ابوخالد واسطی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عمرو بن خالد قرشی''' معروف به '''ابوخالد واسطی'''  (درگذشت پس از [[سال ۱۴۵ قمری]])، از اصحاب خاص [[زید بن علی]] و گردآوردنده کهن‌ترین مجامع [[فقه|فقهی]] و [[حدیث|حدیثی]] در مذهب [[زیدیه]]. درباره زیدی یا [[امامیه|امامی بودن]] وی اختلاف است. ابوخالد در قیام‌های زید بن علی و [[محمد بن عبدالله بن حسن]] حضور داشت.

ولادت ابوخالد را می‌توان در ربع پایانی سده نخست هجری برآورد کرد. بر پایه یک سند روایی، او از [[حسن بصری]] (درگذشت ۱۱۰ ق) [[حدیث]] شنیده بود.<ref> نک: کوفی، ج۱، ص۳۳۰</ref> وی همچنین مدت زمانی پیش از وفات [[امام باقر(ع)]] در ۱۱۴ ق، به طور پیوسته یا گسسته در [[مدینه]] ملازمت آن امام را داشته و از ایشان دانش آموخته است.

خاندان ابوخالد واسطی از نخستین ساکنان شهر [[واسط]] – که تاریخ بنای آن از ۸۳ق فراتر نمی‌رود - بودند. او خود در [[کوفه]] ساکن شد و در نزدیکی مسجد سماک منزل داشت.<ref>نک: کشی، ۲۳۲</ref> نسبت [[قریش|قریشی]] او از آنجاست که با تیره [[بنی هاشم]] از قریش رابطه وِلاء داشته است.<ref>بخاری، التاریخ، ج۳(۲)، ص۳۲۸؛ ابن ابی الرجال، ج۳، ص گ ۹۷ الف</ref> در سند روایاتی منفرد به او نسبت همذانی نیز داده شده است<ref>ابن عدی، ۵/۱۷۷۶</ref> که خطا به نظر می‌رسد.

{{اصلی|زید بن علی}}

در جریان قیام [[زید بن علی]] در ۱۲۲ق /۷۴۰م که زید به همراه بسیاری از یاران خود کشته شد، ابوخالد جان به سلامت برد و ازآن پس به عنوان تنها میراث‌بر تعلیمات زید شناخته شد.<ref>نک: مسند، ۳۸۰؛ ابن ابی الرجال، ۳ /گ ۹۶ ب</ref> به روایتی، در همین اوان، [[امام صادق(ع)]] ابوخالد را به عنوان نماینده خود برای رسانیدن کمک مالی به بازماندگان اصحاب زید برگزید،<ref>مفید، ص۲۶۹</ref> ولی در دیگر گزارش‌ها، به جای ابوخالد از [[عبدالرحمن بن سیابه]] نام برده شده است.<ref>نک: کشی، ۳۳۸؛ ابن بابویه، امالی، ص۲۷۶</ref> در این دوره ابوخالد به مانند یکی از رهبران زیدیه<ref>نک: ناشی اکبر، ص۴۲؛ کشی، ص۲۳۱</ref> می‌توانست نقش به سزایی در شکل‌گیری فرهنگی زیدیان در [[عراق]] ایفا نماید. نقشی که از پس قرن‌ها آشکارا در اسانید زیدی دیده می‌شود.

[[وکیع بن جراح]] (زنده در ۱۲۷ق) می‌گوید: ابوخالد چندی در همسایگی ما در کوفه می‌زیست و سپس به سبب نامناسب بودن اوضاع آنجا به واسط کوچ کرد.<ref>ابن عدی، ج۴، ص۱۷۷۴؛ نیز نک: ابن حبان، ج۲، ص۷۶</ref> در صورت اعتماد بر این گزارش می‌توان تخمین زد که ابوخالد در دهه ۴ سده ۲ ق، کوفه را به مقصد [[واسط]] ترک گفته باشد.

دست یافتن [[عباسیان]] به [[خلافت]]، هواداران [[اهل بیت(ع)]] را خوشایند نبود و ابوخالد در دیداری که چندی پیش از ۱۴۵ق /۷۶۲ م با [[محمد بن عبدالله بن حسن]] (که از سوی برخی ملقب به نفس زکیه شد) –احتمالا در [[مدینه]]- داشته، از فشار روزافزون بر هم‌کیشان خود شکایت کرده است.<ref>نک: ابوطالب هارونی، ص۲۰۶</ref> در این دیدار، محمد بن عبدالله، ابوخالد را به مهاجرت از [[عراق]] به محیطی آزادتر فراخوانده است<ref> ابوطالب هارونی، ص۲۰۶</ref> و شاید برای اجابت دعوت او بود که ابوخالد راهی [[حجاز]] شد؛ چه در جریان قیام محمد بن عبدالله بن حسن در مدینه (۱۴۵ق)، از ابوخالد واسطی در زمره همراهان وی یاد شده است.

حضور او در این قیام که یکی از بازماندگان قیام [[زید بن علی|زید]] و از یاران نزدیک او بود، از نظر معنوی می‌توانست بسیار حائز اهمیت باشد.<ref>نک: ابوالفرج، ص۱۹۷</ref> در منابع به کشته شدن یا زنده ماندن ابوخالد در جریان این قیام اشاره‌ای نشده، ولی گویا وی پس از آن، مدت درازی نزیسته است. اینکه [[محمد بن اسماعیل بخاری|بخاری]] در یکی از آثار خود نام ابوخالد را در ردیف درگذشتگان ۱۱۰-۱۲۰ق آورده است،<ref>ابن حجر، ج۸، ص۲۷</ref> پایه‌ای ندارد.

درباره مذهب ابوخالد در منابع رجالی [[اهل سنت]] سکوتی فراگیر دیده می‌شود، ولی در منابع رجالی-حدیثی [[امامیه]] گاه به طور مجمل از [[زیدیه|زیدی]] بودن ابوخالد سخن به میان آمده<ref>نک: درست واسطی، همانجا؛ کشی، ص۲۳۱</ref> و گاه با بی‌دقتی از وی به عنوان یک رجل عامی ([[اهل سنت]]) دارای گرایش به [[اهل بیت(ع)]]<ref>کشی، ص۳۹۰</ref> یا یک زیدی بتری<ref>طوسی، رجال، ص۱۳۱</ref> یاد شده است.

در منابع فرقه‌شناختی نام ابوخالد در عرض کسانی چون [[فضیل بن زبیر|فضیل بن زبیر رسان]]، [[ابو الجارود]] و [[منصور بن ابی الاسود]] به عنوان رهبران زیدی قائل به نص و نزدیک به [[امامیه]] آمده است.<ref>نک: ناشی اکبر، همانجا؛ نوبختی، ص۵۴-۵۵، ۵۸؛ اشعری، ص۷۱، ۷۴؛ نیز ابن ندیم، ص۲۲۷</ref> در ''تبصرة العوام''<ref>ص ۱۸۶</ref> در شرح این مطلب چنین آمده است که در دیدگاه ابوخالد هر که بر [[علی(ع)]] تقدم کرد، [[کافر]] شد و هر که از فرزندان [[حسن بن علی (ع)|حسن (ع)]] و [[حسین (ع)]] باشد (ظاهرا منحصرا به امامان)، علم او حتی در کودکی و بدون آموزش همچون علم [[پیامبر(ص)]] است.

گفتنی است که در برخی از منابع امامی، نظیر [[امالی (شیخ صدوق)]]<ref>همانجا ص۹</ref> و [[کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر (کتاب)|کفایة الاثر]] خزاز،<ref>ص ۲۹۹-۳۰۰</ref> روایاتی به نقل ابوخالد از زید در تایید دیدگاه [[امامیه]] در [[امامت]] و رد مواضع [[زیدیه]] به نظر می‌رسد که باید با تأمل در آنها نگریست.

در تمامی منابع فرقه شناختی متقدم، نام ابوخالد در عرض [[ابوالجارود]] قرار گرفته است،<ref>قس: مادلونگ، ص۴۴</ref> ولی شهرستانی<ref>1/141، ۱۷۰</ref> نام او را در شمار جارودیان و پیروان ابوالجارود آورده است. هر چند گفته شهرستانی چندان دقیق نیست، ولی با اندک مسامحه‌ای می‌تواند در گروه‌های کلی زیدیه، جایگاه ابوخالد را روشن‌تر سازد. در مسند زید<ref>ص ۱۱۶، ۱۱۷، ۱۷۱، ۱۹۴</ref> به مذاهب مختلف غیر شیعه از [[خوارج]]، [[مرجئه]]، [[قدریه]] و [[ناصبی|نواصب]] حمله شده است.

رجال‌شناسان [[اهل سنت]] به طورکلی در برابر ابوخالد موضعی سخت اتخاذ کرده و با الفاظ گوناگون به تضعیف او در حدیث پرداخته‌اند: رجالیان بغداد چون [[احمد بن حنبل]]، [[یحیی بن معین]] و در پی آنان [[ابو داوود]]، او را کذاب خوانده و کسانی چون ابن راهویه و ابوزرعه رازی او را به جعل حدیث متهم ساخته‌اند، ولی گروهی دیگر همچون [[محمد بن اسماعیل بخاری|بخاری]]، [[مسلم نیشابوری|مسلم]]، [[نسائی]]، [[ابو حاتم رازی]] و ابو عورانه، تنها با الفاظی چون متهم و [[متروک الحدیث]] از او یاد کرده و از نسبت مستقیم کذب یا جعل به وی پرهیز کرده‌اند.<ref>نک: یحیی بن معین، ج۳، ص۳۱۵، جاهای مختلف؛ بخاری، الضعفاء، ص۱۶۸؛ مسلم، ج۱، ص۷؛ نسائی، ص۱۷۵؛ عقیلی، ج۳، ص۲۶۸-۲۶۹؛ ابن ابی حاتم، ج۳، ص۲۳۰؛ ابن حجر، همانجا</ref> [[ابن ماجه قزوینی]] از صاحبان صحاح سته در برخی آثار خود به نقل احادیث ابوخالد واسطی پرداخته است<ref>مزی، ج۱۴، ص۱۱۰</ref> که خود به گونه‌ای از خوش‌بینی او نسبت به ابوخالد حکایت دارد.

=== نزد زیدیان===

بر خلاف غالب زیدیان، به نظر نمی‌رسد زیدیان بتری کوفه در سده ۲ق که نزدیکی زیادی با مکتب غیر شیعی اصحاب حدیث داشتند، نسبت به روایات ابوخالد از زید خوش‌بین بوده باشند، شاید از همین روست که یحیی بن آدم، از پروردگان مکتب حسن بن صالح بن حی، با وجود نقل روایات متعدد از امامان [[امام باقر(ع)|باقر]] و [[امام صادق(ع)|صادق]](ع) و نقل روایتی از طریق حسین پسر زید بن علی در الخراج،<ref>ص۳۱، ۷۸، جاهای مختلف</ref> به فقه زید بن علی که از طریق ابوخالد روایت می‌شد، بی‌اعتنا بود و به رغم زیدی بودن، روایتی از زید در کتاب خود نیاورده است.

در زمینه [[فقه]] باید متذکر شد که ابوخالد در منابع گوناگون زیدی، به عنوان یکی از شاگردان خاص [[زید بن علی|زید]] شناخته شده که بیشترین آراء فقهی زید از طریق او به آیندگان رسیده است.<ref>نک: اجازات، همانجا، به نقل از قاسم بن عبد العزیز بغدادی؛ عزالدین، همانجا</ref> مسند زید علی یا المجموع الفقهی، که روایت ابوخالد از فقه زید بن علی است، کهن‌ترین و اساسی‌ترین منبع برای دستیابی به فقه زید به شمار می‌رود. این اثر در واقع مجموعه‌ای از اقوال و احادیث زید در ابواب مختلف فقهی است و بسیاری از آن اقوال، پاسخ پرسش‌هایی است که ابوخالد از او پرسیده است.<ref>مثلا نک: مسند، ص۵۶، ۵۸</ref> افزون بر این در این اثر به سبب مصاحبات دراز مدت ابوخالد با زید، گاه به رفتار و کردار زید نیز اشاراتی رفته است<ref> همان، ص۱۸۶، ۲۱۹</ref> از این رو باید گفت که نقش ابوخالد در تدوین مسند زید، تنها یک گردآوری از شنیده‌های خود نیست، بلکه وی نقش فعالی در طرح و تدوین مسائل برعهده داشته است. در یک مقایسه از نظر نوع انتصاب مسند به زید، باید آن را از مقوله انتساب الآثار [[قاضی ابویوسف|ابویوسف]] به [[ابوحنیفه]] و مسائل ابوداوود به [[احمد بن حنبل]] دانست، نه از مقوله انتساب موطا به [[مالک بن انس]]. در حقیقت زید سال‌ها پیش از انکه مجموعه‌های فقهی چون موطا مالک و جامع [[سفیان ثوری]] معمول گردد، کشته شده بود.

== پانویس ==

* منبع مقاله: [https://www.cgie.org.ir/fa/article/226465 دایره المعارف بزرگ اسلامی]