امام علی در اشعار فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:Sher molavi.jpg|بندانگشتی|300px|شعری از [[مولوی]] درباره [[حدیث غدیر]]، اثر [[غلامحسین امیرخانی]] با تهذیب [[محمد طریقتی]]]]

'''امام علی در اشعار فارسی''' شعرهایی است که در مدح و ستایش مدح و ستایش [[امام علی علیه‌السلام|امیرالمؤمنین علی (ع)]] سروده شده‌اند. مجموعه این اشعار بیانگر جنبه‌های گوناگون شخصیت [[امام]]، نقل [[فضایل امام علی(ع)|فضایل]] و سخنان وی و نشان‌دهنده ارادت شاعران به اوست. در ادامه اشعار برخی از شاعران بزرگ فارسی در این باب آمده است.  

==در شاهنامه فردوسی==

|...چهارم<ref>چو اکنون (نسخه بدل).</ref> [[امام علی علیه‌السلام|علی]] بود جفت [[حضرت فاطمه زهرا سلام‌ الله علیها|بتول]]\\که او را بخوبی ستاید [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول]]

نگر تا نداری ببازی جهان\\نه برگردی از نیک پی همرهان

ازین در سخن چند رانم همی\\همانا کرانش ندانم همی<ref>شاهنامه فردوسی، ج۱، ص۱۹-۲۰.</ref>

==در اشعار کسایی مروزی==

آن کیست بدین حال و که بوده‌است؟ و که باشد؟\\جز شیر خداوند جهان، [[امام علی علیه السلام|حیدر کرار]]؟

|عنوان = فضل امیرالمؤمنین(ع)

«لافتی الاّ علی» برخوان و تفسیرش بدان\\یا که گفت و یا که داند گفت جز [[روح الامین]]

دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس\\گرد کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین

==در اشعار ناصر خسرو==

قرین محمد که بود؟ آنکه جفتش\\نبودی مگر [[حضرت فاطمه زهرا سلام‌ الله علیها|حور عین محمد]]

زفرزند [[حضرت فاطمه زهرا سلام‌ الله علیها|زهرا]] و حیدر گرفتم\\من این سیرت راستین محمد

تو‌ای [[ناصبی]] جز که نامی نداری\\از این شهره دین رزین محمد

به دین محمد تو را کشتن من\\کجا شد حلال؟‌ای لعین محمد

بغوغا چه نازی؟ فراز‌ای با من\\بحکم [[کتاب مبین]] محمد

چه داری جواب محمد بمحشر\\چو پیش آیدت هان و هین محمد؟<ref>دیوان اشعار ناصر خسرو، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref>

|...این همه رمز و مثل‌ها را کلید\\جمله‌اندر خانهٔ [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیغمبر]] است

مشک باشد لفظ و معنی بوی او\\مشک بی‌بو‌ای پسر خاکستر است

خاطر ما زر مدحتهات را\\در [[خراسان]] بی‌خیانت زرگر است<ref>دیوان اشعار ناصر خسرو، ص۴۹-۵۰.</ref>

===غدیر===

==در اشعار سنائی غزنوی==

| عنوان = پاسخ سنائی به پرسش سلطان سنجر درباره مذهب

|کار عاقل نیست در دل مهر دلبر داشتن\\جان نگین مُهر مهر شاخ بی‌بر داشتن

بحر پر کشتی‌ است لیکن جمله در گرداب خوف<ref>نسخه بدل: خون.</ref>\\بی‌ [[سفینه نوح|سفینهٔ نوح]] نتوان چشم معبر داشتن

گر نجات دین و دل خواهی همی تا چند ازین\\خویشتن چون دایره بی‌پا و بی‌سر داشتن

[[خضر]] فرخ پی دلیلی رامیان بسته چو کلک\\جاهلی باشد ستور لنگ رهبر داشتن

هشت بستان را کجا هرگز توانی یافتن\\جز به حب حیدر و [[شبیر]] و [[امام حسن مجتبى|شبر]] داشتن

علم چبود فرق دانستن حقی از باطلی\\نی کتاب زرق [[شیطان]] جمله از بر داشتن

زیور دیوان خود ساز این مناقب را از آنک\\چاره نبود نو عروسان را ز زیور داشتن<ref>سنائی غزنوی، دیوان...، ص۴۶۷-۴۷۱.</ref>

| پلکانی = 1

|صد علی در کوی ما بیش است با زیب و جمال\\لیک یک تن را نخواند هیچ عاقل مرتضا

==در اشعار نظامی گنجوی==

نظامی گنجوی اشعاری درباره [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] سروده<ref>برای نمونه نگاه کنید به نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹؛ نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۳۵.</ref> و در یکی از آنها، جایگاه شناختِ امام علی(ع) و فرزندان وی را پس از شناخت خدا و پیامبر(ص) دانسته است:

| ز بَعدِ معرفتِ كردگارِ لَمْ يَزَلى\\نبى‌‌شناسم و آنگه على و آل على

خداست آنكه تعقّل نمودنِ كُنهش\\بُرون نهاده قدم از حدود مُحتملى

نبی است آنكه بُوَد در مدارس تحقيق\\برى كتاب كمالش ز نكتۀ جدلى

علی است آنكه گدازد ز برق لمعۀ تيغ\\حسود را، كه كند نقد بوتۀ دغلى<ref>نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹.</ref>

==در اشعار عطار نیشابوری==

ساقی [[حوض کوثر|کوثر]]، امام رهنمای\\ابن عم مصطفا، شیرخدای

مرتضای مجتبا، جفت [[حضرت فاطمه زهرا سلام‌ الله علیها|بتول]]\\خواجهٔ [[معصوم]]، داماد [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول]]

گشته اندر [[کعبه]] آن صاحب قبول\\بت شکن بر پشتی دوش رسول

ترا گر تیر باران بر دوامست\\«علیّ حبه جُنّة» تمامست

چنین گفت او که گر خواهند کشتم\\نه بیند هیچ کس در جنگ پشتم

کسی گفتش چرا کردی؟ بر آشفت\\زبان بگشاد چون تیغ و چنین گفت:

یقول الناس لی فی الکسب عار\\فقُلت العارُ فی ذُلِّ السؤالِ<ref>عطار نیشابوری، الهی نامه، ص۲۲-۲۳.</ref>

|قلب قرآن، قلب پُر قرآن اوست\\«والِ مَن والاه»، اندر شأن اوست<ref>عطار نیشابوری، مصیبت‌نامه، ص۳۴-۳۶.</ref>

==در اشعار سعدی==

دل‌های خسته را به کرم مرهمی فرست\\ای نام اعظمت در گنجینه شفا<ref>متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ص۶۷۹-۶۸۰.</ref>

==در اشعار مولوی==

===در مثنوی معنوی===

[[پرونده:قطعه خوشنویسی ای علی که جمله عقل و دیده‌ای.jpg|بندانگشتی|310px|قطعه خوشنویسی از بیت «ای علی که جمله عقل و دیده‌ای» از مولوی. اثر عبدالرسول یاقوتی (۱۳۹۰ش). <ref>«[http://shiaarts.ir/gallery/راز-بگشا-ای-علی-مرتضی راز بگشای ای علی مرتضی]»، کانون هنر شیعی.</ref>|وسط]]

هفت اختر هر جنین را مدتی\\می‌کنند‌ای جان به نوبت خدمتی

از دگر انجم به جز نقشی نیافت\\این جنین تا آفتابش بر نتافت

بازگو‌ای باز پر افروخته\\با شه و با ساعدش آموخته

باز گو‌ای بار عنقاگیر شاه\\ای سپاه‌اشکن بخود نه با سپاه

امت وحدی یکی و صد هزار\\بازگو‌ای بنده بازت را شکار

در محل قهر این رحمت ز چیست\\اژدها را دست دادن راه کیست<ref>مثنوی معنوی، دفتر اول، ص۱۶۶-۱۶۷، ابیات ۳۷۷۹-۳۷۹۳.</ref>}}

گفت من تیغ از پی حق می‌زنم\\بندهٔ حقم نه مامور تنم

رخت خود را من ز ره بر داشتم\\غیر حق را من عدم انگاشتم

چون در آمد علتی اندر غزا\\تیغ را دیدم نهان کردن سزا

بس خجسته معصیت کان کرد مرد\\نه ز خاری بر دمد اوراق ورد<ref>مثنوی معنوی، دفتر اول، ص۱۶۷-۱۶۸، ابیات ۳۷۹۴-۳۸۳۸.</ref>}}

===در دیوان شمس===

آن شاه که با دانش و دین بود علی بود\\مسجود ملک ساجد و معبود علی بود  

آن شه که به شمشیر وی از آینه دین\\زنگ ستم و بدعت بزدود،علی بود

این سر بشنو باز ز شمس الحق تبریز\\کز نقد وجود دو جهان بود علی بود<ref>رجوع کنید به: صولتی، ص۱۶۱-۱۶۲؛ به نقل از غزلیات شورانگیز شمس، تألیف فریدون کار، و دیوان شمس چاپ صفی علیشاه، به قلم حسین سرداغی.</ref>}}

 

جملۀ شاهان عالم سر به سر\\بر در این شاه ما همچون گداست

شمس تبریزی تو حق دانسته ای\\جان ما با مصطفا و مرتضاست

اهل بینش جملگی خود بر حق اند\\چشمۀ نورش علی مرتضاست<ref>رجوع کنید به: صولتی، ص۱۶۶-۱۶۵؛ به نقل از غزلیات شورانگیز شمس، تألیف فریدون کار، و دیوان شمس چاپ صفی علیشاه، به قلم حسین سرداغی.</ref>}}

| شاعر =

| قالب =

داود که میساخت زره با سر انگشت\\استاد زره ساز به داود، علی بود

آن قلعه گشایی که در قلعهء خیبر\\برکند به یک حمله و بگشود، علی بود

سرّ دو جهان جمله ز پیدا و ز پنهان\\شمس الحق تبریر که بنمود، علی بود<ref>رجوع کنید به: صولتی، ص۱۶۳-۱۶۲؛ به نقل از غزلیات شورانگیز شمس، تألیف فریدون کار، و دیوان شمس چاپ صفی علیشاه، به قلم حسین سرداغی.</ref>}}  

===در رباعیات دیوان شمس===

| متن =  

==در اشعار ابن‌یمین==

آنکس که بت پرستی و میخوارگی نکرد\\سلطان اولیاء و شه اصفیا علیست

هرگز جهان نبود که در وی علی نبود\\بی ابتدا علی بد و بی انتها علیست

دانم که از تو باز ندارد به هیچ حال\\یک شربت آب از آنکه سر اسخیا علیست<ref>دیوان اشعار ابن‌یمین، ص۳۹-۴۰.</ref>}}

| متن =  

مقتدای اهل عالم چون گذشت از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|مصطفا]]\\ابن عم مصطفی را دان، [[امام علی علیه السلام|علی مرتضا]]

وانکه می زیبد که روح الله زبهر افتخار\\نوبت صیتش زند فوق السموات العلا

بر جهان جاهش سرادق می کشد خورشیدوار\\و از تواضع او بزیر سایبانی از عبا

جز بقوتهای روحانی کجا ممکن شدی\\در ز [[غزوه خیبر#فتح قلعه قموص|خیبر]] کندن و بر هم دریدن اژدها

زان کرامتها که ایزد کرد و خواهد کرد نیز\\با علی اکنون بشارت می رساند [[سوره انسان|هل اتا]]

آنکه در حین صلوة از مال خود دادی زکوة\\جز علی را کس نمی دانم بنص انما

کی رسیدیش ار نبودی [[افضلیت امام علی|افضلیت]] وصف او\\از سلونی دم زدن در بارگاه مصطفا

وآن ندانم هیچکس را از نبی چون بگذری\\جز علی مرتضا را پادشاه اولیا

کردگارا مجرمم اما تو آگاهی که من\\بنده اویم چه باشد گر بدو بخشی مرا<ref>ابن‌یمین، دیوان اشعار، ص۱۰-۱۱.</ref>}}  

| عنوان = مرا مذهب اینست گیری تو نیز

| متن =  

مرا مذهب اینست گیری تو نیز\\همین ره گرت مردی و مردمیست

که بعد از نبی مقتدای بحق\\علی ابن بوطالب هاشمیست<ref>ابن‌یمین، دیوان اشعار، ص۳۵۵.</ref>}}  

| متن =  

جایی که جبرئیل بدانجا نمی رسد\\برتر هزار مرتبه زآن جای حیدرست

گر ممکن است معجزه‌ئی از پسِ نبی\\الفاظِ جانفزای دلارای حیدرست

دانی که عرش چیست برِ اهل معرفت؟\\اوّل قدم ز منبرِ والای حیدرست

هر چند دارد ابن‌یمین جُرم بی شمار\\اما از آن چه باک که مولای حیدرست

فردا که اختیار دهندم که جای گیر\\گیرم به خُلد جای که مأوای حیدرست<ref>ابن‌یمین، دیوان اشعار،صص۳۱-۳۲.</ref>}}  

| متن =  

تا زنده ماند ابن‌یمین کار افضلش\\در گلشن مدایح او بلبلی بود<ref>ابن‌یمین، دیوان اشعار، ص۴۴-۴۵.</ref>}}

==در اشعار حافظ==

بر سنگ قبر حافظ غزلی نوشته شده است که آغازش «ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش» است.<ref>جابری انصاری اصفهانی،حسن، سفر شیراز، مجله ارمغان، دوره بیست و یکم، آبان و آذر ۱۳۱۹ - شماره ۸ و ۹.</ref> این غزل در برخی از دیوان‌های حافظ آمده است.<ref>مثلاً: دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، نسخه قدسی، انتشارات اشراقی، ص۲۵۲.</ref> برخی این غزل را به حافظ نسبت داده‌اند و حتی آن را شاهدی تشیع حافظ دانسته‌اند.<ref>برای نمونه: لطیفه غیبی، مجله ارمغان، دوره هفتم، آذر و دی ۱۳۰۵ - شماره ۹ و ۱۰.</ref> اما پژوهش‌گرانی آن را رد کرده‌اند و دلیل این انتساب را تلاش برای شیعه‌نمایی حافظ دانسته اند.<ref>برای نمونه: جابری انصاری اصفهانی،حسن، سفر شیراز، مجله ارمغان، دوره بیست و یکم، آبان و آذر ۱۳۱۹ - شماره ۸ و ۹؛ سعیدی سیرجانی، این کجا و آن کجا، کیهان فرهنگی، دی ۱۳۶۷، ش ۵۸؛ذکاوتی قراگزلو،علی رضا، حافظ در میان هفتاد و دو ملت، تحقیقات اسلامی، پاییز و زمستان۱۳۶۶ - شماره ۵ و۶.</ref> در نسخه مصحح حسین پژمان اگرچه این غزل را ذکر می‌کند؛ اما در پاورقی مدعی است که در هیچ نسخه قدیمی نیامده است و سستی اشعار و مضمون آن، با فکر و زبان حافظ مباینت دارد.<ref>دیوان حافظ، تصحیح حسین پژمان، انتشارات کتابخانه بروخیم، ص۳۰۱، تهران، ۱۳۱۵.</ref>

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش\\پیوسته در حمایت لطف اله باش...

امروز زنده ام به ولای تو یا علی\\فردا به روح پاک امامان گواه باش....<ref>: دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، نسخه قدسی، انتشارات اشراقی، ص۲۵۲؛دیوان حافظ، تصحیح حسین پژمان، انتشارات کتابخانه بروخیم، ص۳۰۱، تهران، ۱۳۱۵.</ref>}}

==در اشعار شهریار==

[[امام علی علیه‌السلام|علی‌]] ‌ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را\\که به ماسوا فکندی همه سایه هما را

مگر ‌ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ\\به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را

برو‌ ای گدای مسکین در خانه علی زن\\که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را

به دو چشم خون فشانم هله‌ ای نسیم رحمت\\که ز کوی او غباری به من آر توتیا را

| متن =  

اشکباری که چو شمع بیزار\\می فشاند زر و می‌گرید زار

ناشناسی که به تاریکی شب\\می برد شام یتیمان عرب

پادشاهی که به شب برقع پوش\\می کشد بار گدایان بر دوش

شاهبازی که به بال و پر راز\\می کند در ابدیت پرواز

پیشوایی که ز شوق دیدار\\می کند [[عبدالرحمن بن ملجم مرادی|قاتل خود]] را بیدار

می زند پس لب او کاسه شیر\\می کند چشم اشارت به اسیر

چه اسیری که همان قاتل اوست\\تو خدایی مگر‌ای دشمن دوست

کفن از گریۀ غسّال خجل\\پیرهن از رخ وصّال خجل

شبروان مست ولای تو علی\\جان عالم به فدای تو علی<ref>دیوان شهریار(۱)، ص۶۱۵-۶۱۶.</ref>}}

==در اشعار محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)==

در دیوان محمدحسین غروی اصفهانی، معروف به [[دیوان کمپانی]]، ترجیع‌بندی در ولادت [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] سروده شده، که چنین است:‌

صورت زیبای او یا طلعت «الله نور»\\سیرت والای او یا سرّ لم تمسسه نار

در برش پیر خرد چون کودکی دانش پژوه\\بر درش عقل مجرد همچو پیری خاکسار

شاهباز اوج او ادنی بهنگام عروج\\یکه تاز عرصه ایجاد دست کردگار

\\لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار<ref>دیوان کمپانی، ص۳۵-۳۶.</ref>}}

می دمد صبح ازل از کوی عشق لم یزل\\یا فروزان شمع روی شاهد بزم دنی

«مفتقر» گر می‌کند با یک زبان مدحتگری\\می کند [[روح الامین]] با صد نوا مدح و ثنا

باده بده ساقیا! ولی ز خُمِّ غدیر\\چنگ بزن مطربا! ولی به یاد امیر  

تو نیز ای چرخ پیر! بیا ز بالا به زیر\\دادِ مسرّت بده، ساغر عشرت بگیر<ref>دیوان کمپانی، ص۳۷-۳۸.</ref>}}

| متن = باده بده ساقیا! ولی ز خُمِّ غدیر\\چنگ بزن مطربا! ولی به یاد امیر  

تو نیز ای چرخ پیر! بیا ز بالا به زیر\\دادِ مسرّت بده، ساغر عشرت بگیر<ref>دیوان کمپانی

</ref>}}

==در اشعار اقبال لاهوری==

مسلم اول شه مردان [[علی]]\\عشق را سرمایۀ ایمان علی

نرگسم وارفتۀ نظاره ام\\در خیابانش چو بو آواره ام

هر که در آفاق گردد بوتراب\\باز گرداند ز مغرب آفتاب

ذات او دروازۀ شهر علوم\\زیر فرمانش [[حجاز]] و [[چین]] و [[روم]]

خاک گشتن مذهب پروانگیست\\خاک را أب<ref>اشاره به بوتراب که کنیه امیرالمؤمنین علی(ع) است.</ref> شو که این مردانگیست

سنگ شو‌ای همچو گل نازک بدن\\تا شوی بنیاد دیوار چمن

ناله و فریاد و ماتم تا کجا؟\\سینه کوبی های پی هم تا کجا؟

گر نه سازد با مزاج او جهان\\می شود جنگ آزما با آسمان

بر کند بنیاد موجودات را\\می دهد ترکیب نو ذرات را

می کند از قوت خود آشکار\\روزگار نو که باشد سازگار

در جهان نتوان اگر مردانه زیست\\همچو مردان جانسپردن زندگیست...<ref>اقبال لاهوری، اسرار خودی، در دیوان، ص۱۱۴-۱۱۶..</ref>}}

*دیوان حافظ، تصحیح حسین پژمان، انتشارات کتابخانه بروخیم، تهران، ۱۳۱۵ش.

*شاهنامه فردوسی، به کوشش و زیر نظر: سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره، ۱۳۷۵ش.

* شهیدی، سید جعفر، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، تهران، وزارت ارشاد اسلامی و بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۶۳ش.

* مولوی‌، جلال‌الدین‌ محمد بن‌ محمد، مثنوی معنوی (بر اساس‌ نسخه‌ قونیه‌)، به‌ تصحیح‌ و پیش‌گفتار عبدالکریم‌ سروش‌، تهران‌: شرکت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی‫، ۱۳۷۵.