حرم حضرت معصومه(س): تفاوت میان نسخه‌ها

'''آستانه حضرت معصومه'''؛ حرم حضرت معصومه(س)، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن است که بیشتر آنها در شهر [[قم]] می‌باشد. [[حضرت معصومه سلام الله علیها|حضرت فاطمه معصومه(س)]] در [[سال ۲۰۱ هجری قمری|سال ۲۰۱ قمری]]، یک سال پس از ورود [[امام رضا علیه‌السلام|امام‎ رضا(ع)]] به [[مرو]]، عزم [[خراسان بزرگ|خراسان]] کرد و چون به [[ساوه]] رسید، بیمار شد. [[موسی بن خزرج|موسی ‎بن خزرج اشعری]] از اشعریان مقیم قم به [[ساوه]] رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد و پس از مدتی حضرت معصومه(س) وفات یافت. پیکر فاطمه معصومه(س) را در محلی موسوم به باغ بابلان به خاک سپردند.  

نخستین قبه بر قبر وی توسط زینب از زنان علویه ساخته شد و این بنا در زمان [[صفویان|صفویه]] شکوه و جلالی یافت. نخستین [[ضریح]] مرقد، ساخته [[شاه‎ طهماسب اول]] است. امروزه آستانه حضرت معصومه(س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید. همچنین امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با [[تولیت]] آستانه است.

فاطمه معصومه(س)، (م ۲۰۱ق/۸۱۶م) دختر [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام موسی کاظم(ع)]] است. درباره عمر فاطمه(س) به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را ۱۸ ساله، و بعضی بیش از این دانسته‎‌اند، اما با توجه به اینکه پدر وی امام موسی ‎کاظم(ع) در ۱۷۹ق/۷۹۵م به دستور [[هارون عباسی]] زندانی شد و ۴ سال در زندان ماند و همانجا وفات یافت و وفات فاطمه (س) نیز در ۲۰۱ق/۸۱۶م رخ داده، وی حد‌اقل می‌‎بایست در ۲۱ یا ۲۲ سالگی وفات کرده باشد.{{مدرک}}

فاطمه معصومه (س) در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] به مرو، عزم [[خراسان بزرگ|خراسان]] کرد و چون به [[ساوه]] رسید بیمار شد. [[موسی بن خزرج|موسی‌‎بن خَزرَج اشعری]] از [[خاندان اشعریون|اشعریان]] مقیم [[قم]] به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش ساکن کرد. مطابق روایتی دیگر، خود فاطمه (س) از خادم خواست که او را به قم ببرد. بیماری او در قم ۱۷ روز ادامه یافت و به فوت انجامید.{{مدرک}}

موسی‌بن خزرج منزلی را که حضرت معصومه در آن چندی زیست به [[مسجد]] اختصاص داد. آن منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای [[مدرسه علمیه ستیه (قم)|سِتّیه]]، همراه با «‌[[بیت النور]]‌» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است.

پس از دفن حضرت معصومه، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان بر جای بود تا آنکه زنی به نام زینب «‌قبه بر سر تربت او نهاد ». البته در مورد نسب این زینب اختلاف است. [[حسن قمی]] مؤلف [[تاریخ قم (حسن بن محمد قمی)|تاریخ قم]] (نوشته ۳۷۸ق/۹۸۸م)، او را دختر [[امام جواد علیه‌السلام|امام جواد(ع)]] و برخی دیگر او را دختر [[موسی مبرقع|موسی مُبرَقع]] می‌دانند.{{مدرک}} شیخ عباس قمی نیز بر این باور است [[زینب دختر امام جواد(ع)]] در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. ام محمد و میمونه، خواهران زینب نیز در همان‌جا مدفون شدند.<ref> محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص ۴۳۲</ref>

پس از آن [[سلطان‎محمد الجایتو]] که آثار او در [[مشهد ]]<nowiki/>مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست.

بنای [[ابوالفضل عراقی]] تا سال ۹۲۵ق/۱۵۱۹م بر جای بود. در این سال [[شاه‌بیگم]] دختر [[اسماعیل اول صفوی|شاه اسماعیل اول صفوی]] به مباشرت [[عمادبیک]]، بقعه حضرت معصومه(س) را به صورت بنایی ۸ پهلو با ۸ صُفّه تجدید کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرَّق بیاراست و در جلوِ آن ایوانی با ۲ مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت. اما [[قاضی میراحمد منشی]]، تاریخ بنای مزبور را ۹۴۶ق/۱۵۳۹م و بانی آن را [[شاه‌بیگی بیگم]] دختر [[مهمادبیک]] می‌داند که «‌عمارت رفیعه حضرت معصومه(س) را بنا بکرد و قریب ۱۰۰۰ تومان املاک نفیس وقف آن مزار موهبت آثار فرمود.»

[[کجوری]] و [[خاندان بحرالعلوم|آل بحرالعلوم]] می‎گویند در ۵۲۹ق/۱۱۳۴م شاه بیگم دختر عمادبیک، بر سر مرقد حضرت معصومه(س) گنبدی بنا نهاد. این گفته‎ ها بی ‎گمان نادرست است، زیرا [[عبدالجلیل قزوینی رازی|قزوینی رازی]] مؤلف [[النقض (کتاب)|النقض]] نوشته در (۵۶۰ق/۱۱۶۴م)، از بنای ابوالفضل عراقی سخن می‎گوید. اگر شاه‎بیگم نانی بر بقعه فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد می‎کرد.

در پایان روزگار صفویان که [[افغانستان|افاغنه]] بر ایران تاختند، حرم معصومه(س) از این حمله بی‌نصیب نماند و [[اشرف افغان]] به هنگام عق‎ب نشینی از برابر [[نادرشاه]]، همه نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد [[شاه‌عباس]] را نیز کند و به یغما برد.

طول مرقد ۲/۹۰ و عرض و ارتفاع آن ۱/۲۰ متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار [[شاه طهماسب اول|شاه تهماسب صفوی]] به راهنمایی [[محقق کرکی|محقق ثانی]] ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.

نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه تهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م به طول ۴/۸۰ و عرض ۴/۴۰ و ارتفاع ۲ متر از آجر بنا شد.

در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام [[ناصرالدین شاه قاجار|ناصرالدین‌شاه]]، توسط [[حسین‌خان شاهسوند]]، معروف به [[شهاب الملک]] در ۱۲۸۶ق/۱۸۶۹م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۱م [[کامران‌میرزای قاجار]] آنها را با خشت‌های زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن ۳۲/۲۰ و از سطح بام ۱۷/۴۰ و قطر انها ۱/۵ متر است.

از آغاز ساختمان حرم، به تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‌‎های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویرایش شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آنها افزوده گشت تا امروز که این مدارس از جمله [[مدرسه فیضیه (قم)|مدرسه فیضیه]] و [[دار‎الشّفاء]]، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار می‎آید. [[مسجد اعظم قم]] اگر چه در زمان ساخت به‌صورت مستقل ساخته شده بود اما امروزه با گسترش حرم حضرت معصومه، مسجد نیز در محوطه حرم قرار گرفته است.

پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب [[مدرسه فیضیه (قم)|مدرسه فیضیه]]، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند.

در این موزه اشیاء نفیسی چون قرآن های خطی، دوازده قطعه فرش قبر پادشاهان [[قاجار]]، قسمتی از پرده کعبه که توسط [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] اهدا شده، مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‎های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‎شود.

نظارت بر [[وقف|موقوفات]] و مصرف درآمد آنها، مستلزم تعیین کسی است که متصدی این وظایف باشد. به همین دلیل، بزرگان شیعه نیز کسانی را از سوی خود به عنوان وکیل وقف برای نظارت بر موقوفات بقعه و بارگاه امامان سلف و امامزادگان تعیین می‎کرده‎اند.

کهن‌ترین خبری که در مورد تولیت آستانه حضرت معصومه (س) در دست است، روایت حسن‌بن محمدقمی است که از [[احمد بن اسحاق قمی|احمد بن اسحاق اشعری]] به عنوان وکیل وقف قم از سوی [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن‎ عسکری(ع)]] یاد کرده است.

وکالت موقوفات به مرور زمان به [[تولیت]] تغییر یافت و متولیان که بعداً دارای اختیارات وسیع‌تری گردیدند، از سوی امیران و فرمانروایان تعیین می شدند. کهن ترین فرمان تولیت آستانه حضرت معصومه (س) که اینک در دست است، فرمان [[جهانشاه ترکمان قره‎قویونلو]] است که در [[۲۷ جمادی‌الاول]] ۸۶۸ق/۶ دسامبر ۱۴۶۴م صادر شده است. در فرمان [[شاه طهماسب اول|شاه طهماسب]] که در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م، و فرمان [[شاه عباس اول|شاه عباس]] که در ۱۰۱۷ق/۱۶۰۸م صادر شده است، نام های چند تن از متولیان آن روزگار که از یک خانواده بوده اند، به چشم می ‎خورد. در این ایام، انتصاب و عزل کارکنان آستانه نیز از وظایف متولیان بوده است. پس از آن در طی چند قرن به تدریج حدود اختیارات متولیان افزایش یافت تا آنجا که امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است.