اسامة بن زید: تفاوت میان نسخه‌ها

وی از تیره [[بنی کلب]] [[قضاعه]] بود<ref>ابن قتیبة، المعارف، ۱۳۷۵ق، ص۱۴۴؛ ابن عبدالبر، الإستیعاب، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۷۵؛ ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۴۵۹.</ref> و پدرش [[زید بن حارثه]]، آزاد شدۀ رسول خدا(ص) و از نخستین مسلمانان بود و به همین سبب زید و فرزندش اسامه را از [[موالی]] پیامبر(ص) می‌خوانده‌اند.<ref>رجوع کنید به: ابن حبیب، المحبر، ۱۳۶۱ق، ص۱۲۸؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۶۹.</ref>‌ام ایمن مادر اسامه نیز کنیز و آزاد شدۀ پیامبر(ص) بود.<ref>رجوع کنید به: ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۴، ص۶۱.</ref>  

از آنجایی که سن اسامه را به هنگام وفات [[پیامبر(ص)]] ۱۹ سال ذکر کرده‌اند، او می‌بایست در حدود سال چهارم [[بعثت]] به دنیا آمده باشد.<ref>واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۱۱۲۵.</ref> [[کنیه]] اسامه را ابویزید و ابوخارجه آورده‌اند که ابویزید احتمالا تصحیف ابوزید است.<ref>رجوع کنید به: بخاری، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ج۲، ص۲۰؛ بلاذری، انساب، ج۵، ص۷۷؛ قس، ابن حبان، ص۱۱؛ ابونعیم، معرفة، ج۲، ص۱۸۱.</ref>

اسامه و پدر و مادرش در واقعه [[هجرت]]، به [[مدینه]] رفتند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۱، ص۲۳۸.</ref> گویا در [[جنگ بدر]]<ref>بلاذری، ج۱، ص۸۸.</ref> و نیز چنان‌که بیشتر روایات نشان می‌دهد در [[جنگ احد]]<ref>رجوع کنید به: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۲۱۶؛ ابن هشام، ج۲، ص۶۶؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۳۱۶.</ref> به سبب خردسالی از جمله کسانی بود که پیامبر(ص) اجازه شرکت در پیکار به آنان نداد، اما در [[سریه بشیر بن سعد]] به [[فدک]] در [[شعبان]] ۷ قمری<ref>واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۷۲۳ به بعد.</ref> و نیز در سریه [[غالب بن عبدالله لیثی]] در [[صفر]] ۸ قمری شرکت داشت<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۲، ص۱۲۶.</ref> و از جمله کسانی بود که در تنگنای [[غزوه حنین]] از پیامبر(ص) جدا نشدند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۲، ص۱۵۱؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۷۴.</ref>

در روایات مروبط به [[حادثه افک]]، ماجرای اتهام به [[عایشه]]، آمده است که پیامبر(ص) درباره این اتهام با [[علی(ع)]] و اسامه مشورت کرد.<ref>رجوع کنید به: زهری، ص۱۱۹، واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۴۳۰؛ ابن هشام، ج۲، ص۳۰۷؛ بخاری، صحیح، ج۳، ص۱۴۶۱۴۷؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۶۱۵.</ref> اما چنانکه همان روایات نشان می‌دهند این ماجرا پس از [[غزوه بنی مصطلق|غزوه مریسیع]] در [[رمضان]] سال ۵ قمری روی داده<ref>واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۴۰۴.</ref> و اسامه در آن هنگام خردسال‌تر از آن بوده است که پیامبر(ص) در چنین امر مهمی با او مشورت کند.

از جمله مهم‌ترین قضایای مربوط به اسامه، تعیین او به فرماندهی سپاه اسلام است. پیامبر(ص) چندی پس از بازگشت از [[حجة الوداع]]، سپاهی از [[مهاجران]] و [[انصار]]، که بزرگان [[صحابه]] نیز در آن قرار داشتند، تشکیل داد تا جهت مقابله با سپاه روم به سرزمین بَلقاء (در اردن فعلی) بروند. پیامبر اسامه را که در آن زمان جوانی حدوداً ۲۰ ساله بود را به فرماندهی سپاه تعیین کرد. واقدی نیز تأیید می‌کند و می‌گوید: «هیچ‌کس از مهاجرین اولیه نمانْد، مگر این‌که به این جنگ فراخوانده شد».<ref> واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۱۱۱۸..</ref> برخی از مدارک تاریخی نیز فراخوانده شدگان به این سپاه را افراد سرشناس از مهاجرین و انصار ذکر کرده‌اند؛ از جمله أبوبکر،<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص۱۴۶؛ ابن سید الناس، عیون الأثر، ج ۲، ص۳۵۰؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۰، ص۱۳۹؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج ۱، ص۱۶۹ و ۲۰۸..</ref> عمر بن الخطاب،<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص۱۴۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج ۱، ص۱۶۹ و ۲۰۸.واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۱۱۱۸؛ طبری، تاریخ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۶..</ref> عبد الرحمن بن عوف، ابوعبیدۀ جراح، و سعد بن ابی وقاص.<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۲، ص۵۵؛ واقدی، کتاب المغازی، ۳/۱۱۱۸؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۶؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۵۲..</ref>  

اسامه در منطقه جُرف نزدیکی [[مدینه]] اردو زد، اما این انتصاب با مخالفت برخی از [[صحابه]] مواجه شد، آنان از اینکه جوانی نوخاسته به فرماندهی چنین لشکری گمارده شده بود ناخوشنود بودند. فرمان پیامبر به حرکت لشکر مصادف بود با بیماری پیامبر که منجر به فوت آن حضرت شد. اما در این میان برخی از [[اصحاب]] از اینکه جوانی نوخاسته به فرماندهی چنین لشکری گمارده شده بود آشکارا ناخشنود بودند و در فرستادن نیرو به محل اردو، آنچنان درنگ شد که رسول خدا(ص) با حال بیماری به [[منبر]] رفت و بر این امر تاکید فرمود.<ref>رجوع کنید به: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۱۱۱۷؛ ابن هشام، ج۴، ص۲۹۹۳۰۰.</ref> به روایت [[واقدی]]<ref>واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۱۱۱۸ به بعد.</ref> پس از حدود چهارده روز از فرمان دستور هنوز سپاه حرکت نکرده بود، ظاهرا بیماری پیامبر، بهانه عدم اطاعت اصحاب از فرمان بوده است. یکی از کسانی که از رسول خدا(ص) اجازه خواست حرکت سپاه تا بهبودی ایشان به تأخیر بیفتد، ام ایمن، مادر اسامه، بود که رسول خدا با درخواستش مخالفت می‌کنند.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۱۱۱۹؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۲، ص۵۶.</ref> علی رغم تأکید‌های پیامبر بر حرکت سپاه اسامه<ref>ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۴۵.</ref>، فراخوانده‌شدگان به سپاه تا زمان وفات پیامبر(ص) به نبرد نمی‌روند. پس از آنکه ابوبکر به خلافت انتخاب می‌شود، سپاه اسامه برای نبرد حرکت می‌کند.

روایات فراوانی نشان از علاقه و محبت بسیار [[پیامبر(ص)]] نسبت به اسامه دارد. چنانکه گفته‌اند حتی در [[فتح مکه]] زمانی که پیامبر(ص) به درون [[کعبه]] رفت، اسامه نیز با آن حضرت بود.<ref>واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۸۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۴ ص۶۴؛ احمد بن حنبل، ج۵، ص۲۱۰.</ref> در برخی [[مجامع حدیثی]] نیز بابی به عنوان مناقب اسامه گشوده شده است.<ref>رجوع کنید به: ترمذی، ج۵، ص۶۷۸۶۷۷؛ ابن ابی شیبه، ج۱۲ ص۱۳۸ به بعد.</ref> اما به نظر می‌رسد که اینگونه روایات در برابر روایات حاکی از علاقه شدید پیامبر به [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] یعنی [[علی(ع)]] و امامان [[حسن(ع)]] و [[حسین(ع)]] قرار داده شده است.<ref>رجوع کنید به: طبرانی، ج۱، ص۱۲۱؛ ابن عبدالبر، الإستیعاب، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۷۶؛ ذهبی، ج۲، ص۴۹۸.</ref> همچنانکه [[ابونعیم اصفهانی]] برای کاستن از قدر روایات مستند شیعه مبنی بر علاقه پیامبر(ص) به اهل بیت(ع) به روایات حاکی از محبت آن حضرت به اسامه و دیگر [[اصحاب]] استناد کرده است.<ref>رجوع کنید به: تثبیت ص۶۳۶۲.</ref>

اسامه از راویان [[حدیث]] پیامبر(ص) بود و از پدرش [[زید بن حارثه|زید]] نیز احادیثی نقل کرده است.<ref>رجوع کنید به: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۱۳۵، ۲۱۴؛ ابن ابی عاصم، ج۱، ص۲۰۱۱۹۹.</ref> همچنین کسانی چون [[ابو عثمان نهدی]]، [[عروة بن زبیر]] و برخی دیگر از [[تابعین]] از اسامه حدیث روایت کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به: ذهبی، ج۲، ص۴۹۷، ۵۰۷؛ مزی، ج۲، ص۳۴۰۳۳۸.</ref>

در مآخذ حدیثی به کتابی با نام مسند اسامه اشاره شده است، این [[مسندنویسی|مُسنَد]] را محمد بن عبدالله بَغوی، از عالمان [[اهل سنت]] قرن سوم، تهیه کرده و [[ابن ندیم]] نیز در [[الفهرست (ابن ندیم)|کتاب فهرست]] خود به آن اشاره کرده است<ref>رجوع کنید به: احمد بن حنبل، ج۵، ص۱۹۹ به بعد؛ طبرانی، ج۱، ص۱۲۲ به بعد.</ref> و نسخه دست نویس مختصری از مسند او در کتابخانه ظاهریه [[دمشق]] موجود است.<ref>رجوع کنید به: GAS,I/۱۷۶.</ref>

زمانی که [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] [[خلیفه]] شد، اسامه را به همان ماموریتی که پیامبر(ص) او را فرموده بود روانه کرد. تنها از اسامه خواست تا [[عمر بن خطاب|عمر]] را برای دستیاری خلیفه وانهد و بنابر همین روایت خود در حالی که پیاده راه می‌سپرد، اسامه را همراهی کرد.<ref>رجوع کنید به: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۱۱۲۲۱۱۲۱؛ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۷؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۳ به نقل از سیف بن عمر.</ref> اسامه به ناحیه بَلقاء در [[شام]] لشکر کشید و بر قریه اُبنی هجوم برد و توانست پیروزی‌هایی را به دست آورد و بنا بر برخی روایات قاتل پدر خود را بکشد و پس از ۴۰ یا ۶۰ روز به [[مدینه]] بازگشت. خبر پیروزی او از سوی مردم مدینه که از [[جنگ‌های رده|ارتداد قبایل عرب]] بیمناک بودند با خوشحالی و سرور بسیار تلقی شد.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۱، ص۱۹۱؛ یعقوبی ج۲، ص۱۲۷؛ طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۷.</ref> پس از آن یک بار ابوبکر چون خود به [[نبرد ذی القصه|پیکار ذی القصه]] برای [[جنگ‌های رده|جنگ با مرتدان]] از مدینه بیرون شد، اسامه را به جای خود گماشت.<ref>رجوع کنید به: طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۴۷۲۴۱.</ref>

به روایت نه چندان مشهوری اسامه همچنین در لشکر [[خالد بن ولید]] در سرکوب [[مسیلمه کذاب]] فرمانده جناح چپ سپاه بود.<ref>رجوع کنید به: ابن اعثم، ج۱، ص۳۲۳۱.</ref>

از پاره‌ای مآخذ چنین برمی‌آید که اسامه در آغاز موافقتی با [[خلافت]] ابوبکر نداشته است و این موضوع در نامه‌ای که گفته‌اند ابوبکر پس از دست یافتن به خلافت برای او از مدینه نوشت و نیز در پاسخ درشت اسامه به وی کاملاً نمایان است.<ref>رجوع کنید به: سُد آبادی، ص۱۴۲۱۴۳؛ ابن طاووس، ص۹۵.</ref> اما توجه به برخی مضامین آن نامه که صبغه مناظرات کلامی حول قضیه [[سقیفه]] در آن دیده می‌شود و نیز رفتارهای دیگر اسامه در هم سویی با خلافت، جعلی بودن آن نامه را محتمل می‌نمایاند. حتی به روایتی اسامه پس از وفات پیامبر(ص) در انتظار دریافت دستور از ابوبکر بود.<ref>زهری، ص۱۷۴.</ref>

در روزگار خلافت [[عمر بن خطاب|عمر]]، درباره اسامه آگاهی چندانی در دست نیست، جز اینکه به استناد روایاتی عمر در تقسیم عطایا به او سهمی بیشتر از دیگران و حتی فرزند خود [[عبدالله بن عمر|عبدالله]] اختصاص داد و سبب این کار را علاقه و دوستی بسیار [[پیامبر(ص)]] به اسامه ذکر کرد.<ref>ابن قدامه، ج۳، ص۲۹۷، ج۴، ص۷۰؛ بلاذری، فتوح، ج۳، ص۵۵۱، ابن عبدالبر، الإستیعاب، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۷۶؛ ابو نعیم، معرفة، ج۲، ص۱۸۲.</ref>

در خلافت [[عثمان بن عفان|عثمان]]، اسامه در زمره اصحابی بود که خلیفه به هر یک از آنان قطعه زمینی بخشید.<ref>رجوع کنید به: بلاذری، انساب، ج۲، ص۳۳۵.</ref> آنگاه که مسلمانان بر عثمان و والیان او شوریدند اسامه از سوی وی ماموریت یافت تا به [[بصره]] رود و از مسائل و مشکلات آن شهر آگاهی یابد.<ref>طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۳۴۱ به نقل از سیف بن عمر.</ref>

گفته‌اند چون شورشیان کار را بر عثمان سخت گرفتند اسامه پیش بینی قتل عثمان را کرد و از [[علی(ع)]] خواست تا برای دور ماندن از تهمت قتل عثمان از [[مدینه]] برود.<ref>رجوع کنید به: بلاذری، انساب، ج۵، ص۷۷؛ ابن اعثم، ج۲، ص۲۲۷.</ref>

زمانی که [[حضرت علی(ع)]] خلیفه شد اسامه جزو چند تن از صحابه چون [[سعد بن ابی وقاص]]، [[عبدالله بن عمر]]، [[محمد بن مسلمه]] و دیگران بود که از [[بیعت]] با امام سرباز زدند.<ref>رجوع کنید به: طبری، تاریخ الأمم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۳۱؛ مسعودی، ج۳، ص۲۰۴؛ قس، ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۳، ص۳۱.</ref> و امام علی(ع) در خطبه‌ای از این تخلف وی به تلخی یاد کرد.<ref>مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۴۴۲۴۳.</ref> اگر چه [[عمار بن یاسر]] اصرار بر بیعت گرفتن از آنان داشت ولی امام ایشان را به حال خود رها کرد.<ref>ابن اعثم، ج۲، ص۲۵۶.</ref>

بنابر گزارش‌های تاریخی هنگامی که [[امیرالمومنین(ع)]] عزم [[جنگ جمل|پیکار جمل]] کرد، اسامه که سوگند یاد کرده بود با هیچ گوینده «لااله الاالله» نبرد نکند، از جنگ کناره گرفت.<ref>رجوع کنید به: بلاذری، انساب، ج۲، ص۲۰۸؛ دینوری، ص۱۴۳؛ مفید، الجمل، ص۹۶۹۵.</ref> و حتی گفته‌اند که امام را از شتاب در آغاز کردن جنگ برحذر می‌داشت.<ref>مفید، الجمل، ص۲۴۰.</ref> با این همه بنابر چند روایت اسامه خود را مطیع و دوستدار امیرالمومنین نشان می‌داد و تنها از شرکت در جنگ امتناع می‌جست.<ref>رجوع کنید به: بلاذری، انساب، ج۲، ص۲۰۸، مفید، الجمل، ص۹۵.</ref>

درباره تاریخ دقیق مرگ اسامه اختلاف است. برخی آن را در آخرین سال‌های خلافت [[معاویه بن ابوسفیان|معاویه]] ([[سال ۵۸ هجری قمری|۵۸]] یا [[سال ۵۹ هجری قمری|۵۹ ق]]) دانسته‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۴، ص۷۲؛ ابونعیم، معرفة، ج۲، ص۱۸۲؛ ابن عبدالبر، الإستیعاب، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۷۵، ۷۷؛ ابن اثیر، ج۱، ص۶۶.</ref> اما از آنجا که گفته‌اند به هنگام مرگ ۶۰ ساله بوده<ref>حاکم، ج۳، ص۵۹۶.</ref> و حدود سال چهارم [[بعثت]] زاده شده است می‌بایست در حدود [[سال ۵۱ قمری]] درگذشته باشد. [[ابن عبدالبر]]<ref>حاکم، ج۳، ص۵۹۶.</ref> سال [[سال ۵۴ هجری قمری|۵۴]] را درست‌تر دانسته است.<ref>رجوع کنید به: ابن اثیر، ج۱، ص۶۶.</ref> در روایت بسیار نادری هم مرگ او پس از قتل [[عثمان بن عفان|عثمان]] آورده شده که با اخبار تاریخی دیگر تناقض دارد.<ref>رجوع کنید به: ابن حبان ص۱۱ ابونعیم، ج۲، ص۱۸۲.</ref>

[[علامه حلی]] در [[خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال|خلاصة الاقوال]] می‌گوید: اسامه به سوی علی(ع) برگشته و نهی شده که غیر از نیکی درباره او بگوئیم، ولی نقل حدیث از طریق او را ضعیف دانسته و گفته نزد من اولی و بهتر توقف کردن درباره روایات اسامه است.<ref> علامه حلی، الخلاصة ص، ۲۳.</ref>

* بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمید الله، قاهرة، ۱۹۵۹م، ج۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م، ج۴ (۱)، به کوشش ماکس شلوسینگر، بیت المقدس، ۱۹۷۱م، ج۵، بغداد مکتبة المثنی.

* شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، قم، ۱۴۱۳ق.

* طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، بغداد، ۱۳۹۸ث/۱۹۷۸م.