عبدالله بن زبیر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عبدالله بن الزبیر بن العوام''' مشهور به '''ابن زبیر''' (۱-۷۳ق.)، از داعیه داران خلافت پس از مرگ [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] که حکومت [[آل زبیر]] را در [[مکه]] پایه‌گذاری کرد. او فرزند صحابی مشهور [[زبیر بن عوام]] است و به علت سن کمش در زمان حیات پیامبر (ص) او را جزو [[صحابه|صحابه صغار]] قرار می‌دهند. او نخستین مولود [[هجرت به مدینه|مهاجران]] در [[مدینه]] بود. شهرت ابن زبیر بیشتر به واسطه [[بیعت]] نکردن با [[یزید بن معاویه]]، ادعای خلافت و پناه بردنش به [[مکه]] است که منجر به حمله سپاه یزید به این شهر شد. ابن زبیر در ۶۴ق. خود را [[خلیفه]] خواند و بسیاری از اهالی [[شام]] و [[حجاز]] از جمله مکه و مدینه با او بیعت کردند. یکی از بازسازی‌های مشهور [[کعبه]] را به او نسبت می‌دهند. ابن زبیر از عوامل موثر در فتنه [[جنگ جمل]] بود و با [[امام علی(ع)]] جنگید ولی پس از شکست [[ناکثین|اصحاب جمل]]، مشمول عفو عمومی امام علی(ع) شد. او در هفتاد دو سالگی در مکه به دست سپاهیان شام به فرماندهی [[حجاج بن یوسف ثقفی]] کشته شد.

عبدالله بن زبير بن عوّام بن خُوَيْلد از تيره بني‌اسد، با کنیه‌های ابوبكر و ابوخُبَيب. پدرش [[زبیر بن عوام]]، صحابی مشهور و عمه‌زاده پيامبر و مادرش [[اسماء دختر ابوبكر]] است.

روایات تاریخی، سال تولد ابن زبیر را با اختلافی اندک گزارش کرده‌اند.<ref>نک: الاستيعاب،ج‏3،ص:905.</ref> بنا بر سخن مشهور، او نخستين مولود مسلمانان پس از هجرت، در شهر مدینه بود و در شوال سال اول ق. زاده شد. <ref>الطبقات، خامسه2، ص31-32؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص437؛ الاصابه، ج4، ص80؛ تاريخ ‏الطبري/ترجمه،ج‏3،ص:924؛ دائرةالمعارف اسلام، ج1، ص54، ذیل مدخل “ʿAbd Allāh b. al-Zubayr” </ref>مسلمانان با شنيدن خبر تولد او، به اظهار شادمانی پرداختند؛ زيرا یهودیان ادعا کرده بودند که با جادو، مانع تولد نوزادان مسلمانان می شوند و نسل مسلمانان را منقرض می كنند. گفته اند که پيامبر(ص) نیز شاد شد و كام ابن‌ زبير را با خرما برداشت و او را عبدالله ناميد و [[ابوبكر]] در گوش‌هايش اذان گفت.<ref>الطبقات، خامسه2، ص31-32؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص437؛ الاصابه، ج4، ص80.</ref>

با توجه به برخی از روایات شیعه و سنی ازدواج زبیر با اسماء از طریق [[متعه]] بوده <ref>طحاوی، شرح معانی الاثار، ج3، ص24؛ عسکری،ازدواج موقت در اسلام، ۵۲ ۵۰ </ref> و عبدالله بن زبیر اولین نوزادی است که از این طریق متولد می شود.<ref>العقد الفرید، ج4، ص14 </ref>

ابن زبیر در هفت يا هشت سالگي، همراه جمعی از كودكان مسلمان با پيامبر (ص)بيعت كرد و از اين رو، او را از [[صحابه|صحابه صِغار]] پيامبر شمرده‌اند.<ref>الاصابه، ج4، ص81؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص430؛ سير اعلام النبلاء، ج3، ص364.</ref>

ابن زبیر در روزگار پیامبر خردسال بود. از او در جنگها یا ماجراهای مهم سیاسی و اجتماعی خبری نیست. تنها گفته‌اند او در دوره ابوبکر در [[نبرد يرموك]](سال15ق./۶۳۶م.)علیه روم همراه پدرش زبير  بود؛ ولی سن او به اندازه‌ای نبود که در نبرد شرکت کند.<ref>نک: تاريخ طبري، ج3، ص571؛ الاصابه، ج3، ص334.</ref><br />

نام عبدالله بن زبیر اندک اندک از زمان عثمان در منابع پربسامد می‌شود. او در این دوره سِمَت‌های مختلفی يافت. به نقل طبری(م. 310ق.)، او در حمله به مناطق شمال ایران فعلی([[خراسان بزرگ|خراسان قدیم]]) در سال 29-30ق. همراه سعید بن العاص بود.<ref> تاريخ‏ الطبري،ج‏4،ص:270؛ همچنین نک: دائرةالمعارف اسلام، ج1، ص55، ذیل مدخل “ʿAbd Allāh b. al-Zubayr”</ref> در ماجرای جمع آوری و يكسان‌سازی مصاحف، از كاتبان نسخه‌های قرآن بود.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص176؛ اسد الغابه، ج3، ص328؛ البداية و النهايه، ج8، ص335.</ref>در حمله به مغرب به سال 27 يا 28ق. تحت فرماندهی عبدالله بن سعد بن ابي‌سَرْح شركت داشت. از خود او نقل کرده اند که با كشتن فرمانده لشكر دشمن، پيروزي مسلمانان را باعث شد.<ref>فتوح البلدان، ص224؛ المنتظم، ج4، ص344.</ref>ابن زبیر در ماجرای شورش مردم علیه عثمان، بر خلاف پدر و خاله‌اش [[عایشه]]، در کنار عثمان بود و از او دفاع می کرد.<ref>تاريخ خليفه، ص102؛ البداية و النهايه، ج7، ص181.</ref>او نمايندگی عثمان را در مواجهه با معترضان و امامت جماعت را هنگام محاصره خانه‌اش بر عهده گرفت و در اين ماجرا زخمی شد.<ref>الطبقات، ج2، ص36؛ انساب الاشراف، ج5، ص564.</ref>

ابن زبیر در دوره خلافت امام علی(ع) راه مخالفت در پیش گرفت. مهمترین اقدام ابن زبیر در دوره امام علی(ع) و در مخالفت با او، شرکت در جنگ جمل و زمینه‌سازی شورش علیه امام علی(ع) بود. گفته اند که ابن زبیر در این جنگ حدود سی زخم برداشته است.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص265.</ref> او در شوراندن پدرش علیه امام علی(ع) نقش داشت به گونه‌ای که در روایتی از آن امام، او عامل جدایی زبیر از اهل بیت خوانده شده است.<ref>الامامة و السياسه، ج1، ص28؛ اسد الغابه، ج3، ص139.</ref>پیش از شروع جنگ، ابن زبیر دریافت که پدرش زبير از شرکت در ماجرای جمل پشیمان شده و قصد دارد از آن کناره گیرد. بدین رو كوشيد تا مانع رفتن او از صحنه نبرد شود؛ ولی موفق نشد.<ref>الفتوح، ج2، ص470؛ مروج الذهب، ج2، ص363.</ref> میان او خاله‌اش [[عائشه]]، رابطه عاطفی عمیقی برقرار بود<ref>در این باره نک: نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «ابن زبیر»(http://hajj.ir/99/3019)</ref>، عائشه هنگام مرگ او را وصی خود کرد<ref>نک: فتح الباري، ج4، ص476.</ref> و از برخی قرائن بر می آید که در ماجرای جنگ جمل، عائشه تحت تاثیر القائات او بوده است.<ref>نک: الاستيعاب، ج3، ص910؛ تاريخ الاسلام، ج4، ص246.</ref>

هنگام ورود لشکریان جمل به بصره ابن زبیر که فرمانده پیاده نظام بود، بر خلاف پيمان آتش بسي كه با [[عثمان بن حنیف|عثمان بن حُنَيْف]] حاكم بصره تا رسيدن امام علي(عليه السلام)بسته بودند، با گروهي، 40 نفر از محافظان مسلمان را كشت و بيت‌ المال را تصرف كرد.<ref>فتوح البلدان، ص365؛ الاستيعاب، ج1، ص368.</ref>

پس از مرگ [[معاویه]]، عبدالله بن زبیر از بیعت با [[یزید]] سرپیچید و مبارزاتی را علیه حکومت امویان راه انداخت. منابع تاریخ نگاری درباره انگیزه قیام ابن زبیر نظریه‌هایی ابراز داشته اند؛ از جمله اینکه او در پی رسیدن به [[خلافت]] بود. بنابر برخی گزارش‌ها، ابن زبیر وجود [[امام حسین(ع)]] را در حجاز مزاحم این آرزوی خود می دانست؛ زیرا مردم تا شخصیتی مانند امام حسین(ع)در حجاز بود، به ابن زبیر رو نمی آوردند و چون فهمید که امام حسین(ع) قصد کوفه دارد، او را تشویق به رفتن کرد.<ref> فرزندان ‏آل‏ ابى‏ طالب/ترجمه،ج‏1،ص:164.</ref>

ابن‌ زبير  با پیامبر(ص) و دو همسرش [[حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها|خديجه]] و [[عایشه (ابهام‌زدایی)|عايشه]] خویشاوندی نزدیکی داشت، پدرش از [[صحابه]] نزدیک پیامبر(ص)بود و از برخی امتیازات دیگر مانند عضويت پدرش در [[شورای خلافت عمر]] برخوردار بود.<ref>درباره شورا نک: تاريخ يعقوبي، ج2، ص160؛ الامامة و السياسه، ج1، ص42.</ref> افزون بر این، او ادعا داشت که عثمان با او درباره خلافت پيمان بسته است. اینها همه باعث می‌گشت تا خود را به خلافت بیش از بنی امیه مستحق بداند.

معاویه پس از شهادت امام علی(ع) توانست از ابن زبیر با تهدید و تطمیع برای خویش بیعت<ref>البداية و النهايه، ج8، ص338؛ اخبار الدولة العباسيه، ص60.</ref> بگیرد و حتی او را در حمله به قسطنتنیه در کنار خود داشته باشد<ref>تاريخ الاسلام، ج5، ص436؛ تاريخ ابن خلدون، ج3، ص12.</ref> ولی به جانشین خود یزید درباره احتمال تمرّد ابن زبیر از بیعت با او پس از مرگ خویش هشدار داد.<ref>نساب الاشراف، ج5، ص145؛ الاخبار الطوال، ص226.</ref>پس از مرگ معاویه، یزید به توصیه پدر، ابن زبیر برای بیعت زیر فشار گذاشت و جان او را تهدید کرد و ابن زبیر به مکه و خانه خدا پناه برد.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص314؛ تاريخ‏ طبري، ج5، ص339.</ref> او از خود با لقب «عائذ البيت» (پناهنده به خانه خدا) یاد می‌کرد<ref>المصنف، ابن ابي شيبه، ج8، ص608؛ صحيح مسلم، ج8، ص167.</ref> که گویا اشاره به روایتی دارد که بنابر آن، شخصی از دست ستمکاران به کعبه پناه خواهد برد و عاقبت، دشمنان ستمگرش نابود خواهند شد.<ref>المصنف، ابن ابي شيبه، ج8، ص608؛ صحيح مسلم، ج8، ص167.</ref>

ابن زبیر در ابتدا خود را آماده بیعت با یزید نشان می‌داد و مدتی بدین گونه گذشت. پس از آن که خبر ماجرای کربلا به مکه رسید، او خطبه‌ای آتشین ایراد کرد و گریست و به صورت تلویحی یزید را برای خلافت نالایق خواند.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص319؛ المنتظم، ج5، ص347.</ref> سرانجام یزید به او دستور داد تا بیعت کند و غل و زنجیری از نقره فرستاد و از او خواست تا به نشانه فرمانبرداری آن را بر خود کند و نزد یزید برود ولی ابن زبیر نپذیرفت.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص327-328؛ تاريخ‏ طبري، ج5، ص475.</ref>

عمرو بن سعيد، حاكم مكه و مدينه، به دستور یزید سپاه کوچکی را برای اجبار ابن زبیر به بیعت به مکه فرستاد ولی از سپاهی متشکل از هواداران زبیر شکست خورد.<ref>الطبقات، ج5، ص141؛ انساب الاشراف، ج5، ص330.</ref> فرمانده این سپاه که برادر ناتنی ابن زبیر بود<ref>نک: الطبقات، ج5، ص141؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص198.</ref> همراه گروهی به اسارت ابن زبیر درآمد و سپس در زندان کشته شد.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص331.</ref>در این زمان، مکه عملا در دست ابن زبیر بود.{{مدرک}}شهر مدینه نیز به سبب واقعه کربلا و نیز ناشایستگی یزید برای خلافت، وضعیت ملتهب و به ابن زبیر تمایل داشت. عثمان بن محمد بن ابی ­سفیان، حاکم جوان مدینه، هیئتی از بزرگان و سرشناسان مدینه را پس از مناسک حج عازم شام کرد تا شاید با انعام و دلجویی­ از آنان توسط یزید، اوضاع مدینه سر و سامان یابد. <ref>مسکویه، ج۲، ص۸۵.</ref> ولی این کار باعث شد تا ناشایستگی یزید بیش از پیش بر هیئت عیان شود. رفتار غیراسلامی یزید در برابر اعضای هیئت مدینه، ناراحتی و نارضایتی شدید آنان را در پی ­داشت و آنان پس از بازگشت به مدینه، آشکارا ناشایستگی او برای خلافت را بازگفتند و در پی آن، یزید نامه­ تندی خطاب به مردم مدینه نوشت. <ref>تجارب الأمم، پیشین، ج 2، ص 85 و تاریخ الطبری، ج 5، ص 480.</ref>

ابن زبیر، در خطبه‌ای بر یزید تاخت و مسلمانان را تشویق کرد که او را از خلافت خلع کنند.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص319، 372؛ البدء و التاريخ، ج6، ص18.</ref> سپس به مردم مدينه نامه نوشت و از آنان درخواست تا با او به عنوان خلیفه مسلمین بیعت کنند و مردم مدينه با عبدالله بن مُطيع عَدوی به نيابت از او بيعت كردند.<ref> انساب الاشراف، ج5، ص337.</ref>در پی آن، مردم عثمان بن محمد، حاكم يزيد و گروهی از بنی امیه رااز شهر بیرون کردند.<ref>مروج الذهب، ج3، ص69.</ref>

يزيد لشکری به حجاز فرستاد تا ابن زبیر و هوادارنش را سرکوب کند و ابن زبیر را سخت تهدید کرد.<ref> انساب الاشراف، ج5، ص340؛ البدء و التاريخ، ج6، ص13-14.</ref>لشکر یزید نخست مدینه را محاصره کرد و از مردم خواست تا از یزید تبعیت کنند و برای سرکوب ابن زبیر با آن همراه شوند ولی مردم نپذیرفتند.<ref> البداية و النهايه، ج8، ص262؛ تاريخ ابن خلدون، ج2، ص353.</ref> و در 28 ذي‌حجه سال 63ق. دو سپاه مردم مدینه و شام رو به روی یکدیگر قرار گرفتند.<ref>المنتظم، ج6، ص16.</ref>

در رویارویی مردم مدینه با سپاه شام، مردم مدینه از سپاه شام شکست خوردند و سپاه شام به فرمان يزيد سه روز جان و مال و ناموس مردم را بر خود مباح کرد<ref> تاريخ الاسلام، ج5، ص25.</ref>و به قتل عام مردم و صحابه پيامبر و هتك حرمت نواميس پرداخت و بدین ترتیب، [[واقعه حره|فاجعه حَرّه]] رقم زده شد. سپاه شام سپس برای سرکوب زبیر و هوادارنش راهی مکه شد.<ref>الامامة و السياسه، ج1، ص231؛ البداية و النهايه، ج8، ص220.</ref>

ابن زبیر و یارانش از 13 صفر سال 64ق. تا 40 روز پس از مرگ يزيد در 14 ربيع الاول سال 64 در محاصره سپاه شام بودند.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص359؛ تاريخ دمشق، ج14، ص387.</ref>

ابن‌ زبير در مسجدالحرام مستقر شد[102]شاميان بر بلندیها و کوههای مشرف بر مسجدالحرام منجنيق نصب كردند<ref>اخبار مكه، ازرقي، ج1، ص203؛ انساب الاشراف، ج5، ص359.</ref> و با پرتاب سنگ و گلوله‌های قيراندود و آتشین، زبير و افرادش را زير آتش گرفتند. سرانجام، سنگ‌های منجنيق به کعبه خوردند و پرده‌های ميان ركن يمانی و حجرالاسود و چوب‌های ساج بنای كعبه آتش گرفت. <ref> اخبار مكه، ازرقي، ج1، ص198، ص203؛ اخبار الكرام، ص133.</ref>یعقوبی(م.292ق.) نقل کرده است که ابن زبیر، آتش را خاموش نکرد تا مردم مکه را علیه سپاه شام مصمم کند.<ref>تاريخ‏ يعقوبي، ج2، ص252.</ref>گروه‌ها و دسته‌های گوناگونی در کنار ابن‌ زبير  با انگيزه دفاع از مسجدالحرام علیه سپاه شام جنگیدند؛ از جمله 200 حبشی كه پادشاه حبشه برای دفاع از كعبه اعزام كرده بود.<ref> انساب الاشراف، ج5، ص362، 372.</ref>

منابع در ذکر تاریخ دعوت ابن‌ زبير از مردم به بیعت با خود، اختلاف دارند. برخی منابع نهم رجب سال 64ق. را ذکر کرده‌اند.<ref> تاريخ خليفه، ص160.</ref>برخی نیز ماجرای بیعت با ابن زبیر را سه ماه بعد از مرگ یزید دانسته‎اند.<ref>عبدالله بن زبير، ص119.</ref>

گفته اند که پس از مرگ یزید بن معاویه، خلافت ابن زبیر در شام نیز طرفداران مهمی پیدا کرد و بدین رو، فرمانده سپاه شام پیش از حرکت به سوی شام، از ابن زبیر خواست تا از آنچه گذشته ــ مانند [[واقعه حره]] ــ چشم پوشند و همراه او برای در دست گرفتن خلافت به شام بیاید ولی ابن زبیر به دلایلی نپذیرفت.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص344، 372.</ref><ref>برای تفصیل این دلایل نک: نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «ابن زبیر»(http://hajj.ir/99/3019#_ftn127)</ref>

به زودی مردم بیشتر ممالک اسلامی، از جمله دمشق، کوفه، بصره، یمن و نواحی مختلف خراسان با نمایندگان ابن زبیر به نیابت از او بیعت کردند.<ref> انساب الاشراف، ج5، ص373-374؛ تاريخ يعقوبي، ج2، ص255.</ref> ابن زبیر بر وابستگان [[بنی امیه]] سخت گرفت و آنان را از مکه بیرون کرد<ref>لفتوح، ج5، ص156.</ref> و از جمله سعد مولاي [[عتبة بن ابي‌سفيان]] را با حدود پنجاه نفر در محدوده حرم کشت<ref>الفتوح، ج5، ص156.</ref> کاری که با اعتراض شديد [[عبدالله بن عمر]] و [[عبدالله بن عباس]] روبه‌رو شد.<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص364؛ انساب الاشراف، ج5، ص335.</ref>

رابطه ابن زبیر با [[بنی هاشم]] در دوره خلافت او نیز بهبود نیافت. [[محمد بن حنفیه|محمد بن حنفيه]] در مقابل درخواست بیعت ابن زبیر، پاسخ مثبت نداد و اتفاق‌نظر همه مسلمانان بر خلافت او را شرط کرد؛ شرطی که دست‌یافتنی نبود.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص472؛ الفتوح، ج6، ص248.</ref>ابن زبیر در خطبه‌ای به امام علی(ع) توهین کرد و محمد بن حنفیه نیز خطبه‌ای در اعتراض ایراد نمود و مردم و بزرگان قریش را به واکنش فراخواند.<ref>تاريخ‏ يعقوبي، ج2، ص262؛ مروج الذهب، ج3، ص80؛ شرح نهج البلاغه، ج4، ص62.</ref>ماجرای اصرار ابن زبیر بر بعیت محمد بن حنفیه به همینجا ختم نشد و همچنان ادامه یافت و پس از قيام مختار در كوفه و اخراج عبدالله بن مطيع، عامل ابن زبير، او باری دیگر محمد را زیر فشار گرفت و این بار او و یارانش را در [[زمزم|حجره زمزم]] زندانی کرد و گفت که با خدا عهد کرده است که اگر محمد بیعت نکند، او را در این مکان بسوزاند یا گردن بزند.<ref> انساب الاشراف، ج3، ص472-473؛ تاريخ‏ طبري، ج6، ص76.</ref> گفته‌اند که محمد بن حنفیه در نامه‌ای به کوفه، از مختار کمک خواست<ref>تاريخ‏ يعقوبي، ج2، ص261؛ تاريخ‏ طبري، ج6، ص76؛ تجارب الامم، ج2، ص188.</ref>و مختار گروهی را به مکه فرستاد و این در حالی بود که زبیر اطراف محل حبس محمد را برای آتش زدن هیزم گذاشته بود.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص475؛ تاريخ‏ طبري، ج6، ص76.</ref>گروه 150 نفری اعزامی از کوفه با شعار [[یا لثارات الحسین]]، وارد [[مسجدالحرام]] شدند و زندانیان را آزاد کردند و برای حفظ حرمت مسجد، به جای شمشیر چوبدستی برداشتند. مختار نیز به مسجد نیرو اعزام کرد و دو گروه در مقابل یکدیگر به صف ایستادند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص476-477؛ تاريخ‏ طبري، ج6، ص77.</ref>سه روز بعد، از کوفه نیروی امدادی رسید و بدین رو، محمد توانست از مسجد بیرون آید و همراه یارانش تا زمان قتل مختار(67ق.)<ref>البداية و النهايه، ج8، ص287.</ref> در شعب علی اقامت نمود.<ref> انساب الاشراف، ج3، ص478؛ اخبار الدولة العباسيه، ص107.</ref>پس از آن، میان زبیر و محمد بن حنفیه همواره اختلاف و درگیری بود.<ref>برای تفصیل مطلب نک: نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «ابن زبیر»(http://hajj.ir/99/3019#_ftnref195)</ref><br />

رفتار ابن زبیر با [[ابن عباس]] نیز همراه تندی و خشونت بود و گاه او بر منبر به ابن عباس اهانت می کرد.<ref>انساب الاشراف، ج4، ص55؛ اخبار الدولة العباسيه، ص110.</ref> ابن عباس هیچ گاه با او بیعت نکرد و او را شایسته خلافت نمی دانست<ref> اخبار الدولة العباسيه، ص92.</ref> و معتقد بود که او عامل هتک حرمت حرم الهی است.<ref>اريخ يعقوبي، ج2، ص250؛ البداية و النهايه، ج8، ص339.</ref> با توجه به جایگاه علمی و دینی ابن عباس، این موضوع به وجهه ابن زبیر آسیب می‌زد.<ref>تاريخ يعقوبي، ج2، ص247.</ref> افزون بر این، ابن عباس سابقه جهاد در رکاب علی(ع) در جنگ جمل را داشت. برخی نظرات فقهی او نیز برای ابن زبیر خوشایند نبود از جمله فتوای او به جواز [[متعه]] که محل اختلاف شدید آنها بود. ابن عباس حتی تصریح کرده بود که ابن زبیر خود حاصل چنین ازدواجی است و مادر ابن زبیر نیز این موضوع را تایید کرده بود.<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص20؛ انساب الاشراف، ج4، ص55-56؛ الفتوح، ج6، ص326.</ref>رابطه خصمانه آنها سرانجام موجب گشت تا ابن زبیر، ابن عباس را از مکه اخراج کند؛ ولی درگیری و جنگ سرد آنها همچنان از طائف محل اقامت ابن عباس و ابن زبیر در مکه همچنان ادامه یافت.<ref>نک: انساب الاشراف، ج3، ص482؛ مروج الذهب، ج3، ص80.</ref>

ابن‌ زبير پس از قدرت يافتن، بنی‌اميه از جمله [[مروان بن حکم|مروان بن حَكَم]] بيمار و پير و پسرش عبدالملك را از مدينه اخراج كرد و این باعث شد تا مروان به عنوان خليفه رقيب ابن‌ زبير در شام میان بنی‌امیه و طرفدارانشان فرصت عرض اندام بیابد.<ref>الطبقات، ج5، ص31؛ البداية و النهايه، ج8، ص241.</ref> مروان موفق شد در نبرد مَرْج راهِط در ذي‌حجه سال 64ق.<ref> انساب الاشراف، ج6، ص273؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص38.</ref>بر هواداران شامي ابن‌ زبير چيره شود و ضحاك بن قيس را بکشد<ref>تاريخ يعقوبي، ج2، ص252؛ تاريخ‏ طبري، ج5، ص537.</ref>و در زماني كوتاه قدرت ابن‌ زبير در شام را پایان بخشد. مصر نيز در سال 65ق. به دست مروان از سلطه ابن زبیر بيرون آمد.<ref>الامامة و السياسه، ج2، ص22؛ مروج الذهب، ج3، ص88.</ref>

پس از دستيابی [[عبدالملك بن مروان]] به قدرت در شام به سال 65ق. ابن‌ زبير از موسم حج برای تبليغ علیه او و بيعت گرفتن از حاجيان برای خود سود جست و در خطبه‌هايش در روز عرفه و ايام منا در مكه، با ياد‌كردن از لعنت پيامبر بر حَكَم بن عاص، جد عبدالملك، و دودمانش، شاميان را به خود متمايل مي‌كرد.<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص356؛ البداية و النهايه، ج8، ص280.</ref> در برابر، عبدالملك شاميان را از رفتن به حج بازداشت و با فتوای یکی از عالمان درباری به نام زُهری، آنان را به حج‌ در بيت‌ المقدس و طواف پيرامون صخره [[مسجدالاقصی]] واداشت. شاميان  در ايام حج گرد اين صخره طواف مي‌كردند و اعمال حج را در روز عرفه و عيد قربان، همان جا انجام مي‌دادند.<ref>تاريخ يعقوبي، ج2، ص261؛ البداية و النهايه، ج8، ص280؛ حياة الحيوان، ج2، ص58.</ref>

اختلافات داخلی بنی اميه و تهديد روميان و خوارج، مروانيان را از رويارويی جدی با ابن‌ زبير بازداشت<ref>الامامة و السياسه، ج2، ص37؛ دولت امويان، ص110.</ref> تا آن كه در سال 72ق. عبدالملك پس از شكست و قتل مصعب بن زبير و تصرف عراق، [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج بن يوسف ثقفي]] را برای سركوب ابن‌ زبير به حجاز فرستاد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص95؛ البداية و النهايه، ج8، ص315.</ref>حجاج در ذي قعده سال 72ق. با آگاهي از ناتوانی نظامی ابن‌ زبير و پس از رسيدن نيروي كمكي 5000 نفري وارد مدينه شد و حاكم زبيري آن را اخراج كرد.<ref>تاريخ‏ طبري، ج6، ص175؛ الكامل، ج4، ص350.</ref>

سپس به سوي مكه حركت و ابن‌ زبير را در مسجدالحرام محاصره نمود. اين محاصره در ذي‌حجه سال 72ق. آغاز شد و پس از شش ماه و 17 روز با قتل ابن‌ زبير در روز سه‌شنبه 17 جمادي الاولي سال 73ق. پايان يافت. برخي مدت اين محاصره را هشت ماه و 17 روز دانسته‌اند.<ref> تاريخ‏ طبري، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref>بر پايه گزارشي، عبدالملك در آغاز، حجاج را از تهاجم نظامي به مكه بر حذر داشته و از او خواسته بود تا با محاصره اقتصادي ابن‌ زبير را به تسليم وادارد.<ref>الفتوح، ج6، ص338.</ref>

در موسم حج سال 72ق. ابن‌ زبير در مسجدالحرام در محاصره بود و چون از وقوف در عرفات و رمي جمرات بازماند، حج نگزارد. <ref>الاستيعاب، ج3، ص907؛ الكامل، ج4، ص350.</ref>به خواست برخي صحابه مانند [[عبدالله بن عمر|ابن‌ عمر]] يا [[جابر بن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاري]] و [[ابوسعيد خدری|ابوسعيد خُدری]]، حجاج بن یوسف تا پايان موسم حج و بازگشت حاجيان از منا، دست از حمله کشید و سپس از حاجيان خواست كه به شهرهای خود بازگردند تا جنگ را ادامه دهد.<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص372؛ الكامل، ج4، ص350.</ref>او خود را امیرالحاج خواند و با مردم حج گزارد و با لباس رزم در عرفات حاضر شد<ref>تاريخ‏ طبري، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص120.</ref>، هرچند به سبب جلوگيری ابن‌ زبير، طواف كعبه و سعي ميان صفا و مروه را انجام نداده بود.<ref> الكامل، ج4، ص350؛ الطبقات، خامسه2، ص93.</ref>

حجاج مانع رسيدن آذوقه به زبيريان شد و آنان تنها به آب زمزم دسترسي داشتند.<ref> الطبقات، خامسه2، ص94؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص31.</ref>او با منجیق زبيريان را سخت كوبيد و در اين ميان، سنگ‌هایی نیز به كعبه اصابت كرد.<ref>الطبقات، خامسه2، ص95؛ الانباء، ص50.</ref> سنگ‌های منجنیق ديوار مشرف بر چاه زمزم را فروريخت و كناره‌های كعبه را ويران كرد <ref> الفتوح، ج6، ص340؛ حياة الحيوان، ج2، ص59.</ref>و حجرالاسود را از جاي خود بيرون افكند. <ref>تاريخ الاسلام، ج5، ص315.</ref>سپس حجاج دستور داد تا با گلوله‌هاي آتشين مسجد را هدف گيرند. اين كار كه پرده‌های كعبه را سوزاند، ابن‌ زبير را واداشت تا برای جلوگيری از آسيب بيشتر كعبه، با فرستادن قسمتی از نيروهايش به بيرون از مسجد، ميدان نبرد را توسعه دهد. <ref>اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص360؛ الفتوح، ج6، ص341.</ref>وی برای جلوگيری از آسيب ديدن ديگر بار حجرالاسود، حفاظي بر آن نهاد.<ref>الوافي بالوفيات، ج5، ص390؛ مجمع الزوائد، ج7، ص503.</ref>

خاندان و ياران عبدالله بن زبير و برادرش عروه، او را به صلح با عبدالملك و تأسي به [[امام حسن(ع)]] فرامی‌خواندند. وي در واكنش به اين پيشنهاد، عروه را با همه شأن و جايگاهش سخت تنبيه كرد.<ref> الامامة و السياسه، ج2، ص38.</ref>اين وضعيت در كنار اعلان عفو عمومي حجاج <ref>الطبقات، خامسه2، ص99؛ انساب الاشراف، ج7، ص124؛ البداية و النهايه، ج8، ص330.</ref>سبب گشت ياران ابن‌ زبير و حتي پسرانش خبيب و حمزه براي حفظ جان خود تسليم شوند.<ref> تاريخ‏ طبري، ج6، ص188؛ الكامل، ج4، ص352.</ref>

ابن زبیر سرانجام دانست که تاب مقاومت دربرابر سپاه شام را ندارد. در آخرين روز در گفت‌وگو با مادرش اسماء قيام خود را برای خدا و دامن خود را از هرگونه خيانت و ارتكاب عمدی گناه و دنياطلبي پاك دانست و تصريح كرد كه به ظلم‌ها و جنايت‌های كارگزارانش خشنود نبوده است.<ref> تاريخ‏ يعقوبي، ج2، ص267؛ الكامل، ج4، ص353.</ref>وي به سفارش مادرش <ref> الطبقات، خامسه2، ص98؛ المنتظم، ج6، ص125.</ref>با ياراني اندك تا واپسين لحظه و در حالي‌ كه به كعبه تكيه داده بود، جنگيد و به دست مرداني از بني‌‌سكون و بني‌‌مراد كشته شد.<ref>الطبقات، خامسه2، ص99؛ البداية و النهايه، ج8، ص342.</ref>در اين نبرد 240 نفر همراه ابن‌ زبير كشته شدند و خون برخي از آنان تا درون كعبه جاري شد. <ref> الاستيعاب، ج3، ص910؛ الجوهرة في نسب النبي، ج1، ص320.</ref>سر او را همراه سر عبدالله بن مطيع و عبدالله بن صفوان به مدينه بردند <ref>تاريخ دمشق، ج28، ص151؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص452.</ref>و آن‌جا نصب كردند. <ref>تاريخ‏ طبري، ج6، ص192؛ الاصابه، ج5، ص22.</ref>سپس اين سرها را براي عبدالملك بردند و هر يك از حاملان سرها 500 دينار پاداش گرفت. <ref>الطبقات، خامسه2، ص113-114؛ الكامل، ج4، ص356.</ref>روايت‌هاي ديگر، محل قتل ابن‌ زبير را نزديك حجون دانسته‌اند. <ref>تجارب الامم، ج2، ص247؛ البداية و النهايه، ج8، ص342.</ref>بر پايه برخي روايت‌ها، عبدالملك سر ابن‌ زبير را براي تسليم‌كردن عبدالله بن خازم، حاكم ابن‌ زبير در خراسان، به آن ديار فرستاد و او سر را همان جا دفن كرد.<ref> تاريخ دمشق، ج28، ص151؛ البداية و النهايه، ج8، ص326.</ref>

[[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] پیکر ابن‌ زبير را تا يك سال از پا آويخت. <ref> الكامل، ج4، ص357؛ نهاية الارب، ج21، ص141؛ مجمع الزوائد، ج7، ص507؛ الجوهرة في نسب النبي، ج1، ص319.</ref> سرانجام به خواهش مادرش اسماء پيكر را به او دادند. اسماء پيكر فرزندش را در قبرستان [[حجون]] مكه به خاك سپرد. <ref> انساب الاشراف، ج7، ص129؛ نهاية الارب، ج21، ص141.</ref>بر پايه گزارش مصعب بن عبدالله، پیکر ابن‌ زبير را به مدينه انتقال دادند و در خانه مادر بزرگش صفيه دفن كردند كه بعدها به مسجد پيامبر(ص)ملحق شد.<ref>تاريخ دمشق، ج28، ص254؛ تاريخ الاسلام، ج5، ص447.</ref>

گزارش‌های تاریخی در مورد عبدالله بن زبیر متفاوت است، برخی از روایات که بیشتر از طرف حامیان وی نقل شده او را مبالغه آمیز تمجید کرده ولی طبق برخی از روایات و گزراش‎‌ها از مذمت وی حکایت می کند.

در منابع اهل سنت فضیلت‌های بسیاری برای ابن زبیر نقل شده که بخشی از آنها عبادت‌های شگفتی را به او نسبت می‌دهند. برخی پژوشگران تاریخ اسلام،<ref>برای نمونه نک: نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «ابن زبیر».(http://hajj.ir/99/3019#_ftn298)</ref> با ذکر تحلیلهایی در صحت روایات حاوی این فضیلتها تردید کرده‌اند؛ فضیلتهایی همچون: سجده‌اش چنان طولانی بود كه پرندگان بر پشتش می‌نشستند<ref>تاريخ دمشق، ج28، ص170؛ نهاية الارب، ج21، ص143.</ref>؛ وقتی در مسجد الحرام سیل آمد، وی شناكنان كعبه را طواف كرد<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص251؛ الكامل، ج4، ص360.</ref>؛ هفت يا پانزده روز پياپی بدون افطار روزه می‌گرفت <ref>حلية الاولياء، ج1، ص335؛ تاريخ‏ الاسلام، ج5، ص440.</ref> ؛ در ميان جمعی به ركوع رفت و با اين كه حاضران سوره‌های طولانی مانند بقره، آل ‌عمران، نساء و مائده را خواندند، او از ركوع برنيامد<ref> تاريخ دمشق، ج28، ص171؛ البداية و النهايه، ج8، ص334.</ref>؛ به 100 زبان با غلامانش سخن می‌گفت<ref>تاريخ الاسلام، ج5، ص444؛ البداية و النهايه، ج8، ص339.</ref>؛ نخستين واژه‌ای كه در كودكی بر زبان آورد، شمشير بود و پيوسته آن را تكرار می‌كرد<ref> الكامل، ج4، ص360؛ البداية و النهايه، ج8، ص340.</ref>؛ در كودكی، خون حجامت پيامبر را نوشيد<ref> تاريخ الاسلام، ج5، ص437؛ البداية و النهايه، ج8، ص333؛ سبل الهدي، ج10، ص40.</ref>؛ زنان جنی را در طواف ديد و آنان را فراری داد؛<ref>تاريخ دمشق، ج28، ص185؛ البداية و النهايه، ج8، ص336.</ref> با مردان جنی همسخن ‌شد و از آنان نمی‌ترسيد<ref>تاريخ دمشق، ج28، ص185؛ البداية و النهايه، ج8، ص336.</ref>؛ كنار حجرالاسود برای دستيابی به حكومت حجاز و خلافت، دعا نمود و خواسته‌اش برآورده شد.<ref>اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص140؛ المنتظم، ج6، ص135.</ref><ref>نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ذیل مدخل «ابن زبیر»(http://hajj.ir/99/3019#_ftn306)</ref>

در مقابل روایات دیگری در منابع اهل سنت موجود است که از وی به خوبی یاد نمی کند. پس از آنکه خون حجامت پیامبر(ص) را می نوشد پیامبر(ص) می فرماید:واى بر مردم از دست تو! و واى بر تو از دست مردم!

<ref>شیبانی، الآحاد والمثانی، ج1، ص414؛ ویل للناس منک وویل لک من الناس </ref> [[احمد بن حنبل]] نیز روایتی نقل می کند که بر عبدالله بن زبیر تطبیق دارد. روایت چنین است: وقتى که عثمان محاصره شده بود، عبد الله بن زبیر به او گفت: من چند اسب تندرو دارم که آنها را براى تو آماده کرده‌ام! آیا نمى‌خواهى به مکه بروى و کسانى که مى‌خواهند با تو باشند، به نزد تو بیایند؟

عثمان گفت: خیر! من از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود: قوچى در مکه الحاد مى‌کند که اسم او عبد الله است و بر او نصف عذاب مردم است!<ref>مسند أحمد بن حنبل، ج1، ص64 ش 461.یُلْحِدُ بِمَکَّةَ کَبْشٌ من قُرَیْشٍ اسْمُهُ عبد اللَّهِ علیه مِثْلُ نِصْفِ أَوْزَارِ الناس.</ref> نیر بنا بر گزارش ابن عساکر، [[سلمان فارسی]] از آتش گرفتن خانه [[کعبه]] توسط یکی از آل زبیر در آینده خبر می دهند.<ref>تاریخ مدینة دمشق، ج28، ص221لیحرقن هذا البیت على یدی رجل من آل الزبیر </ref>

حضرت علی(ع) در جنگ جمل خطاب به زبیر، فرزندش عبدالله را باعث انحراف او از اهل بیت دانسته<ref>تاریخ طبری، ج3، ص41؛ أنساب الأشراف، ج1، ص314</ref> و [[امام حسن(ع)]] او را نادان خطاب می کند.<ref>زمخشری، المستقصى فی أمثال العرب، ج2، ص118</ref>

نیز برخی از عملکردهای وی باعث انتقادهای زیادی است از جمله: تهدید به آتش زدن بنی هاشم به علت امتناع از بیعت با وی که [[عروه بن زبیر]] در توجیه کار برادرش گفت: «او این کار را برای این کرد که تفرقه و پراکندگی ایجاد نشود و مسلمانان با هم اختلاف نکنند و آنان (بنی هاشم) نیز به اطاعت او در آیند و در نتیجه با هم متحد شوند همانطور که [[عمر بن خطاب]] این کار را با بنی هاشم کرد وقتی آنان از بیعت با [[ابوبکر بن ابوقحافه|ابوبکر]] درنگ کردند.»<ref> شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ج‏20، ص 147</ref>

ابن زبیر با اهل بیت(ع) کینه‌ای دیرین داشته است.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص482؛ اخبار الدولة العباسيه، ص116.</ref>ناسزاهای او به علی(ع) در برخی منابع نقل شده است.<ref> نک: الطبقات، خامسه2، ص85؛ تاريخ‏ يعقوبي، ج2، ص262؛ مروج الذهب، ج3، ص80.</ref>گفته اند که او چهل هفته در خطبه نماز جمعه از ذکر صلوات خودداری کرد تا مبادا [[بنی هاشم]] به آن افتخار کنند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص482؛ مروج الذهب، ج3، ص79؛ شرح نهج‌ البلاغه، ج4، ص61.</ref>این باعث شده است تا حتی برخی عالمان دینی اهل سنت در اعتبار او به عنوان راوی تردید کنند<ref>نک: شرح نهج البلاغه، ج1، ص10.</ref> و شیعیان نیز نظر نیکی درباره او نداشته باشند.{{مدرک}}

[[کعبه]] بنابر منابع تاریخ محلی مکه، چند بار بازسازی شده که یکی از بازسازیهای مشهور آن را به ابن زبیر نسبت می‌دهند. گفته‌اند پس از آن که بر اثر تیراندازی لشکریان یزید با منجنیق آتش گرفت و آسیب دید، ابن زبیر کعبه را ویران و بر مساحت و اندازه اصلی از نو بنا کرد.<ref> ازرقی، أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، أزرقى، ج‏1، ص: 289.</ref>او همچنین در دوره حکومتش بر مکه خانه‌هایی را در اطراف مسجد الحرام خرید و به مسجد ملحق کرد.<ref>ازرقی، أخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، أزرقى، ج‏2، ص: 70.</ref>

{{پانویس}}

بیشتر اطلاعات و منابع این مدخل، از مقاله «ابن زبیر» نوشته محمد سعيد نجاتی در ''دانشنامه حج و حرمین شریفین''(با تغییر و تصرف) اخذ شده است.

* ابن ابي‌الحديد (م.656ق.)، شرح نهج البلاغه: به كوشش محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.

* ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، الفتوح، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.

* ابن سعد (م.230ق.)،الطبقات الكبري، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق.

* احمد بن حنبل(241ق)، مسند أحمد،مؤسسة قرطبة، مصر.

* عبدالكريم السمعاني (م.562ق.)، الانساب، به كوشش عبدالرحمن بن يحيي، حيدرآباد، دائرة المعارف العثمانيه، 1382ق.

* ابن عبدربه، احمد بن محمد بن عبد ربه(328ق)، العقد الفرید، دار إحیاء التراث العربی، بیروت لبنان، الطبعة الثالثة، 1420ق.

* فاكهي (م.275ق.)، اخبار مكه، به كوشش عبدالملك دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق.

* ابن داود الدينوري (م.282ق.)، الاخبار الطوال، به كوشش عبدالمنعم، قم، الرضي، 1412ق.

* ابن عساكر (م.571ق.)، تاريخ مدينة دمشق، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الفكر، 1415ق.

* احمد بن يعقوب (م.292ق.)، تاريخ اليعقوبي، بيروت، دار صادر، 1415ق.

* البلاذري (م.279ق.)،انساب الاشراف، به كوشش زكار، بيروت، دار الفكر، 1417ق.

* ابن اثير علي بن محمد الجزري (م.630ق.)، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، 1385ق.

* ابن كثير (م.774ق.)، البداية و النهايه، بيروت، مكتبة المعارف، بی تا.

* خليفة بن خياط (م.240ق.)، تاريخ خليفه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ق.

* المطهر المقدسي (م.355ق.)، البدء و التاريخ، بيروت، دار صادر، 1903م؛

* ابن جوزي (م.597ق.)، المنتظم، به كوشش نعيم زرزور، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق.

* المسعودي (م.346ق.)، مروج الذهب، به كوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.

* ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، الفتوح، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.

* ابن ابي‌شيبه (م.235ق.)،المصنّف، به كوشش سعيد محمد، دار الفكر، 1409ق.

* عبدالرزاق الصنعاني (م.211ق.)، المصنّف، به كوشش حبيب الرحمن، المجلس العلمي، بی تا.

* طحاوی حنفی، أحمد بن محمد(321ق)، شرح معانی الآثار،تحقیق محمد زهری النجار، ناشر دار الکتب العلمیة، بیروت، الطبعةالأولى، 1399م.

* زمخشری، محمود بن عمرو بن أحمد جار الله(538ق)، المستقصى فی أمثال العرب، دار الكتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة، 1987م.

* طبری، محمد بن جریر(310ق)، تاریخ الطبری، دار الکتب العلمیة، بیروت.

* بلاذری، احمد بن یحیی(م279)جمل من انساب الأشراف، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دار الفكر، ط الأولى، 1417.

*ابن عساکر، علی بن الحسن إبن هبة الله(571ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق محب الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، دار الفکر،بیروت، 1995.

* محمد بن احمد المقدسي (م.380ق.)،احسن التقاسيم، قاهره، مكتبة مدبولي، 1411ق.

* شیبانی، أحمد بن عمرو(287ق)، الآحاد والمثانی،تحقیق د. باسم فیصل أحمد الجوابرة،دار الرایة،الریاض، الطبعة الأولى، 1411ق.