱۸.</ref>


برخی واژه‌شناسان عرب با اشاره به معانی گوناگون «جَبْر»، از جمله پادشاه، بنده، شجاع، مرد،<ref>رجوع کنید بهازهری، ج ۱۱، ص۵۸ ۵۹؛ ابن سیده، ج ۷، ص۴۰۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۴۸.</ref> و ایل به عنوان اسمی از اسامی [[خداوند]] در عبری،<ref>رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ جوهری، ذیل «ایل».</ref> جبرئیل را همچون [[میکائیل]] و [[اسرافیل]] مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل («جَبْر» + «ایل») به معنای مرد خدا یا بندۀ خدا (عبداللّه) است.
برخی واژه‌شناسان عرب با اشاره به معانی گوناگون «جَبْر»، از جمله پادشاه، بنده، شجاع، مرد،<ref>رجوع کنید بهازهری، ج ۱۱، ص۵۸ ۵۹؛ ابن سیده، ج ۷، ص۴۰۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۴۸.</ref> و ایل به عنوان اسمی از اسامی [[خداوند]] در عبری،<ref>رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ جوهری، ذیل «ایل».</ref> جبرئیل را همچون [[میکائیل]] و [[اسرافیل]] مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل («جَبْر» + «ایل») به معنای مرد خدا یا بندۀ خدا (عبداللّه) است.
خط ۲۳: خط ۲۳:
# «روح القُدُس»<ref>نحل: ۱۰۲؛ که مضمون این آیه «قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ...» با آیة ۹۷ سورة بقره: «قُل مَنْ ک'انَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلِبکَ بِاذِنِ اللّهِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر در باره مراد از روح القدس رجوع کنید به میبدی، ج ۱، ص۲۶۳۲۶۴؛ فخررازی، ج ۳، ص۱۷۷.</ref>
# «روح القُدُس»<ref>نحل: ۱۰۲؛ که مضمون این آیه «قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ...» با آیة ۹۷ سورة بقره: «قُل مَنْ ک'انَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلِبکَ بِاذِنِ اللّهِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر در باره مراد از روح القدس رجوع کنید به میبدی، ج ۱، ص۲۶۳۲۶۴؛ فخررازی، ج ۳، ص۱۷۷.</ref>


جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت [[عیسی(ع)]] داشته است. او مژدۀ ولادت عیسی را به [[حضرت مریم]] داده<ref>رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی؛ طباطبائی، ذیل آل عمران: ۴۵.</ref> و به صورت انسان نزد او متمثل شده<ref>مریم: ۱۷؛ نیز رجوع کنید به طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل آیه.</ref> و روح الاهی را در رحم او دمیده<ref>رجوع کنید به طبری، جامع، ذیل مریم: ۲۲؛ تحریم: ۱۲؛ طوسی، التبیان، ذیل انبیاء: ۹۱؛ تحریم: ۱۲.</ref> و سرانجام خداوند به عیسی (ع) با جبرئیل یاری رسانده و نیرو بخشیده است.<ref>رجوع کنید به طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل بقره: ۸۷، ۲۵۳؛ مائده: ۱۱۰.</ref>
===ولادت حضرت عیسی===
جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت [[عیسی(ع)]] داشته است. او مژدۀ ولادت عیسی را به [[حضرت مریم]] داده<ref>رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی؛ طباطبائی، ذیل آل عمران: ۴۵.</ref> و به صورت انسان نزد او متمثل شده<ref>مریم: ۱۷؛ نیز رجوع کنید به طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل آیه.</ref> و روح الاهی را در رحم او دمید<ref>رجوع کنید به طبری، جامع، ذیل مریم: ۲۲؛ تحریم: ۱۲؛ طوسی، التبیان، ذیل انبیاء: ۹۱؛ تحریم: ۱۲.</ref> و سرانجام خداوند به عیسی(ع) با جبرئیل یاری رسانده و نیرو بخشیده است.<ref>رجوع کنید به طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل بقره: ۸۷، ۲۵۳؛ مائده: ۱۱۰.</ref>


مفسران در وساطت جبرئیل برای تولد عیسی تردید نکرده و تعبیر «روح» در آیات یاد شده را همگی ناظر به جبرئیل دانسته‌اند.<ref>برای احتمالات دیگر رجوع کنید به نحاس، ج ۴، ص۳۱۸؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل مریم: ۱۷.</ref>
مفسران در وساطت جبرئیل برای تولد عیسی تردید نکرده و تعبیر «روح» در آیات یاد شده را همگی ناظر به جبرئیل دانسته‌اند.<ref>برای احتمالات دیگر رجوع کنید به نحاس، ج ۴، ص۳۱۸؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل مریم: ۱۷.</ref>


===روح===
===روح===
در بارۀ سبب کاربرد کلمه «روح» برای اشاره به جبرئیل  مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده‌اند، نظیر تعلق او به عالم مجردات و روحانیات، تکوین بدون ولادت، غلبه حیات در او، افاضۀ حیات و احیای [[شریعت]] به واسطۀ او یا بیان برتری او بر سایر [[فرشتگان]].<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۱، ص۳۴۰۳۴۱، ج ۷، ص۱۱۴، ج ۸، ص۶۲؛ فخررازی، ج ۲۴، ص۱۶۵۱۶۶.</ref>
دربارۀ سبب کاربرد کلمه «روح» برای اشاره به جبرئیل  مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده‌اند، نظیر تعلق او به عالم مجردات و روحانیات، تکوین بدون ولادت، غلبه حیات در او، افاضۀ حیات و احیای [[شریعت]] به واسطۀ او یا بیان برتری او بر سایر [[فرشتگان]].<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۱، ص۳۴۰۳۴۱، ج ۷، ص۱۱۴، ج ۸، ص۶۲؛ فخررازی، ج ۲۴، ص۱۶۵۱۶۶.</ref>


دربارۀ نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه [[ملائکه]] از آن در [[سوره قدر]] یاد شده<ref>رجوع کنید به نحل: ۲؛ معارج: ۴؛ نبأ: ۳۸؛ قدر: ۴.</ref> یا درباره‌اش سؤال شده،<ref>رجوع کنید به اسراء: ۸۵.</ref> اختلاف است. برخی آن را فرشته‌ای موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دالّ بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۶، ص۳۵۹۳۶۰، ج ۱۰، ص۲۴۹؛ فخررازی، ج ۲۱، ص۳۶۳۹.</ref>
دربارۀ نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه [[ملائکه]] از آن در [[سوره قدر]] یاد شده<ref>رجوع کنید به نحل: ۲؛ معارج: ۴؛ نبأ: ۳۸؛ قدر: ۴.</ref> یا درباره‌اش سؤال شده،<ref>رجوع کنید به اسراء: ۸۵.</ref> اختلاف است. برخی آن را فرشته‌ای موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دالّ بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۶، ص۳۵۹۳۶۰، ج ۱۰، ص۲۴۹؛ فخررازی، ج ۲۱، ص۳۶۳۹.</ref>
خط ۳۸: خط ۳۹:


====افسانه خان الامین====
====افسانه خان الامین====
برخی از [[اهل سنت]]، شیعه را متهم نموده‌اند که معتقدند [[جبرئیل]] در جریان [[وحی]] [[خیانت]] کرده و به جای آن که [[رسالت]] را به [[علی بن ابیطالب]] ابلاغ کند آن را بر [[حضرت محمد(ص)]] ابلاغ نموده است. از این رو بعد از سلام نمازشان سه بار دست خود را بالا می‌برند و می‌گویند: خانَ الاَمینُ.
برخی از [[اهل سنت]]، شیعه را متهم نموده‌اند که در باور آنان، [[جبرئیل]] در جریان [[وحی]] [[خیانت]] کرده و به جای آن که [[رسالت]] را به [[علی بن ابیطالب]] ابلاغ کند آن را به [[حضرت محمد(ص)]] ابلاغ نموده است. از این رو بعد از سلام نمازشان سه بار دست خود را بالا برده و می‌گویند: خانَ الاَمینُ: امین وحی خیانت کرد.
 
ریشه این اتهام از اعتقاد [[یهود]] به خیانت جبرئیل در ابلاغ رسالت است، چراکه تصور می‌کنند [[خداوند]] به وی دستور داده بود [[نبوت]] را در دودمان [[اسرائیل]] قرار دهد لکن او بر خلاف فرمان خدا آن را در سلسله [[اسماعیل]] قرار داد. بنابراین گروه یهود جبرئیل را دشمن دانسته و جمله خان الأمین (جبرئیل خیانت نمود) را شعار خود قرار دادند و به همین خاطر [[قرآن]] در مقام انتقاد از آنان و اثبات بی‌پایگی سخنانشان جبرئیل را فرشته‌ای امین و درستکار معرفی کرد.<ref group="یادداشت">قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَی قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَیهِ وَهُدًی وَبُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ. بگو: هر کس با جبرئیل دشمنی ورزد آن فرشته گرامی به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل نمود. بقره آیه ۹۷</ref>
 
[[ابن تیمیه]] از عالمان وهابی می‌گوید: یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین [[ملائکه]] دشمن خود می‌دانند همانگونه که شیعه می‌گویند: جبرئیل به اشتباه [[وحی]] را بر محمد نازل کرده است.<ref> منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶ ۸.</ref>
[[ابن تیمیه]] از عالمان وهابی می‌گوید: یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین [[ملائکه]] دشمن خود می‌دانند همانگونه که شیعه می‌گویند: جبرئیل به اشتباه [[وحی]] را بر محمد نازل کرده است.<ref> منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶ ۸.</ref>


خط ۵۰: خط ۴۸:


===رویکرد اهل سنت===
===رویکرد اهل سنت===
طبق [[روایات]] متعدد در منابع [[اهل سنّت]]، پیامبر(ص) دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با [[شیطان]] ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن [[فرشته]] همان ناموس اکبر است که پیشتر بر [[موسی(ع)]] نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص۱۵۵۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴ ۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج ۴، ص۱۲۴، ج ۶، ص۸۸.</ref>
طبق [[روایات]] متعدد در منابع [[اهل سنّت]]، پیامبر(ص) پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با [[شیطان]] ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن [[فرشته]] همان ناموس اکبر است که پیشتر بر [[موسی(ع)]] نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص۱۵۵۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴ ۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج ۴، ص۱۲۴، ج ۶، ص۸۸.</ref>


این داستان را عموم سیره نویسان و [[:رده:محدثان|محدّثان]] و [[:رده:مفسران|مفسران]] بعدی پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹ ۵۵۴.</ref> حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری [[شیعی]] نیز راه یافته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.</ref>
این داستان را عموم سیره نویسان و [[:رده:محدثان|محدّثان]] و [[:رده:مفسران|مفسران]] بعدی اهل سنت پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹ ۵۵۴.</ref> حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری [[شیعی]] نیز راه یافته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.</ref>


===نظر شیعه===
===نظر شیعه===
[[:رده:علمای شیعه|دانشمندان]] [[شیعه]] به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است ؛ تردید پیامبر(ص) در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام [[عصمت]] پیامبر(ص) سازگاری ندارد.<ref>رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰ ۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰ ۸۲.</ref>
عالمان  [[شیعه]] به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است و تردید پیامبر(ص) در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام [[عصمت]] پیامبر(ص) سازگاری ندارد. >رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰ ۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰ ۸۲.</ref>
 
گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر(ص) هماهنگ است.<ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱۷، ص۳۰۹۳۱۰.</ref>
گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر(ص) هماهنگ است.<ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱۷، ص۳۰۹۳۱۰.</ref>


خط ۸۰: خط ۷۷:


نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر(ص) او را در حالی که بین آسمان و زمین بر «[[کرسی]]» نشسته بوده، دیده و سپس آیات [[سوره مدثر|سورۀ مدثر]] بر او نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص۳۷۷؛ بخاری، ج ۱، ص۴، ج ۶، ص۷۵۷۶؛ طبری، جامع ؛ طوسی، التبیان، ذیل مدثر.</ref>
نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر(ص) او را در حالی که بین آسمان و زمین بر «[[کرسی]]» نشسته بوده، دیده و سپس آیات [[سوره مدثر|سورۀ مدثر]] بر او نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص۳۷۷؛ بخاری، ج ۱، ص۴، ج ۶، ص۷۵۷۶؛ طبری، جامع ؛ طوسی، التبیان، ذیل مدثر.</ref>
 
در وصف صورت حقیقی جبرئیل برخی گفته‌اند که او ششصد بال آراسته به دُر و مروارید دارد و در عظمت، مشرق و مغرب عالم را پر می‌کند.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۴۰۷؛ بخاری، ج ۴، ص۸۳ ۸۴؛ مقدسی، ج ۱، ص۱۷۳؛ قزوینی، ص۹۱۹۲؛ قس الاختصاص، ص۴۵۴۶ که جزئیات ویژگی‌های جبرئیل را به نقل از ابن عباس آورده است.</ref>
در وصف صورت حقیقی جبرئیل برخی گفته‌اند که او ششصد بال مرصع به دُر و مروارید دارد و در عظمت، مشرق و مغرب عالم را پر می‌کند.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۴۰۷؛ بخاری، ج ۴، ص۸۳ ۸۴؛ مقدسی، ج ۱، ص۱۷۳؛ قزوینی، ص۹۱۹۲؛ قس الاختصاص، ص۴۵۴۶ که جزئیات ویژگی‌های جبرئیل را به نقل از ابن عباس آورده است.</ref>


===صورت انسانی===
===صورت انسانی===
پیامبر فرمود جبرئیل غالباً با چهرۀ جوان خوشرویی به نام [[دحیه کلبی|دِحْیة بن خلیفه کلبی]] بر او ظاهر می‌شده است<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۴، ص۲۵۰؛ ابن شهر آشوب، ج ۲، ص۲۵۴؛ ابن طاووس، ص۱۲۹ ۱۳۰، ۱۴۸؛ سیوطی، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> و حتی گفته‌اند که برخی [[صحابه]] و نیز [[عایشه]] جبرئیل را با این شمایل دیده و گمان برده بودند که او دحیۀ کلبی است.<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص۴۲۲، ۴۸۸، ج ۴، ص۲۵۰؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۵۸۲ ۵۸۳؛ همو، جامع، ذیل احزاب : ۲۶۲۷؛ کلینی، ج ۲، ص۵۸۷؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۱، ص۱۹۵.</ref>
پیامبر فرمود جبرئیل غالباً با چهرۀ جوان خوشرویی به نام [[دحیه کلبی]] بر او ظاهر می‌شده است<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۴، ص۲۵۰؛ ابن شهر آشوب، ج ۲، ص۲۵۴؛ ابن طاووس، ص۱۲۹ ۱۳۰، ۱۴۸؛ سیوطی، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> و حتی گفته‌اند که برخی [[صحابه]] و نیز [[عایشه]] جبرئیل را با این شمایل دیده و گمان برده بودند که او دحیۀ کلبی است.<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص۴۲۲، ۴۸۸، ج ۴، ص۲۵۰؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۵۸۲ ۵۸۳؛ همو، جامع، ذیل احزاب : ۲۶۲۷؛ کلینی، ج ۲، ص۵۸۷؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۱، ص۱۹۵.</ref>


طبق برخی [[روایات]]، او یک بار در هیئت مردی برای تعلیم [[دین]] به میان صحابه آمد.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۲۷، ۵۲۵۳؛ بخاری، ج ۱، ص۱۸.</ref> او معمولاً همچون مرد معمولی با جامه‌ای سبز رنگ بر تن و عمامه‌ای ابریشمی بر سر، سوار بر اسب یا استر ظاهر می‌شد.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج ۳، ص۷۱۶؛ ابن سعد، ج ۲، ص۲۶؛ طبری، تاریخ، همانجا.</ref>
طبق برخی [[روایات]] اهل سنت، او یک بار در شکل مردی برای تعلیم [[دین]] به میان صحابه آمد.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۲۷، ۵۲۵۳؛ بخاری، ج ۱، ص۱۸.</ref> او معمولاً همچون مرد معمولی با جامه‌ای سبز رنگ بر تن و عمامه‌ای ابریشمی بر سر، سوار بر اسب یا استر ظاهر می‌شد.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج ۳، ص۷۱۶؛ ابن سعد، ج ۲، ص۲۶؛ طبری، تاریخ، همانجا.</ref>


==یاری امامان(ع)==
==یاری امامان(ع)==
طبق [[احادیث]]، [[امامان شیعه]] نیز از یاری و پشتیبانی جبرئیل بهره‌مند بوده‌اند. چنانکه [[مجلسی دوم|مجلسی]]<ref>مجلسی، بحار، ج ۲۵، ص۴۷ به بعد.</ref> بابی با این عنوان گشوده و احادیث بسیاری نقل کرده است.
طبق [[احادیث]]، [[امامان شیعه]] نیز از یاری و پشتیبانی جبرئیل بهره‌مند بوده‌اند. چنانکه [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحار، ج ۲۵، ص۴۷ به بعد.</ref> بابی با این عنوان گشوده و احادیث بسیاری نقل کرده است.


نیز گفته شده است که دعای «[[دعای لیلة السبت|لیلة السبت]]» را جبرئیل به [[علی(ع)]] آموخت<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص۴۲۰.</ref> و پس از درگذشت رسول اکرم(ص) مطالبی را بر [[فاطمه(س)]] القا کرد که حضرت علی(ع) آنها را در مصحفی، مشهور به [[مصحف فاطمه(س)]]، نگاشته است.<ref>رجوع کنید به صفار قمی، ص۱۷۴؛ کلینی، ج ۱، ص۲۴۱، ۴۵۸.</ref>
نیز گفته شده است که «[[دعای لیلة السبت]]» را جبرئیل به [[علی(ع)]] آموخت<ref>طوسی، مصباح المتهجّد، ص۴۲۰.</ref> و پس از درگذشت رسول اکرم(ص) مطالبی را بر [[فاطمه(س)]] القا کرد که حضرت علی(ع) آنها را در مصحفی، مشهور به [[مصحف فاطمه(س)]]، نگاشته است.<ref>رجوع کنید به صفار قمی، ص۱۷۴؛ کلینی، ج ۱، ص۲۴۱، ۴۵۸.</ref>


===تفاوت نبی، رسول و امام===
در مجموعه‌ای از روایات، تفاوت «[[رسول]]»، «[[نبوت|نبی]]» و «[[امام]]» از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنانکه رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود. صفار قمی<ref>صفار قمی، ص ۳۸۸۳۹۴.</ref> این احادیث را در بابی با همین عنوان گرد آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به کلینی، الکافی، ج ۱، ص۱۷۶۱۷۷.</ref>
در مجموعه‌ای از روایات، تفاوت «[[رسول]]»، «[[نبوت|نبی]]» و «[[امام]]» از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنانکه رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود. صفار قمی<ref>صفار قمی، ص ۳۸۸۳۹۴.</ref> این احادیث را در بابی با همین عنوان گرد آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به کلینی، الکافی، ج ۱، ص۱۷۶۱۷۷.</ref>


==در قصص انبیاء==
==در قصص انبیاء==
جبرئیل در قصص [[انبیا]] نیز نقشی ممتاز دارد، چرا که آموزگار و مددکار همۀ انبیا از [[آدم]] تا عیسی بوده است. او به آدم زراعت و نحوۀ استفاده از آهن و [[مناسک حج]]، به نوح ساختن کشتی و به [[داود(ع)]] ساختن زره را آموخت؛ [[ابراهیم(ع)]] را از آتش نمرود رهانید؛ [[اسماعیل(ع)]] را هنگام ذبح و یوسف را زمان افکنده شدن در چاه یاری رساند و برای حمایت از موسی در مبارزه با فرعونیان، آنان را به بحر احمر کشاند و غرق کرد. اکثر این داستانها را [[کعب الاحبار]] و وَهْب بن مُنَبِّه (که افرادی ناموثق هستند) روایت کرده‌اند و به تفصیل در قصص الانبیای ثعلبی<ref>برای نمونه رجوع کنید به ثعلبی، ص ۳۲، ۳۴، ۴۸، ۶۷ ۶۸، ۸۲، ۱۰۰، ۱۷۶، ۲۴۵.</ref> آمده است.
جبرئیل در قصص [[انبیا]] نیز نقشی ممتاز دارد، چرا که آموزگار و مددکار همۀ انبیا از [[آدم]] تا عیسی بوده است. او به آدم زراعت و نحوۀ استفاده از آهن و [[مناسک حج]]، به نوح ساختن کشتی و به [[داود(ع)]] ساختن زره را آموخت؛ [[ابراهیم(ع)]] را از آتش نمرود رهانید؛ [[اسماعیل(ع)]] را هنگام ذبح و یوسف را زمان افکنده شدن در چاه یاری رساند و برای حمایت از موسی در مبارزه با فرعونیان، آنان را به دریای سرخ کشاند و غرق کرد. اکثر این داستانها را [[کعب الاحبار]] و وَهْب بن مُنَبِّه (که افرادی ناموثق هستند) روایت کرده‌اند و به تفصیل در قصص الانبیای ثعلبی<ref>برای نمونه رجوع کنید به ثعلبی، ص ۳۲، ۳۴، ۴۸، ۶۷ ۶۸، ۸۲، ۱۰۰، ۱۷۶، ۲۴۵.</ref> آمده است.


==القاب==
==القاب==
خط ۱۰۴: خط ۱۰۱:


==برتری بر فرشتگان==
==برتری بر فرشتگان==
در روایات اقوالی دالّ بر برتری دیگر ملائک بر جبرئیل وجود دارد، چنانکه گاهی به دلیل وساطت میکائیل و اسرافیل در نزول وحی یا به دلیل بزرگی میکائیل یا به سبب میراندن جبرئیل به واسطۀ عزرائیل در روز [[حشر]]، این سه ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند؛<ref>برای نمونه رجوع کنید به سیوطی، ج ۱، ص۹۲۹۳؛ مجلسی، ج ۶، ص۳۲۹، ج ۵۶، ص۲۲۳.</ref> اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح‌تری هست.<ref>رجوع کنید به مجلسی، ج ۵۶، ص۲۰۶، ۲۴۹، ۲۵۸.</ref>
در برخی روایات نشانه‌هایی از برتری سه فرشته مقرب دیگر بر جبرئیل وجود دارد، چنانکه گاهی به دلیل وساطت میکائیل و اسرافیل در نزول وحی یا به دلیل بزرگی میکائیل یا به سبب میراندن جبرئیل به واسطۀ عزرائیل در روز [[حشر]]، این سه ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند؛<ref>برای نمونه رجوع کنید به سیوطی، ج ۱، ص۹۲۹۳؛ مجلسی، ج ۶، ص۳۲۹، ج ۵۶، ص۲۲۳.</ref> اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح‌تری هست.<ref>رجوع کنید به مجلسی، ج ۵۶، ص۲۰۶، ۲۴۹، ۲۵۸.</ref>


==در سنّت یهودی - مسیحی==
==در سنّت یهودی - مسیحی==
خط ۱۱۸: خط ۱۱۵:


===آثار غیررسمی===
===آثار غیررسمی===
جبرئیل در آثار غیررسمی و مجعول بین عهدین<ref>برای نمونه کتاب اول خنوخ.</ref> و بعد از آن حضور برجسته‌ای دارد و در حد ملکی مقرب ارتقا یافته است. در ترجمه و تفسیر آرامی [[تورات]]، نقش جبرئیل بیشتر شده و به او فعالیت‌هایی نسبت داده شده که در دوره‌های اولیۀ عهد عتیق اتفاق افتاده است، مثلاً اوست که [[یوسف(ع)]] را راهنمایی می‌کند<ref>رجوع کنید به سفر پیدایش، ۳۷:۱۵.</ref> یا در دفن [[موسی(ع)]] شرکت دارد.<ref>رجوع کنید به سفر تثنیه، ۳۴:۶؛ دانشنامۀ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel".</ref>
جبرئیل در آثار غیررسمی بین [[تورات]] و [[انجیل]]<ref>برای نمونه کتاب اول خنوخ.</ref> و بعد از آن حضور برجسته‌ای دارد و در حد ملکی مقرب ارتقا یافته است. در ترجمه و تفسیر آرامی [[تورات]]، نقش جبرئیل بیشتر شده و به او فعالیت‌هایی نسبت داده شده که در دوره‌های اولیۀ عهد عتیق اتفاق افتاده است، مثلاً اوست که [[یوسف(ع)]] را راهنمایی می‌کند<ref>رجوع کنید به سفر پیدایش، ۳۷:۱۵.</ref> یا در دفن [[موسی(ع)]] شرکت دارد.<ref>رجوع کنید به سفر تثنیه، ۳۴:۶؛ دانشنامۀ معیار کتاب مقدّس، ذیل "Gabriel".</ref>


همچنین در نوشته‌های یهودی، جبرئیل که تصور می‌شود از آتش ساخته شده، در کنار [[میکائیل]]، اوریل و رافائل جزو چهار فرشته‌ای است که در اطراف عرش‌اند. به علاوه، او در زمره فرشتگان ملاقات کننده با [[ابراهیم(ع)]] و نیز ویران کننده سَدوم (از شهرهای قوم لوط) دانسته شده است.<ref>رجوع کنید به د. جودائیکا، ذیل "Michael and Gabriel".</ref>
همچنین در نوشته‌های یهودی، جبرئیل که تصور می‌شود از آتش ساخته شده، در کنار [[میکائیل]]، اوریل و رافائل جزو چهار فرشته‌ای است که در اطراف عرش‌اند. به علاوه، او در زمره فرشتگان ملاقات کننده با [[ابراهیم(ع)]] و نیز ویران کننده سَدوم (از شهرهای قوم لوط) دانسته شده است.<ref>رجوع کنید به د. جودائیکا، ذیل "Michael and Gabriel".</ref>
خط ۱۲۷: خط ۱۲۴:
==در فلسفه ==
==در فلسفه ==
در متون فلسفی و عرفانی، جبرئیل با مفاهیم و اصطلاحاتی همچون عقل و روح پیوند دارد.
در متون فلسفی و عرفانی، جبرئیل با مفاهیم و اصطلاحاتی همچون عقل و روح پیوند دارد.
===ابن سینا===
===ابن سینا===
[[ابن سینا]] با بیان اینکه منظور از عقول، ملائکۀ مقرب‌اند، در تبیین کیفیت [[وحی]]، معتقد به اتصال رسول اکرم(ص) به عقل فَعّال و دریافت معارف از این طریق است.<ref>ابن سینا، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۳، ۱۱۶.</ref> او فرشتۀ نازل کنندۀ وحی را روح القُدُس می‌خواند و آن را شریفترین ارواح و نفس قدسی یا واسطه میان واجب و عقل اول معرفی می‌کند.<ref>رجوع کنید به ابن سینا، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۴۴۲؛ همو، ۱۳۶۵ش،ص ۸۹ ۹۰.</ref>
[[ابن سینا]] با بیان اینکه منظور از عقول، ملائکۀ مقرب‌اند، در تبیین کیفیت [[وحی]]، معتقد به اتصال رسول اکرم(ص) به عقل فَعّال و دریافت معارف از این طریق است.<ref>ابن سینا، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۳، ۱۱۶.</ref> او فرشتۀ نازل کنندۀ وحی را روح القُدُس می‌خواند و آن را شریفترین ارواح و نفس قدسی یا واسطه میان واجب و عقل اول معرفی می‌کند.<ref>رجوع کنید به ابن سینا، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۴۴۲؛ همو، ۱۳۶۵ش،ص ۸۹ ۹۰.</ref>
خط ۱۵۲: خط ۱۵۰:
[[سید حیدر آملی]]<ref>آملی، ص۶۸۸.</ref> به اعتباری جبرئیل را همان عقل اول دانسته است اما به اعتقاد جیلی<ref>جیلی، ج ۱، ص۲۷۳۰.</ref> خدا جبرئیل را از عقل اول که همان روحانیت حضرت محمد(ص) است، در [[ازل]] خلق کرد و به این سبب، رسول اکرم(ص) پدر جبرئیل و اصلِ همۀ عالم است. به همین دلیل در شب [[معراج]]، جبرئیل که فروتر از رسول اکرم است، از ادامه عروج به مراتب بالاتر باز ماند.
[[سید حیدر آملی]]<ref>آملی، ص۶۸۸.</ref> به اعتباری جبرئیل را همان عقل اول دانسته است اما به اعتقاد جیلی<ref>جیلی، ج ۱، ص۲۷۳۰.</ref> خدا جبرئیل را از عقل اول که همان روحانیت حضرت محمد(ص) است، در [[ازل]] خلق کرد و به این سبب، رسول اکرم(ص) پدر جبرئیل و اصلِ همۀ عالم است. به همین دلیل در شب [[معراج]]، جبرئیل که فروتر از رسول اکرم است، از ادامه عروج به مراتب بالاتر باز ماند.


او معتقد است که «حقیقت محمدیه» یا «روح»، اشرف فرشتگان و برترینِ موجودات است و بسیاری از ملائک و از جمله جبرئیل، صورتی از وی و مخلوق اویند.<ref>رجوع کنید به جیلی، ج ۱، ص۱۵۱۷؛ قس عطار، ۱۳۵۶ش، ص۳۵۹ که با توجه به آیة «قُلِ الرُّوحُ مِن اَمْرِ رَبّی»، اسرا: ۸۵، جبرئیل را ظهور یا ظاهر آن امر بیان کرده است.</ref> روح القدس و روح الامین نیز نزد جیلی، لقب ویژة جبرئیل نیست و به نظر او اینکه جبرئیل را روح الامین نامیده‌اند از باب تسمیه فرع (جبرئیل) به اعتبار اصلش (یعنی عقل اول) است.<ref>رجوع کنید به جیلی، ج ۱، ص۱۳ ۱۵، ۳۰.</ref> در اصطلاح اهل تصوف، به جبرئیل، روح القاء (واسطه القای علم غیب بر قلوب) نیز گفته شده است.<ref>رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی، قسم ۱، ص۱۶۹؛ نقشبندی خالدی، ص۶۱.</ref>
او معتقد است که «حقیقت محمدیه» یا «روح»، اشرف فرشتگان و برترینِ موجودات است و بسیاری از ملائک و از جمله جبرئیل، صورتی از وی و مخلوق اویند.<ref>رجوع کنید به جیلی، ج ۱، ص۱۵۱۷؛ قس عطار، ۱۳۵۶ش، ص۳۵۹ که با توجه به آیة «قُلِ الرُّوحُ مِن اَمْرِ رَبّی»، اسرا: ۸۵، جبرئیل را ظهور یا ظاهر آن امر بیان کرده است.</ref> روح القدس و روح الامین نیز نزد جیلی، لقب ویژه جبرئیل نیست و به نظر او اینکه جبرئیل را روح الامین نامیده‌اند از باب تسمیه فرع (جبرئیل) به اعتبار اصلش (یعنی عقل اول) است.<ref>رجوع کنید به جیلی، ج ۱، ص۱۳ ۱۵، ۳۰.</ref> در اصطلاح اهل تصوف، به جبرئیل، روح القاء (واسطه القای علم غیب بر قلوب) نیز گفته شده است.<ref>رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی، قسم ۱، ص۱۶۹؛ نقشبندی خالدی، ص۶۱.</ref>


===در ادبیات عرفانی===
===در ادبیات عرفانی===
کاربر ناشناس