ابوهریره: تفاوت میان نسخه‌ها

|اطلاعات صحابه =

| تصویر       =

| توضیح تصویر =

| نام کامل     = عبدالله (یا عبدالرحمان) بن عامر (یا صخر) دَوسی

| کنیه         = ابوهُرَیره

| لقب         =

| محل زندگی     = [[مدینه]]

| مهاجر/انصار =

| نسب/قبیله   = طایفه «دوس‌» یکی از شاخه‌های قبیله «‌ازد‌»

| خویشاوندان سرشناس   =

| حضور در جنگ‌ها = [[جنگ خیبر]]

| هجرت به       =

| دلیل شهرت   =

| نقش‌های برجسته   = حکومت بر [[بحرین]] و [[یمن]]

| دیگر فعالیت‌ها   = هواخواهی [[عثمان]]

| آثار             =

'''عبدالله (یا عبدالرحمان) بن عامر (یا صخر) دَوسی''' (درگذشت [[سال ۵۹ هجری قمری|۵۹ق]]) مشهور به '''ابوهُرَیره''' از [[صحابه|اصحاب]] [[پیامبر(ص)]] و [[حدیث|محدّثان]] مشهور [[اهل سنت]] که شخصیت او به دفاع یا ردّ همواره شایان توجه است.  

از جمله نام‌های [[دوران جاهلی]] ابوهریره، عبدشمس و عبدغنم و از نام‌های دوران اسلامی او، عبدالله و عبدالرحمن از شهرت بیشتری برخوردارند.<ref>ر.ک: ابن اسحاق، ص۲۸۶؛ ابن عساکر، ج۱۹، ص۲۰۶ به بعد؛ ابن حجر، ج۴، ص۲۰۴.</ref>

در وجه شهرت او به این [[کنیه]] ابوهریره، دو ماجرا نقل شده که حاکی از اطلاق آن از سوی [[پیامبر(ص)]] یا از سوی مردم است.<ref>ر.ک: ابن سعد، ج۴، ص۳۲۹؛ ترمذی، ج۵، ص۶۸۶؛ حاکم، ج۳، ص۵۰۶.</ref>   این کنیه برگرفته از مصغّر «‌هرّ‌» (گربه) است. [[ابن اسحاق]]<ref>ابن اسحاق، ص۲۸۶.</ref> از قول خود ابوهریره روایت می‌کند که نام من در جاهلیت عبدشمس بن صخر بود و در [[اسلام]] عبدالرحمن گردید. پیامبر(ص) مرا ابوهریره خواند زیرا من گوسفندان او را چوپانی می‌کردم تا روزی به چند گربه دست یافتم و آنها را در آستین نهادم، هنگام غروب چون گوسفندان را بازگرداندم، پیامبر(ص) صدای آنها را شنید، فرمود چیست؟ گفتم چند بچه گربه است. فرمود: تو ابوهریره‌ای و این نام بر روی من ماند.{{مدرک}}

خاندان ابوهریره از قبیله «‌[[قبیله دوس|دوس]]‌» یکی از شاخه‌های قبیله بزرگ «‌[[ازد]]‌» در [[یمن]] بود.<ref>همانجا؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۲۷۷.</ref> با توجه به ۷۸ ساله بودن او به هنگام مرگ<ref>ابن سعد، ج۴، ص۳۴۰؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۷۲</ref> ولادت او باید در حدود ۲۰ سال پیش از [[هجرت]] باشد.<ref>ر.ک: ابن حجر، ج۴، ص۲۱۰</ref>

ابوهریره در [[سال ۷ قمری]] (۶۲۸م) گویا به همراه یک هیأت از [[یمن]] به حضور [[پیامبر(ص)]] رفت و [[اسلام|مسلمان]] شد. اما اینکه وی در [[جنگ خیبر]] همراه با پیامبر(ص) جنگیده باشد، در کتب [[رجال]] و [[سیره]] نیامده است.<ref>ر.ک: واقدی، ج۲، ص۶۳۶؛ ابن سعد، ج۴، ص۳۲۵، ۳۲۸؛ بسوی، ج۳ ص۱۶۱ـ۱۶۰؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۷۱</ref>

وی هنگام مسلمان شدن به‌شدت دچار فقر و ناداری بود و در آغاز ورود به [[مدینه]] در شمار فقیرترین [[صحابه]] قرار داشت که بیشتر اوقات گرسنه بود.<ref>ر.ک: صنعانی، ج۸، ص۲۱۵؛ ابن سعد، ج۲، ص۳۶۳، ج۴ ص۳۲۶؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۷۱</ref> در بسیاری از منابع ابوهریره را در زمره [[اصحاب صفه]] شمرده‌اند و همین نکته در شخصیت او سبب شده است که بعدها وی را در زمره اولیای [[صوفیه|صوفیان]] بشمارند.<ref>ر.ک: ابونعیم، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۷۶؛ هجویری، ص۹۹</ref>

در رخدادهای جنگی دوره پیامبر(ص)، از حضور ابوهریره در [[جنگ موته]] سخن گفته شده است؛ اگرچه در این غزوه نام او را در شمار گریختگان آورده‌اند.<ref>واقدی، ج۲، ص۷۶۰، ۷۶۵</ref>

از به هم پیوستن مجموعه‌ای از روایات پراکنده درباره حضور ابوهریره در [[بحرین]] چنین بر می‌آید که وی در سال پایانی حیات [[پیامبر(ص)]] به همراه [[علاء بن حضرمی]] به بحرین فرستاده شد،<ref>ر.ک: ابن عساکر، ج۱۹، ص۲۲۳</ref> و اندکی پس از درگذشت پیامبر(ص) در ماجرای [[جنگ های رده|ردّه]]، [[ابوبکر]] مجددا او را به همراه علاء به بحرین گسیل داشت.<ref>طبری، ج۳، ص۳۰۷</ref>

گویا ابوهریره چندی در آن دیار ماندگار شد و در زمان خلافت [[عمر بن خطاب|عمر]] آنگاه که علاء درگذشت خلیفه او را به عنوان والی بحرین یا به قولی بر امر قضا (یا احداث) و [[نماز جماعت]] آنجا برگماشت.<ref>صنعانی، ج۱۱، ص۲۲۳؛ ابن سعد، ج۴، ص۳۳۵؛ بلاذری، فتوح، ج۱، ص۱۰۰ـ۹۹؛ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۳، ۱۵۷</ref>

در برخی منابع افزون بر بحرین از ولایت او بر [[عمان]] و [[یمامه]] نیز سخن رفته است.<ref>ر.ک: یعقوبی، ج۲، ص۱۶۱؛ طبری، ج۴، ص۱۱۲</ref> درباره پایان حضور ابوهریره در بحرین آورده‌اند که وی به جهت گرد آوردن مال بسیار، از سوی خلیفه دوم مورد عتاب و سوء ظن قرار گرفت و به [[مدینه]] فراخوانده شد.<ref>صنعانی، ج۱۱، ص۲۲۳؛ ابن سعد، ج۴، ص۳۳۵؛ ابن عبدربه، ج۱، ص۴۶</ref>

===هواداری از خلیفه سوم===

از رویدادهای زندگی ابوهریره در خلافت [[عثمان]] ماجرای محاصره خانه [[خلیفه سوم]] است که بنابر گزارش‌ها، ابوهریره در زمره هواخواهان عثمان در خانه او به سر می‌برده است.<ref>بلاذری، انساب، ج۵، ص۷۳؛ طبری، ج۴، ص۳۵۳؛ حاکم، ج۴، ص۴۲۴ـ۴۲۳</ref> و همین دیدگاه او نسبت به عثمان موجب شد تا به هنگام مرگ، فرزندان عثمان در تشییع پیکرش، او را بزرگ دارند و [[معاویه]] بازماندگانش را یاری رساند.<ref>ابن سعد، ج۴، ص۳۴۰</ref>

خبر دیگر از حضور ابوهریره در وقایع تاریخی به نقش او در [[جنگ صفین]] باز می‌گردد. گفته شده که وی به همراه [[ابودرداء]]، معاویه را به سبب جنگ با [[حضرت علی(ع)]] مورد سرزنش قرار داد.<ref>بلاذری، انساب، ج۲، ص۴۲۵؛ الامامه، ج۱، ص۱۱۲ به بعد؛ ر.ک: ابراهیم بن محمد، ج۲، ص۴۴۶ـ۴۴۵</ref>

با این همه او را در زمره کسانی که پس از صفین به امیرالمومنین پشت کردند، بر شمرده‌اند.<ref>ر.ک: ابراهیم بن محمد ج۲، ص۵۶۹</ref>

همچنین گفته‌اند که پس از آنکه [[بسر بن ابی ارطاة]] به دستور [[معاویه]] به [[مدینه]] آمد به هنگام رفتن به سوی [[مکه]]، ابوهریره را بر مدینه گماشت.<ref>ر.ک: ابراهیم بن محمد، ج۲، ص۶۰۷؛ قس بلاذری، انساب، ج۲، ص۴۵۸؛ طبری، ج۵، ص۱۴۰</ref> اما هنگامی که [[جاریة بن قدامه|جاریة بن قدامه سعدی]] به دستور امیرالمومنین علی(ع) به تعقیب بُسر در حجاز پرداخت، اندکی پس از شهادت آن حضرت به مدینه وارد شد و ابوهریره که با مردم مدینه [[نماز]] می‌گزارد از بیم جاریه گریخت.<ref>ر.ک: ابراهیم بن محمد، ج۲، ص۶۳۹؛ ر.ک: بلاذری، انساب، ج۲، ص۴۵۸، یعقوبی، ج۲، ص۱۹۹</ref> ابوهریره پس از [[بیعت]] مردم مدینه با [[امام حسن(ع)]] به خلافت و برقراری آرامش به مدینه بازگشت.<ref>طبری، ج۵، ص۱۴۰</ref>

* گفته‌اند چون [[معاویه]] برای انعقاد [[صلح امام حسن|صلح]] به [[کوفه]] آمد، ابوهریره از کسانی بود که از [[حجاز]] به او پیوست.<ref>ابراهیم بن محمد، ج۲، ص۶۵۶</ref>

* به هنگام [[شهادت]] امام حسن(ع) در [[سال ۵۰ هجری قمری|۵۰ق]]، ابوهریره در زمره کسانی بود که از دفن آن حضرت در کنار مرقد [[پیامبر(ص)]] با استناد به حدیثی از حضرت رسول(ص) پشتیبانی کرد.<ref>بلاذری، همان، ج۳، ص۶۰، ۶۵؛ ابن عبدربه، ج۴، ص۲۶۴</ref>

* در خلافت معاویه آنگاه که [[مروان بن حکم]] از سوی وی در مدینه حاکم بود، ابوهریره از یاران نزدیک او بود و بارها در موسم [[حج]] و نیز در غیاب مروان از سوی او به جانشینی گمارده می‌شد.<ref>ابن سعد، ج۴، ص۳۳۶؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۲۷۸</ref>

*‌ گاه ابوهریره را در زمره قاضیان [[بنی امیه]] در مدینه شمرده‌اند که تعیین تاریخ دقیق این امر میسر نیست و به هر روی در این باره داستان‌هایی بر سر زبان‌ها بوده است.<ref>ر.ک: وکیع، ج۱، ص۱۱۱ به بعد</ref>

* بنابر پاره‌ای منابع، ابوهریره در واپسین سال زندگی خود بر پیکر [[عایشه]] [[نماز میت|نماز]] گزارد.<ref>ابن سعد، ج۴، ص۳۴۱ـ۳۴۰؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۴۲۰</ref> اما گزارش هایی که از نماز گزاردن وی بر پیکر [[ام سلمه]] در دست داریم<ref>ر.ک: ابن سعد، ج۴، ص۳۴۱ـ۳۴۰؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۴۲۹ـ۴۳۲</ref> از نظر تاریخی سخت مورد تردید است.<ref>ر.ک: ذهبی، ج۱، ص۲۱۰؛ ابن حجر، ج۴، ص۲۱۱ـ۲۱۰</ref>

قول مشهور درباره وفات ابوهریره سال [[سال ۵۹ هجری قمری|۵۹ق]] است و همان گونه که [[محمد بن سعد بن منیع الهاشمی|ابن سعد]]<ref>ابن سعد، ج۴، ص۳۴۱ـ۳۴۰</ref> نیز تصریح کرده است نمازگزاردن او بر پیکر [[عایشه]] در [[رمضان]] [[سال ۵۸ هجری قمری|۵۸]]، تقویت کننده این تاریخ درباره مرگ اوست. با این همه در برخی از منابع از [[سال ۵۷ هجری قمری|سال ۵۷]] و [[سال ۵۸ هجری قمری|۵۸ق]] نیز سخن رفته است.<ref>ر.ک: خلیفه، ج۱، ص۲۱۹؛ ابن قتیبه، همانجا؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۷۲</ref> به گفته [[ناصر خسرو]] قبر ابوهریره در [[طبریه]] [[شام]] است.<ref>ناصر خسرو، سفرنامه،۱۳۵۳ش، ص۳۰</ref>

* فراوانی احادیثی که از ابوهریره روایت شده است امری است که نه در تالیفات سده‌های بعد بلکه در همان دهه‌های نخستین اسلامی حساسیت برانگیز بود، به عنوان شاهد باید به دستور خلیفه [[عمر بن خطاب|عمر]] اشاره کرد که ابوهریره را به علت کثرت [[روایت]] از [[پیامبر(ص)]]، از نقل حدیث بر حذر داشت.<ref>ابوزرعه، ج۱، ص۵۴۴</ref> همچنین [[حضرت علی(ع)]] و برخی دیگر از اصحاب نیز در همین مورد زبان به اعتراض گشودند.<ref>ر.ک: ابن قتیبه، تاویل، ص۲۸؛ ابن سعد، ج۴، ص۳۳۲؛ بسوی، ج۱، ص۴۸۶</ref>

* ابوهریره جز شنیده‌های مستقیم خود از [[پیامبر(ص)]] بسیاری از احادیث آن حضرت را از طریق دیگر صحابه چون؛ [[ابوبکر]]، [[عمر]]، [[ابی بن کعب]]، [[عایشه]]، [[سهل بن سعد ساعدی]] و حتی صحابی جوانی چون [[فضل بن عباس]] نقل کرده است.<ref>ر.ک: ابن سعد، ج۴، ص۳۴۰؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۵، ص۱۱۵ـ ۱۱۴؛ حاکم، ج۳، ص۵۱۲؛ ابن منجویه، ج۲، ص۴۰۳</ref>

* بر پایه آماری که از احادیث ابوهریره به دست داده شده، شمار احادیث منفرد وی در [[صحیح بخاری]] ۹۳ حدیث، احادیث منفرد وی در [[صحیح مسلم]] ۱۸۹ حدیث، احادیث مشترک او در [[صحیحین]] ۳۲۵ حدیث و به طور کلی احادیث او در کتب معتبر حدیثی بالغ بر ۵۳۷۴ حدیث بوده است که با توجه به اینکه او حداکثر چهار سال پیش از رحلت پیامبر مسلمان شده امری غریب است در حالیکه از دیگر اصحاب پیامبر به مراتب کمتر حدیث نقل شده است.<ref>سیوطی، ج۲، ص۱۹۱</ref> همچنین به گفته [[حاکم نیشابوری]] تنها ۲۸ تن از [[صحابه]] و البته گروهی از [[تابعین]] از ابوهریره روایت کرده‌اند.<ref>حاکم، ج۳، ص۵۱۳</ref> حدود ۱۰ درصد از [[مسند احمد بن حنبل]] به احادیث منقول از ابوهریره اختصاص یافته است.

* احادیث او را به طور مجموع می‌توان در بخش [[مسند ابوهریره]] از [[مسانید]] بر جای مانده همچون [[مسند احمد بن حنبل]]<ref>احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۲۸ به بعد</ref> [[مسند ابویعلی موصلی]] و جز آن یافت.

* کثرت دور از انتظار روایات ابوهریره از [[پیامبر(ص)]] با توجه به محدود بودن دوره همراهی او با پیامبر، اعتراض هایی را از سوی برخی از [[صحابه]] پیش آورد که دامنه این اعتراضات کما بیش به دوره‌های بعد کشیده شد. با در نظر داشتن این اصل که اکثریت اهل سنت به طور کلی [[اصحاب]] پیامبر(ص) را عادل پنداشته و در صدد نقد صحابه بر نمی‌آیند<ref>ر.ک: ابن حجر، ج۱، ص۹</ref> بدیهی است که شخصیت ابوهریره نیز به عنوان یک صحابی همواره از سوی آنان مورد تایید و احترام است.<ref>مثلا ر.ک: ابن قتیبه، تاویل، ص۱۶ به بعد؛ حاکم، ج۳، ص۵۱۲ به بعد؛ بغدادی، ص۸۹؛ خطیب، ج۹، ص۴۶۷</ref>

* [[امامیه|شیعه امامیه]] که در اصول اعتقادی مذهب خود ضمن حرمت نهادن بر صحابه راه نقد آنان را باز می‌دیده‌اند، در آثار مختلف خود به انتقاد از شخصیت ابوهریره پرداخته‌اند.<ref>مثلا ر.ک: ابن شاذان، ص۴۹۷ـ۴۹۴؛ ابن بابویه، ص۱۸۵ـ۱۸۴؛ نیز ج۵، ص۳۷۴ به بعد</ref>

* [[ابراهیم نظام|ابراهیم نظّام]] از [[معتزله]] ابوهریره را به کذب و [[حدیث#جعل_حدیث|وضع حدیث]] متهم ساخته<ref>ابن قتیبه، تاویل، ص۲۸ـ۲۷؛ بغدادی، ص۸۹، ۱۹۲</ref> و [[ابوجعفر اسکافی]] نیز در نقض خود بر [[العثمانیه]] [[جاحظ]]، حکایاتی در انتقاد از ابوهریره نقل کرده است.<ref>ر.ک: ابن ابی الحدید، ج۴، ص۶۸</ref> عدل گرایان حنفی در [[خراسان]] نیز به سان معتزلیان از نقد شدید ابوهریره پرهیز نداشته‌اند.<ref>ر.ک: دارمی، ص۱۳۲ به بعد؛ دمیری، ج۱، ص۳۹۹؛ نیز ر.ک: ه د، ج۵، ص۳۸۵</ref>

* در دهه‌های اخیر نیز شخصیت ابوهریره از نو مورد بازبینی قرار گرفته و چند تن از نویسندگان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] به تالیف آثاری در انتقاد از وی پرداخته‌اند از شیعه امامیه می‌توان به کتاب ''ابوهریره'' از [[عبدالحسین شرف الدین]]<ref>نجف، مکتبة الحیدریه</ref> اشاره کرد. از اهل سنت [[محمود ابوربه]] نیز در کتاب شیخ المضیرة<ref>قاهره ۱۹۶۹م</ref> به دقت به نقد زندگی و روایات منقول از ابوهریره پرداخته اما [[محمد حبیب الرحمان اعظمی]] در کتاب ابوهریرة فی ضوء مرویاته<ref>قاهره و بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م</ref> کوشیده است تا با نگرشی به احادیث منقول ابوهریره در [[صحاح ششگانه]] و کتب حدیث به جایگاه مهم او اشاره کند.

* ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۵ ش؛

* ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م؛

* ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م؛

* ابن بابویه، محمد، خصال، تهران، ۱۳۵۴ش؛

* ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، قاهره، ۱۳۲۸ق؛

* ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۴م؛

* ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛

* ابن شاذان، فضل، الایضاح، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۰ش؛

* ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۰م؛

* ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛

* ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم ۲۸۸۷؛

* ابن قتیبه، عبدالله، تاویل مختلف الحدیث، بیروت، ۱۴۰۵ق؛

* ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق؛

* ابن منجویه، احمد، رجال صحیح مسلم، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛

* ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م؛

* ابوزرعه دمشقی، عبدالرحمان، تاریخ، به کوشش شکرالله قوچانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛

* ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م؛

* احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت / ریاض، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م

* احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق؛

* احمد بن حنبل، الامامة و السیاسة، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م؛

* بخاری، محمد، صحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۷م؛

* بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۹۷۶ـ۱۹۷۵م؛

* بغدادی، عبدالقادر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م؛

* بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمید الله، قاهره، ۱۹۵۹م. ج۲ و ۳ به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ـ۱۳۹۴ق/۱۹۷۷ـ۱۹۷۴م. ج۴ (۱)، به کوشش ماکس شلوسینگر، بیت المقدس، ۱۹۷۱م، ج۵، به کوشش گویتین، بیت المقدس، ۱۹۳۶م؛

* بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م؛

* ترمذی، محمد، سنن، به کوشش ابراهیم عطه عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق؛

* حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۴ث؛

* حمیدالله، محمد، اقدم تالیف فی الحدیث النبوی، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۲ث/۱۹۵۳م ج۲۸؛

* خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق؛

* خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش محمد حامد نقی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛

* دمیری، محمد، حیاة الحیوان الکبری، قاهره مکتبة مصطفی البابی الحلبی؛

* ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛

* رافعی، عبدالکریم، التدیون فی اخبار قزوین، به کوشش عزیز الله عطاری، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م؛

* رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛

* زهری، محمد، المغازی النبویة، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛

* سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛

* سمعانی، عبدالکریم، التحییر فی المعجم الکبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م؛

* سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛

* سیوطی، تدریب الراوی، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م؛

* شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، تهران، ۱۳۷۹ق؛

* صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛

* طبری، تاریخ؛

* ناصر خسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۴ش؛

* واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م؛

* وکیع، محمد، اخبار القضاء، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م؛

* هجویری، علی، کشف الحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، ۱۹۷۹م؛

* یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر؛