صلح حدیبیه: تفاوت میان نسخه‌ها

گفته شده که این تصمیم پیامبر(ص) بعد از آن گرفته شد که حضرت محمد(ص) در خواب، خود و یارانش را  در حال طواف خانه خدا مشاهده کرد. مفسران  آیه ۲۷ سوره الفتح در اشاره به همین خواب دانسته‌اند.{{مدرک}} آیه‌ای که خداوند در آن از «فتح قریب» خبر داده است.

کاروان مسلمانان، متشکل از [[مهاجران]] و [[انصار]] و عرب هایی که به آنان پیوستند، روز [[دو ذیقعده]] [[سال ششم هجری|سال ششم]] مدینه را به سوی مکه ترک کرد.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۵۷۳؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۵.</ref>  

به فرمان پیامبر، مسلمانان سلاحی جز سلاح مسافر (شمشیر در نیام) نداشتند. پیغمبر اسلام (ص) مقداری که از مدینه بیرون رفت و به ‏ «‌ذی الحلیفة‏‌» - که اکنون به نام مسجدی که در آنجا بنا شده به‏ «‌[[مسجد شجره‏]]‌» معروف است - رسید جامه [[احرام]] پوشید و هفتاد شتر نیز که همراه داشت نشانه [[قربانی]] بر آنها زد و از جلو براند تا به افرادی که خبر حرکت او را به قریش می‌‏رسانند بفهماند که به قصد جنگ بیرون نیامده، بلکه منظور او تنها انجام عمره و طواف خانه خداست.<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۷۶؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۵.</ref> گفته شده است شتر [[ابوجهل]] نیز، که پیامبر در [[غزوه بدر|جنگ بدر]] به غنیمت گرفته بود، به صورتی نمادین در میان دیگر قربانی‌ها بوده است.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۵۷۴.</ref>

== ورود به منطقه حدیبیه ==

هنگامی که قافله مسلمانان به منطقه حدیبیه رسید، ناگهان شتر پیامبر (قَصواء) بر زمین نشست. مسلمانان به فرمان رسول خدا در همان ناحیه فرود آمدند. به [[معجزه]] پیامبر، چاه خشکی که در آنجا بود، پر آب شد و همه سیراب شدند و حتی چندین بار باران بارید.<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۷۸؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۶.</ref>

 

پس از استقرار [[پیامبر(ص)]] در حدیبیه، بُدَیل بن وَرقاء خُزاعی و گروهی از قبیله خُزاعه نزد رسول خدا آمدند. پیامبر اکرم به ایشان گفت که قصد جنگ ندارد و فقط برای زیارت [[کعبه|خانه خدا]] آمده‌اند. خزاعی‌ها این سخن را به اطلاع قریش رساندند، اما قریش گفتند اگر [[محمد(ص)]] قصد جنگ نیز نداشته باشد باز هم هرگز اجازه نمی‌دهیم به زور وارد مکه شود تا عرب‌ها ما را شماتت کنند.<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۷۹.</ref> پس از آن، قریش چند نماینده به اردوی مسلمانان فرستاد، اما میان طرفین توافقی حاصل نشد.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۱؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۶؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.</ref> درواقع، سران قریش (از جمله [[ابوسفیان]] که در سال پنجم هجرت در [[جنگ احزاب]] موفقیتی در مقابل مسلمانان به دست نیاورده و در میان مردم عرب سرافکنده بودند) ورود مسلمانان به مکه را نوعی تحقیر خود و موجب طعن بیشتر اعراب می‌دانستند.{{مدرک}}

 

[[قریش|قریشیان]] که سخت در محذور افتاده بودند مکرز بن حفص را که به شجاعت و بی‌‏باکی معروف بود با همراهی حدود چهل یا پنجاه نفر از سوارکاران ورزیده مامور کردند تا در اطراف لشکر [[مسلمانان]] جولانی بزنند. اگر توانستند کسی را از مسلمانان دستگیر ساخته به نزد قریش ببرند تا گروگانی از مسلمانان در دست قریش باشد و بلکه از این راه بتوانند پیشنهادهای خود را بر ایشان بقبولانند. اما مکرز و همراهان او نه تنها نتوانستند کاری انجام دهند و بلکه همگی به دست نگهبانان لشکر اسلام [[اسیر]] شدند. زمانی که آنها را به نزد پیامبر بردند، [[رسول خدا(ص)]] به همان جهت که مأمور به جنگ نبود دستور داد آنها را آزاد کنند. با اینکه مکرز و یارانش پیش از اسارت خود، به سوی مسلمانان تیراندازی کرده و آزار زیادی رسانده بودند و حتی به گفته برخی، یکی از مسلمانان را نیز به نام ابن زنیم به قتل رسانده بودند، به دستور پیغمبر، همگی آزاد شده سالم به سوی قریش بازگشتند.<ref>رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۰۲؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۱؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۶ـ۹۷.</ref>

 

پیامبر تصمیم گرفت نماینده‌ای به سوی قریش بفرستد؛ ابتدا [[عمر بن خطاب|عمر بن خطّاب]] را برگزید، اما عمر گفت که در مکه اقوام قدرتمندی ندارد که از او حمایت کنند و [[قریش]] از عداوت زیاد وی با آنها مطّلع‌اند و ممکن است او را به قتل برسانند. بنابراین از رفتن به مکه اجتناب ورزید و [[عثمان بن عفان]] را به پیامبر پیشنهاد کرد، زیرا عثمان از [[بنی امیه]] بود و اقوام بانفوذی در میان سران قریش داشت.<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۲؛ ابن اثیر، الکامل، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۰۳.</ref>

پیامبر عثمان را به مکه فرستاد و برای چندمین بار مکیان را از قصد خود (زیارت خانه خدا و بازگشت به مدینه) مطّلع کرد، که البته آنان نپذیرفتند. مشرکان اجازه بازگشت به عثمان ندادند و در پی آن، شایع شد که قریش وی را به قتل رسانده‌اند. در پی نشر این خبر، رسول خدا اصحاب را به بیعتِ معروف به [[بیعت رضوان]] فراخواند.<ref>رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۰۳؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۲؛ طبری، تاریخ، دار التراث، ج۲، ص۶۳۲.</ref> همه اصحاب حاضر در حدیبیه، به جز جَدّ بن قَیس، با پیامبر بیعت کردند.<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۲</ref>

پس از مدتی معلوم شد که عثمان کشته نشده و در مکه محبوس بوده است.<ref>ابن اثیر، الکامل، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۰۳.</ref> قریش نماینده‌ای به سوی مسلمانان فرستادند تا با مسلمانان پیمان صلحی ببندد که به موجب آن، مسلمانان در آن سال بدون زیارت خانه خدا به مدینه بازگردند و سال بعد وارد مکه شوند تا بدین صورت مکیان مورد شماتت سایر اعراب قرار نگیرند. این نماینده سهیل بن عمرو نام داشت و پیامبر با دیدن او گفت: «‌قریش با فرستادن این مرد، قصد صلح دارند ».<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۳.</ref>

 

 

انعطاف پیامبر(ص)موجب انتقاد و خشم برخی صحابه شد و حتی سخنان درشت و سؤالات طعنه آمیزی در مورد پیامبر از آنان شنیده می‌شد. از جملۀ آنان [[عمر بن خطاب]] بود که با تندی با پیامبر(ص) برخورد کرد.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۳؛ نیز رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۰۹-۶۱۱؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۱۰۱.</ref> وی این صلحنامه را باعث حقارت مسلمانان دانست،<ref>بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص ۱۰۶؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۷۱.</ref> و بر عقیده خود تا بدانجا پا فشاری کرد که ابوعبیده جراح به وی گفت از شر شیطان به خدا پناه ببر و نظر خودت را نادرست بدان.<ref>صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۵۳.</ref> عمر خود معترف است که در آن روز حتی به [[نبوت|پیامبری]] پیامبر(ص) شک کرد.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲،ص۳۷۱؛ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۰۶؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۵۳.</ref> و همچنین گفته: من امر رسول الله(ص) را به تشخیص خودم رد می­‌کردم.<ref>صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۵۳.</ref>

#ده سال میان طرفین صلح برقرار گردد تا مردم در امنیت و آرامش زندگی کنند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.</ref>

#مسلمانان متعهد شدند افرادی را که از مکه به مدینه می‌گریزند، به مکه بازگردانند، اما طرف مقابل چنین تعهدی نسبت به فراریان مدینه نداشت. (البته در این صلح‌نامه طبق آیه ۱۰ [[سوره ممتحنه]]، بازگرداندن زنان مؤمنی که از [[مکه]] به [[مدینه]] می‌گریختند، ممنوع شده بود.)<ref>ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۹۰ـ۷۹۱.</ref>

#سایر قبایل در هم پیمانی با قریش و مسلمانان آزاد و مختار باشند.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۱۱ـ۶۱۲؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۴؛ ابن اثیر، الکامل، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۰۴؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.</ref>  

 

 

بنا بر روایات مختلف، مسلمانان ده روز و اندی، و به قولی بیست روز، در سرزمین حدیبیه اقامت کردند.<ref>رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۱۶؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، لیدن، ج۲، ص۹۸.</ref> رسول خدا در خارج از منطقه [[حرم]] خیمه زده بود، ولی در حرم نماز می‌گزارد. چون نوشتن صلح نامه پایان یافت و مردانی از مسلمانان و مشرکان بر آن گواهی دادند، پیامبر به همراهانش فرمان داد که به نشانه حج، شتران خود را قربانی کنند و سرهایشان را بتراشند. بیشتر اصحاب، به دلیل ناخرسندی از به جا نیاوردن حج و چون صلح حدیبیه را نوعی شکست می‌دانستند، از فرمان پیامبر سرپیچی کردند، اما پس از آنکه رسول خدا به تنهایی اقدام به به‌جا آوردن این اعمال کرد، آنان نیز تبعیت کردند، <ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۱۳؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۵؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۵.</ref> سپس رسول خدا و مسلمانان به مدینه بازگشتند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۵.</ref>

 

در راه بازگشت از حدیبیه به مدینه، [[سوره فتح]] بر پیامبر نازل شد که خدا در آن، صلح حدیبیه را «‌فتح مبین‌» نامیده و با اعلام رضایت از بیعت کنندگان، وعده پیروزی‌ها و غنیمت‌های فراوان به مسلمانان داده بود.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۱۷ـ۶۲۳؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۶ـ۷۸۸</ref> به نظر غالب مفسران، این وعده راجع به [[جنگ خیبر|فتح خیبر]] است که در سال هفتم اتفاق افتاد و غنایم زیادی نصیب مسلمانان گردید، <ref>برای نمونه رجوع کنید به طبری، جامع؛ طبرسی، ۱۴۰۸؛ طباطبائی، ذیل فتح: ۱۹</ref> اما برخی نیز آن را مربوط به [[فتح مکه]] دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به طباطبائی، ذیل فتح: ۱۹</ref>

اندکی پس از امضای پیمان یکی از مردم [[مکه]] به نام ابوبصیر که [[مسلمان]] شده بود، طبق [[پیمان حدیبیه]] به مردم مکه تسلیم شد، اما او در بین راه از چنگ محافظان خود گریخت ولی بجای آن که به مدینه بیاید در نقطه‌ای که بر سر کاروان قریش به [[شام]] است موضع گرفت. اندک اندک عده‌ای از مسلمانان مکه به او پیوستند و برای کاروان قریش خطر جدی پدید آوردند. با توجه به مشکل پیش آمده، قریش از پیامبر خواستند تا آن افراد را به مدینه راه دهد؛ بدین ترتیب بند مربوط به استرداد یک طرفه فراریان به درخواست قریش لغو شد.<ref>رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۲۴ـ۶۲۹؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ۷۸۸ـ۷۸۹؛ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ص ۹۱.</ref>

هنوز دو سال از پیمان صلح نگذشته بود که مشرکان مکه طبق بند اول صلح نامه (یعنی ترک مخاصمه و جنگ) را نقض کردند. زیرا قبیله بنی خزاعه با مسلمانان و قبیله بنی بکر با قریش هم پیمان بودند، اما در نبردی که در سال هشتم میان این دو قبیله رخ داد، مردانی از قریش به نفع بنی بکر، افرادی از بنی خزاعه را کشتند. این به معنای نقض صلح حدیبیه بود و با اینکه [[ابوسفیان]] شخصاً برای عذرخواهی به مدینه رفت، عذرش پذیرفته نشد و در اندک مدتی، پیامبر با سپاهی انبوه، که در زمان صلح و گسترش اسلام گردآمده بودند، عازم فتح مکه شد.<ref>ابن اثیر، الکامل، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۳۹ـ۲۴۴.</ref>

صلح حدیبیه، به شهادت تاریخ و طبق پیش بینی‌های پیامبر و وعده‌های قرآنی، برکات زیادی برای مسلمانان در پی داشت. به گفته مورخان، در صدر اسلام فتحی عظیم‌تر از فتح حدیبیه صورت نگرفت، زیرا در پرتو آن، آتش جنگ فرونشست و دعوت به اسلام رواج گرفت و اسلام در سراسر جزیرةالعرب گسترش یافت؛ به گونه‌ای که از آغاز پیمان صلح تا نقض آن (۲۲ ماه)، تعداد کسانی که به اسلام گرویدند، بیش از کل تعداد مسلمانان تا آن زمان بود، چنان که سپاه پیامبر در سال هشتم و در جریان [[فتح مکه]] به ده هزار تن رسید و بزرگان قریش، مانند [[ابوسفیان]] و [[عمروعاص]] و [[خالد بن ولید]]، در همین دوران به اسلام گرویدند.<ref>رجوع کنید به واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۲۴؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۸.</ref> در عین حال آرامش حاصل از صلح حدیبیه سبب شد که پیامبر علاوه بر تشدید فعالیت‌های تبلیغی در [[شبه جزیره عربستان|شبه جزیره]]، به سرزمین‌های خارجی هم توجه کند و در سال هفتم، پادشاهان و سران ممالک اطراف را نیز به اسلام دعوت نماید. اما مهم‌ترین فایده این صلح، زمینه سازی برای [[فتح مکه]] بود که مدت کوتاهی پس از صلح حدیبیه به وقوع پیوست.