کاربر ناشناس
تعزیه‌خوانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
imported>Nabavi جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
==خاستگاه و پیش زمینه== | ==خاستگاه و پیش زمینه== | ||
تعزیه در ادبیات مذهبی ایران بر بنیاد فرهنگ [[عاشورا]] و وقایع تاریخی [[کربلا]] در ۶۱ق/۶۸۰م، و نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه [[امام حسین(ع)]] نهاده شده و به صورت تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، شکلی ویژه از نمایش یا [[درام مذهبی]]، تجلی کرده است.<ref>بلوکباشی، علی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۱۷</ref> نشانه‌های اولیه تعزیه خوانی در زمان [[دیلمیان]] و پس از آن دوران [[آل بویه]] دیده می‌شود؛ اگر چه تعزیه به صورت امروزی از زمان [[صفویه]] شروع شد و در زمان [[قاجار]] به اوج خود رسید. | تعزیه در ادبیات مذهبی ایران بر بنیاد فرهنگ [[عاشورا]] و وقایع تاریخی [[کربلا]] در ۶۱ق/۶۸۰م، و نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه [[امام حسین(ع)]] نهاده شده و به صورت تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، شکلی ویژه از نمایش یا [[درام مذهبی]]، تجلی کرده است.<ref>بلوکباشی، علی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۱۷</ref> نشانه‌های اولیه تعزیه خوانی در زمان [[دیلمیان]] و پس از آن دوران [[آل بویه]] دیده می‌شود؛{{مدرک}} اگر چه تعزیه به صورت امروزی از زمان [[صفویه]] شروع شد و در زمان [[قاجار]] به اوج خود رسید.{{مدرک}} | ||
== شکل‌گیری و سیر تحول== | == شکل‌گیری و سیر تحول== | ||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
تاورنیه به شبیه‌سازی شخصیت‌های وقایع کربلا و نمایش برخی صحنه‌ها در دسته‌های عزاداری در حضور شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) در میدان نقش جهان [[اصفهان]] اشاره نموده و اسب‌های زین و یراق شده شهیدان و شبیه نعش کودکان در تابوت‌هایی بر روی عماری را وصف کرده است.<ref>تاورنیه، ص۴۱۲-۴۱۴</ref> | تاورنیه به شبیه‌سازی شخصیت‌های وقایع کربلا و نمایش برخی صحنه‌ها در دسته‌های عزاداری در حضور شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) در میدان نقش جهان [[اصفهان]] اشاره نموده و اسب‌های زین و یراق شده شهیدان و شبیه نعش کودکان در تابوت‌هایی بر روی عماری را وصف کرده است.<ref>تاورنیه، ص۴۱۲-۴۱۴</ref> | ||
سالامون انگلیسی و وان گوک هلندی در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م در دورۀ [[شاه سلطان حسین]]، یا دورۀ سلطنت بسیار کوتاه [[طهماسب دوم]]، به نمایش واقعه کربلا بر روی ارابه‌هایی در حال حرکت اشاره کرده‌اند. | سالامون انگلیسی و وان گوک هلندی در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م در دورۀ [[شاه سلطان حسین]]، یا دورۀ سلطنت بسیار کوتاه [[طهماسب دوم]]، به نمایش واقعه کربلا بر روی ارابه‌هایی در حال حرکت اشاره کرده‌اند.{{مدرک}} | ||
گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد معاصر۱ »، کهن‌ترین سند شرح [[واقعه کربلا]] را به صورت نمایش بر روی ارابه تأیید می‌کند.<ref>ممنون، نخستین تعزیه‌ها در ایران، ص۲۳؛همو، پیدایش و تکامل تعزیه، ص۱۱</ref> | گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد معاصر۱ »، کهن‌ترین سند شرح [[واقعه کربلا]] را به صورت نمایش بر روی ارابه تأیید می‌کند.<ref>ممنون، نخستین تعزیه‌ها در ایران، ص۲۳؛همو، پیدایش و تکامل تعزیه، ص۱۱</ref> | ||
شبیه خوانی از اواخر دورۀ صفوی شکل نمایشی کنونی خود را گرفت و در دوره‌های بعد توسعه و تکامل یافت. | شبیه خوانی از اواخر دورۀ صفوی شکل نمایشی کنونی خود را گرفت و در دوره‌های بعد توسعه و تکامل یافت.{{مدرک}} | ||
===دوران زندیه=== | ===دوران زندیه=== | ||
منابع از اجرای تعزیه [[قاسم بن حسن|حضرت قاسم(ع)]] در زمان [[زندیه]] خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه خوانی «عروسی حضرت قاسم »، که با مکالمات و شعرخوانی بسیار ظریف همراه است و در میان مجالس تعزیه از مجالس فرعی و گوشه به شمار می‌آید، باید بنابر شواهد و قراین از مجموعه نمایشهای متأخرتر از نمایشهای اصلی، مانند تعزیه «شهادت حضرت [[امام حسین(ع)]]» ساخته شده باشد. از این رو تعزیه خوانی باید دورۀ تکوین و تحولی را در دورۀ صفوی و پس از آن پیموده باشد تا در دورۀ زندیان تعزیه «عروسی حضرت قاسم» را به نمایش گذارد.<ref>بلوکباشی، شمایل و شمایل نگاری در حوزۀ هنرهای عامه ایران، ص۳-۷؛ همو، تعزیه خوانی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۲۴</ref> | منابع از اجرای تعزیه [[قاسم بن حسن|حضرت قاسم(ع)]] در زمان [[زندیه]] خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه خوانی «عروسی حضرت قاسم »، که با مکالمات و شعرخوانی بسیار ظریف همراه است و در میان مجالس تعزیه از مجالس فرعی و گوشه به شمار می‌آید، باید بنابر شواهد و قراین از مجموعه نمایشهای متأخرتر از نمایشهای اصلی، مانند تعزیه «شهادت حضرت [[امام حسین(ع)]]» ساخته شده باشد. از این رو تعزیه خوانی باید دورۀ تکوین و تحولی را در دورۀ صفوی و پس از آن پیموده باشد تا در دورۀ زندیان تعزیه «عروسی حضرت قاسم» را به نمایش گذارد.<ref>بلوکباشی، شمایل و شمایل نگاری در حوزۀ هنرهای عامه ایران، ص۳-۷؛ همو، تعزیه خوانی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۲۴</ref> | ||
فرانکلین -شرق‌شناس، که در [[دوره زندیه]] در [[ایران]] بود ــ در سفرنامه خود از برخی مجالس عزاداری در [[شیراز]] گزارش داده است. بنا بر این گزارش، در دهه اولِ [[محرّم]] دسته‌هایی از جوانان به مثابه سپاهیان امام و [[عمرسعد]] ــ که هر دسته با علائم مخصوصی شناخته می‌شدند ــ در کوچه‌ها و خیابان‌ها با هم می‌جنگیدند. | فرانکلین -شرق‌شناس، که در [[دوره زندیه]] در [[ایران]] بود ــ در سفرنامه خود از برخی مجالس عزاداری در [[شیراز]] گزارش داده است. بنا بر این گزارش، در دهه اولِ [[محرّم]] دسته‌هایی از جوانان به مثابه سپاهیان امام و [[عمرسعد]] ــ که هر دسته با علائم مخصوصی شناخته می‌شدند ــ در کوچه‌ها و خیابان‌ها با هم می‌جنگیدند.{{مدرک}} | ||
همچنین از نمایش کبوترهای خونین منقار که خبر شهادت امام حسین علیه‌السلام را به مدینه می‌بردند، سخن گفته است. <ref>ویلیام فرانکلین ص۷۲ـ۷۳</ref> | همچنین از نمایش کبوترهای خونین منقار که خبر شهادت امام حسین علیه‌السلام را به مدینه می‌بردند، سخن گفته است. <ref>ویلیام فرانکلین ص۷۲ـ۷۳</ref> | ||
===در زمان قاجار=== | ===در زمان قاجار=== | ||
در این دوره تعزیه‌خوانی روند تحولی ویژه و شتابنده‌ای را پیمود. [[فتحعلی شاه]] به تعزیه‌خوانی علاقه‌ای مخصوص نشان می‌داد. وی سرپرستی امور عزاداری و تعزیه خوانی دربار و حکومت را در [[ماه محرم]] به چند تن از رجال درباری سپرده بود و در برخی مجالس تعزیه، به ویژه تعزیه روز [[تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] حاضر می‌شد. برخی از رجال درباری و اعیان و اشراف مملکت هم در دهه محرم در تکیه‌ها یا حیاطهای خانه هایشان مجالس سوگ و تعزیه خوانی برپا می‌کردند. <ref>بلوکباشی، تعزیه خوانی در...، ۲۲-۲۳</ref> | در این دوره تعزیه‌خوانی روند تحولی ویژه و شتابنده‌ای را پیمود. [[فتحعلی شاه]] به تعزیه‌خوانی علاقه‌ای مخصوص نشان می‌داد. وی سرپرستی امور عزاداری و تعزیه خوانی دربار و حکومت را در [[ماه محرم]] به چند تن از رجال درباری سپرده بود و در برخی مجالس تعزیه، به ویژه تعزیه روز [[تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] حاضر می‌شد. برخی از رجال درباری و اعیان و اشراف مملکت هم در دهه محرم در تکیه‌ها یا حیاطهای خانه هایشان مجالس سوگ و تعزیه خوانی برپا می‌کردند. <ref>بلوکباشی، تعزیه خوانی در...، ۲۲-۲۳</ref> | ||
رواج [[تعزیه]] در این دوران تا به حدی بود که به صورت یک فرهنگ درآمده بود و در بیشتر مراسم شادی و عزا، تعزیه‌های خاص مربوط به آن برگزار می‌شد. در این دوره حتی گروه‌های خاص زن تعزیه‌گردان نیز وجود داشته است و از اولین تعزیه‌های زنانه در منزل [[قمرالملوک دختر فتحعلی شاه]] برگزار شد و از آن پس هرسال دهه اول محرم برقرار بوده. تعزیه‌های زنانه در اواسط دوره [[احمدشاه قاجار|احمدشاه]] رو به زوال گذاشت. به‌هرحال، رواج تعزیه رکود [[روضه خوانی]] را در پی داشت و با توجه به این‌که گردانندگان تعزیه، مردم عادی بودند و ممکن بود خرافاتی را در آن داخل کنند، همچنین به دلایل فقهی تشبه به نساء در مردان و تشبه به رجال در زنان و هتک حرمت امامان در تَمَثُّل به آنان و... برخی فقها با آن مخالفت کردند. از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، [[شیخ جعفر شوشتری]]، [[شیخ هادی نجم آبادی]]، [[ملا محمد تقی برغانی|ملا محمدتقی برغانی]] (شهید ثالث)، [[محمدباقر بیرجندی]] و [[شیخ جعفر نجفی]] (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. [[امیرکبیر]] هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰</ref> | |||
رواج [[تعزیه]] در این دوران تا به حدی بود که به صورت یک فرهنگ درآمده بود و در بیشتر مراسم شادی و عزا، تعزیه‌های خاص مربوط به آن برگزار می‌شد. در این دوره حتی گروه‌های خاص زن تعزیه‌گردان نیز وجود داشته است و از اولین تعزیه‌های زنانه در منزل [[قمرالملوک دختر فتحعلی شاه]] برگزار شد و از آن پس هرسال دهه اول محرم برقرار بوده. تعزیه‌های زنانه در اواسط دوره [[احمدشاه قاجار|احمدشاه]] رو به زوال گذاشت. به‌هرحال، رواج تعزیه رکود [[روضه خوانی]] را در پی داشت و با توجه به این‌که گردانندگان تعزیه، مردم عادی بودند و ممکن بود خرافاتی را در آن داخل کنند، همچنین به دلایل فقهی تشبه به نساء در مردان و تشبه به رجال در زنان و هتک حرمت امامان در تَمَثُّل به آنان و... برخی فقها با آن مخالفت کردند.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰</ref> | |||
از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، [[شیخ جعفر شوشتری]]، [[شیخ هادی نجم آبادی]]، [[ملا محمد تقی برغانی|ملا محمدتقی برغانی]] (شهید ثالث)، [[محمدباقر بیرجندی]] و [[شیخ جعفر نجفی]] (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. [[امیرکبیر]] هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.<ref>نک: مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰</ref> | |||
جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در [[ایران]] در نخستین سفرنامه‌اش به نام «سفری در ایران... »، به اجرای ۳ مجلس تعزیه در حضور فتحعلی شاه: تعزیه‌های «شهادت [[طفلان زینب]] »، «بازار شام» و «شهادت امام» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.<ref>بلوکباشی، «تعزیه خوانی در »، ۳۴-۴۳</ref> | جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در [[ایران]] در نخستین سفرنامه‌اش به نام «سفری در ایران... »، به اجرای ۳ مجلس تعزیه در حضور فتحعلی شاه: تعزیه‌های «شهادت [[طفلان زینب]] »، «بازار شام» و «شهادت امام» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.<ref>بلوکباشی، «تعزیه خوانی در »، ۳۴-۴۳</ref> | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۵: | ||
===در دوران پهلوی=== | ===در دوران پهلوی=== | ||
[[پرونده:1تعزیه .jpg|بندانگشتی|تصویری قدیمی از مراسم تعزیه]] | [[پرونده:1تعزیه .jpg|بندانگشتی|تصویری قدیمی از مراسم تعزیه]] | ||
در دوره رضاخان، بویژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به وجود آمد. <ref>غفاری، ص۱۸۱؛ واقعة کشف حجاب، ص۱۸۲</ref> در همین راستا بتدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه در تهران و شهرها متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت. | در دوره رضاخان، بویژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به وجود آمد. <ref>غفاری، ص۱۸۱؛ واقعة کشف حجاب، ص۱۸۲</ref> در همین راستا بتدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه در تهران و شهرها متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت.{{مدرک}} | ||
در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه بر روی صحنه نمایش آمد.<ref> همایونی، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۱</ref> در ۱۳۵۵ ش، «مجمع بین المللی تعزیه »، با شرکت و سخنرانی جمعی از صاحب نظران و تعزیه‌شناسان ایرانی وخارجی در شیراز برگزار شد و در آن مجمع تعزیه‌هایی نیز به اجرا در آمد. مجموعه سخنرانی‌های این مجمع را چلکوفسکی در نیویورک منتشر کرد.<ref>نیایش و نمایش در ایران، دیباچه چلکوفسکی، ص۴ـ ۵</ref> | در دوره پهلوی دوم، چند مجلس تعزیه بر روی صحنه نمایش آمد.<ref> همایونی، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۱</ref> در ۱۳۵۵ ش، «مجمع بین المللی تعزیه »، با شرکت و سخنرانی جمعی از صاحب نظران و تعزیه‌شناسان ایرانی وخارجی در شیراز برگزار شد و در آن مجمع تعزیه‌هایی نیز به اجرا در آمد. مجموعه سخنرانی‌های این مجمع را چلکوفسکی در نیویورک منتشر کرد.<ref>نیایش و نمایش در ایران، دیباچه چلکوفسکی، ص۴ـ ۵</ref> | ||
| خط ۸۸: | خط ۹۱: | ||
خوجکو در مقدمه به دو هفته تعزیه خوانی در خانه میرزا ابوالحسن خان، نخستین ایلچی ایران در انگلیس و وزیر امور خارجۀ وقت (۱۲۳۹-۱۲۵۰ق)، اشاره می‌کند و می‌نویسد: | خوجکو در مقدمه به دو هفته تعزیه خوانی در خانه میرزا ابوالحسن خان، نخستین ایلچی ایران در انگلیس و وزیر امور خارجۀ وقت (۱۲۳۹-۱۲۵۰ق)، اشاره می‌کند و می‌نویسد: | ||
:::«او نذر کرده بود تا برای شفای پسرش تعزیه خوانی بکند؛ از این رو در محرم ۱۲۴۹/ مۀ ۱۸۳۳، نذرش را با برپایی مجلس تعزیه خوانی باشکوهی در حیاط خانه‌اش ادا کرد.» | :::«او نذر کرده بود تا برای شفای پسرش تعزیه خوانی بکند؛ از این رو در محرم ۱۲۴۹/ مۀ ۱۸۳۳، نذرش را با برپایی مجلس تعزیه خوانی باشکوهی در حیاط خانه‌اش ادا کرد.»{{مدرک}} | ||
==اصطلاحات و واژه‌های رایج در تعزیه== | ==اصطلاحات و واژه‌های رایج در تعزیه== | ||