تکبیر: تفاوت میان نسخه‌ها

ذكر اللّهُ أَكْبَر داراى فضيلت و [[ثواب]] فراوانى است و گفتن؛ بلكه مداومت بر آن در همه احوال، [[مستحب]] است. و از اجزاى بسيارى از دعاها و اذكار واجب همچون تسبيحات اربعه، و مستحب مانند [[تسبیحات فاطمه زهرا|تسبيحات حضرت فاطمه(س)]] و نيز از فصول [[اذان]] و [[اقامه]] به‌شمار مى‌رود.

 

تکبیر در لغت به معنای بزرگ شمردن، بزرگ داشتن خداوند، به بزرگی یادکردن و اللّه اکبر گفتن است.<ref>زوزنی، ج 2، ص 563؛ شاد، ذیل واژه</ref> در متون دینی، تکبیر به معنای بزرگ داشتن یا به بزرگی یادکردن [[خدا]] آمده و ظاهراً معنای لغوی این واژه متأثر از کاربرد دینی آن است.<ref>رجوع کنید به ابن منظور، ذیل «کبر»</ref> زیرا معنای لغوی تکبیر (به لحاظ ریشه اشتقاقیِ آن) بزرگ داشتن هر کس یا هر چیز است.<ref>جوهری، ذیل «کبر»</ref>

 

در آیات دیگری از قرآن، واژه تکبیر در قالب صیغه امر بیان شده و عموماً [[پیامبر(ص)]] و مؤمنان مخاطبان آن هستند.<ref>رجوع کنید به بقره: 185؛ حج: 37؛ مدّثّر: 3</ref> در همه این موارد، واژه تکبیر تنها در باره خداوند به کار رفته است و برای بزرگ داشتن غیرخداوند، به جای باب تفعیل، از باب اِفعال استفاده شده است.<ref>رجوع کنید به یوسف: 31</ref>

 

در متون [[حدیث|حدیثی]]، تکبیر غالباً مترادفِ اللّه اکبر گفتن یا بزرگ دانستن و تعظیم خداوند است؛ چنانکه در روایتی<ref>رجوع کنید به حرّ عاملی، ج 7، ص 433</ref> به معنای بزرگ شمردن خداوند آمده، به سبب هدایتی که کرده و عافیتی که بخشیده است. در برخی روایات دیگر نیز واژه اللّه اکبر به این معناست که خداوند بزرگتر از آن است که در وهم و وصف بگنجد<ref>رجوع کنید به ابن بابویه، 1361ش، ص 11ـ12</ref> یا با بت‌ها و خدایان دیگر قیاس شود.<ref>رجوع کنید به همو، 1401، ج 2، ص 239</ref>

 

ذكر{اللّهُ أَكْبَر}داراى فضيلت و [[ثواب]] فراوانى است و گفتن؛ بلكه مداومت بر آن در همه احوال، [[مستحب]] است.<ref>وسائل الشيعة، ج 7، ص 183 ـ 191</ref> ضمن آنكه از اجزاى بسيارى از دعاها و اذكار واجب همچون تسبيحات اربعه، و مستحب مانند [[تسبیحات فاطمه زهرا|تسبيحات حضرت فاطمه(س)]] و نيز از فصول [[اذان]] و [[اقامه]] به‌شمار مى‌رود.

 

====تكبير واجب====

[[تکبیره الاحرام|تكبيرة الإحرام]] ـ كه به آن تكبير افتتاح نيز گفته مى‌شود ـ از اجزاء، بلكه اركان [[نماز]] است و بدون آن نماز صحيح نخواهد بود.<ref>جواهر الكلام، ج 9، ص 201</ref> گفتن پنج تكبير در [[نماز میت|نماز بر ميّت]] مؤمن، واجب است.<ref>جواهر الکلام، ج 12، ص 31</ref> در [[نماز عید|نماز عيدين]] (فطر و قربان) علاوه بر تكبيرة الإحرام، براى [[قنوت]] نُه تكبير ديگر (پنج تكبير در ركعت اوّل و چهار تكبير در ركعت دوم) گفته مى‌شود. برخى، آنها را واجب دانسته‌اند.<ref>جواهرالکلام، ج11، ص 395</ref>

 

به جز تكبيرة الإحرام، گفتن شش تكبير ديگر در آغاز نماز ـ كه از آنها به [[تکبیرات افتتاح]] تعبير مى‌شود ـ و نيز براى انتقال از حالتى به حالت ديگر ـ همچون انتقال از قيام به ركوع، از ركوع به سجده، از سجده اوّل به سجده دوم، هنگام برخاستن از سجده و براى قنوت ـ مستحب است. بنابر اين در نماز دو ركعتى، يازده تكبير، در سه ركعتى شانزده و در چهار ركعتى 21 تكبير مستحب است.<ref>جواهرالکلام، ج 10، ص 351 ـ 352</ref> قول به استحباب تكبير قبل از ركوع و نيز قبل و بعد از سجده، نظر مشهور است. از برخى قدما وجوب آن نقل شده است.<ref>جواهرالکلام، ج 10،ص 101 ـ 103 و 169؛ الحدائق الناضرة، ج 8، ص 290</ref> گفتن سه بار تكبير از مستحبات [[تعقیبات|تعقيب نماز]] است.<ref>جواهر الكلام، ج 10، ص 408</ref>

====آداب تكبير در نماز====

بنابر مشهور مستحب است نمازگزار هنگام تكبير دست هايش را تا محاذى نرمى گوش يا صورت يا فرورفتگى گلو (موضع نحر) بالا ببرد.<ref>جواهرالکلام، ج 9، ص 229 ـ 233؛ مستمسك العروة، ج 6، ص 82 ـ 85</ref> مشهور آن است كه تكبير، هم‌زمان با بالابردن دست‌ها آغاز گردد و با پايان يافتن رفع، پايان يابد؛ سپس دست‌ها به پايين انداخته شود.<ref>جواهر الكلام، ج 9، ص 235</ref> برخى گفته‌اند: جايگاه تكبير به مقتضاى نصوص، بعد از تحقق كامل بالابردن دست است.<ref>مستمسك العروة، ج 6، ص 85؛ العروة الوثقى (و حواشى)، ج 1، ص 631</ref>

از ديگر مستحبات تكبير، چسبيده بودن انگشتان ـ جز انگشت شصت ـ به يكديگر و رو به [[قبله]] بودن كف دست‌ها است.<ref>مستمسك العروة، ج 6، ص 86</ref> در [[استحباب]] باز يا چسبيده بودن انگشت شصت (ابهام)، اختلاف وجود دارد.<ref>جواهر الكلام، ج 9، ص 236 ـ 237؛ العروة الوثقى، ج 1، ص 631</ref> بالاتر بردن دست از گوش مكروه است؛ بلكه به برخى قدما ـ بر حسب ظاهر كلمات آنان ـ قول به حرمت نسبت داده شده است.<ref>جواهر الكلام، ج 9، ص 232</ref>

 

 

تكبير بعد از نيّت و قبل از رفتن به سجده، در [[سجده سهو]] بنابر مشهور مستحب است.<ref>جواهرالکلام، ج 12، ص 442 و ص 447 ـ 448</ref> برخى به استحباب تكبير قبل از [[سجده شكر]] و بعد از سر برداشتن از آن تصريح كرده‌اند.<ref>جواهرالکلام، ج 10، ص 245</ref>

مستحب است نمازگزاران در [[نماز استسقاء]] بسيار تكبير گويند؛<ref>جواهرالکلام، 12/ 137</ref> چنان‌كه مستحب است امام جماعت بعد از نماز، بر فراز منبر، رو به قبله و با صداى بلند صد بار تكبير بگويد.<ref>جواهرالکلام، ج12، 146</ref>

===در نماز عيدَيْن===

بنابر مشهور گفتن تكبير در [[عید فطر]] و [[عید قربان |قربان]] با كيفيتى كه وارد شده، مستحب است.<ref>جواهرالکلام، ج11، ص 378 و 382</ref> جايگاه آن در عيد فطر پس از نماز مغرب و نيز عشا در شب عيد، و پس از نماز صبح و نماز عيد در روز عيد مى‌باشد. در غير مواقع چهارگانه يادشده بنابر مشهور، تكبير مشروعيت ندارد.<ref>جواهرالکلام، ج 11، ص 381</ref> جايگاه تكبير در عيد قربان براى كسى كه در [[سرزمین منا|منى]] حضور دارد پس از پانزده نماز است كه با نماز ظهر روز عيد، آغاز مى‌گردد و پس از نماز صبح روز سيزدهم ذيحجّه پايان مى‌پذيرد. در غير منى بعد از ده نماز؛ اوّلين آنها نماز ظهر روز عيد و آخرين آن پس از نماز صبح روز دوازدهم است.<ref>جواهرالکلام، ج 11، ص 384</ref>

====كيفيت تكبير====

كيفيت تكبير در [[نماز عید|نماز عیدین]] به این گونه است: {اللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَر، لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَر، وَ الحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما هَدانا وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلى ما أَوْلانا } و در عيد قربان جمله{وَ رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعام}در پايان اضافه مى‌شود.<ref>شرائع الإسلام، ج 1، ص 90</ref>

البتّه در منابع فقهى تكبيرات با عبارات مختلف آمده است، از جمله:

 

صورت آخر به اشهر؛ بلكه مشهور نسبت داده شده است. در عيد قربان از برخى، سه بار تكبير در آغاز نقل شده؛ ليكن مشهور دو تكبير است. در بعضى كلمات جمله{لِلّهِ الحَمْد }قبل از{الحَمْدُ لِلّهِ }و در بعض ديگر، جايگزينى{وَ لِلّهِ الحَمْد}به جاى{الحَمْدُ لِلّه }و در پاره‌اى ديگر، ابدال{الحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما هَدانا وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلى ما أَوْلانا }به{اللّهُ أَكْبَرُ عَلى ما هَدانا وَ الحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما اَوْلانا} و غير آن، آمده است.<ref>جواهر الكلام، ج 11، ص 388 ـ 390</ref>

هنگام [[رمى جمره]] مستحب است پرتاب كننده با پرتاب هر سنگ‌ريزه تكبير بگويد.<ref>جواهرالکلام، ج19، ص 106</ref> كسى كه داخل [[کعبه]] شد، مستحب است پس از خروج از آن سه بار تكبير بگويد.<ref>جواهرالکلام، ج20، ص 64</ref> بسيار اللّه اكبر گفتن در منى مستحب است.<ref>وسائل الشيعة، ج 14، ص 270</ref>

در روایات متعددی آمده که تکبیر در [[حج]]، عملی عبادی است و در هنگام رؤیت [[کعبه]] یا قطع [[تلبیه|تلْبیه]] (گفتنِ لبَّیک در مراسم حج)، تکبیر برای شخص [[محرم (ابهام‌زدایی)|مُحرِم]]، [[مستحب]] است.<ref>ابن حنبل ، ج 3، ص 320؛ حرّعاملی ، ج 12، ص 389</ref> علاوه بر این، در [[روز عرفه]]،<ref>ابن حنبل ، ج 3، ص 110، 147</ref> در سعی بین [[صفا]] و [[مروه]]،<ref>شافعی، ج 2، ص 210؛ ابن حنبل، ج 2، ص 14؛ طوسی، ج 5، ص 146</ref> در مقام [[وقوف در عرفات]]<ref>ابن بابویه، 1401، ج 2، ص 322ـ323؛ ابن قدامه، ج 3، ص 429</ref> و در هنگام قرار گرفتن در برابر [[حجرالاسود]]<ref>شافعی، ج 2، ص 170؛ بخاری جُعْفی، ج 2، ص 162ـ163؛ حرّعاملی، ج 13، ص 336؛ برای موارد دیگر رجوع کنید به الموسوعة الفقهیّة، ذیل واژه</ref> نیز تکبیر گفتن از جمله شعائر و مناسک دینی است.

 

مستحب است خريدار هنگام خريد كالا تكبير بگويد.<ref>جواهر الكلام، ج 22، ص 452</ref> از جمله آداب سفر، گفتن تكبير و [[تهلیل]] هنگام برآمدن بر بلندى است.<ref>جواهرالکلام، ج18، ص 145</ref>

[[پرونده:تکبیر 2.jpg|بندانگشتی|تکبیر گفتن نمازگزاران در نماز جمعه ]]

در تاریخ و آداب رسوم جوامع اسلامی، تکبیر (اللّه اکبر گفتن) پیشینه ای طولانی و جایگاهی مهم دارد.

* بنا بر منابع حدیثی، سنّت تکبیر به پیش از [[اسلام]] باز می‌گردد؛ چنانکه در برخی روایات از تکبیر [[حضرت آدم (ع)|آدم علیه السلام]]، در مقابل [[حجرالاسود]]، سخن به میان آمده است.<ref>مجلسی، ج 26، ص 270</ref> عبدالمطلب نیز به هنگام بازسازی [[چاه زمزم]] تکبیر گفت و [[قریش]] با وی هم نوا شدند.<ref>کلینی ، ج 4، ص 220</ref>

* در تاریخ صدر اسلام، بجز در موارد فقهی پیشین، تکبیر از همان آغاز به سنّت دینی و اجتماعی بدل شد؛ چنانکه [[رسول اکرم]](ص) پس از انقطاع نزول [[وحی]] تکبیر گفت.<ref>ابن کثیر، ج 1، ص 413</ref> همچنین ایشان در [[جنگ خندق]] (احزاب) در موارد متعددی به مسلمانان فرمود تا به صورت جمعی تکبیر گویند<ref>طبری، ج 2، ص 235ـ236؛ مجلسی، ج 17، ص 170، ج 20، ص 189</ref> و در نبرد با یهودیان [[بنی نضیر|بنی نَضیر]]<ref>قمی، ج 2، ص 359</ref> و [[خیبر]]<ref>مجلسی، ج 21، ص 40</ref> تکبیر گفت.

* همچنین نقل است که پیامبر(ص) در شب [[ازدواج]] [[حضرت علی(ع)]] و [[فاطمه(س)]] تکبیر گفت و از آن پس گفتن تکبیر در اینگونه مجالس رایج شد.<ref>حرّعاملی، ج 14، ص 63</ref>

* پیامبر به هنگام شنیدن خبر فوت [[نجاشی (پادشاه حبشه)|نجاشی]] چهار مرتبه تکبیر گفت.<ref>بخاری جعفی، ج 2، ص 71</ref> روایت شده است که آن حضرت در [[تشییع جنازه|تشییع جنازه ها]]، چهار یا پنج مرتبه تکبیر می‌گفت<ref>ابن حنبل، ج 4، ص 367، 372؛ مسلم بن حجاج، ج 1، ص 657</ref> و از همان زمان تکبیرهای چهارگانه در [[نماز میت]] سنّت شد.

* [[امام علی(ع)]] در رزم غالباً [[تهلیل]] و تکبیر می‌گفت و مردم با وی هم صدا می‌شدند.<ref>مجلسی، ج 32، ص 508</ref> علاوه بر این نقل است که از همان روزگار تاکنون تکبیر در جنگ‌ها و اجتماعات مسلمانان، به شعاری رایج بدل شد.<ref>رجوع کنید به جبرتی ، ج 1، ص 78</ref>

* پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]] (1357ش) نیز حاضران غالباً برای تأیید سخنان خطیب و پس از قرائت هر بندی از بیانیه یا قطعنامه، مشت‌ها را گره کرده با صدای بلند، تکبیر می‌گویند.

* قرآن.  

* ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.  

* همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.  

* ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.  

* ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.  

* ابن کثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبدالواحد، بیروت، بی‌تا.  

* ابن منظور؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.  

* عبدالرحمان بن حسن جبرتی، تاریخ عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، بیروت. دارالجلیل، بی‌تا.  

* اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت] بی‌تا. چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.  

* حرّعاملی.  

* عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵.  

* حسین بن احمد زوزنی، کتاب المصادر، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۴ ش.  

* محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.  

* محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت، بی‌تا.  

* طبرسی.  

* طبری، تاریخ (بیروت).  

* محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.  

* علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.  

* کلینی.  

* محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳.  

* ه‌مان، ج ۳۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۶۵ ش.  

* مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.  

* الموسوعة الفقهیّة، ج ۱۳، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.  

* محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج ۱۱، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.  

* حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۴ ق.  

* بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، موسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۳۶۳ ش.  

* یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، مستمسک العروه الوثقی، موسسه الدار التفسیر، قم، ۱۴۱۶ق‌.