پرش به محتوا

تبریز: تفاوت میان نسخه‌ها

تبریز (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۶ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۸

۱٬۲۰۴ بایت حذف‌شده ،  ۶ آوریل
اصلاح نشانی وب
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
(اصلاح نشانی وب)
خط ۶۴: خط ۶۴:


===حوزه علمیه تبریز===
===حوزه علمیه تبریز===
[[حوزه علمیه تبریز]] یکی از مراکز علمی اسلامی و شیعی است که آن را در پنج دوره تاریخی طبقه بندی کرده‌اند:<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>
[[حوزه علمیه تبریز]] یکی از مراکز علمی اسلامی و شیعی است که آن را در پنج دوره تاریخی طبقه بندی کرده‌اند:<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>


*دوره اول در دو قرن چهارم و پنجم هجری قمری است‌‌ بزرگانی همچون [[حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی|سلار دیلمی]] در این دوره میزیسته‌اند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌‌‌ گسترش فرهنگ شیعی و رواج حوزه شیعی در این دوره را تحت‌تأثیر وجود افرادی چون [[حمزه بن حسن بن محمد|سید حمزه]] از نوادگاه [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|حضرت‌ امام کاظم(ع)]] دانسته‌اند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>
*دوره اول در دو قرن چهارم و پنجم هجری قمری است‌‌ بزرگانی همچون [[حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی|سلار دیلمی]] در این دوره میزیسته‌اند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌‌‌ گسترش فرهنگ شیعی و رواج حوزه شیعی در این دوره را تحت‌تأثیر وجود افرادی چون [[حمزه بن حسن بن محمد|سید حمزه]] از نوادگاه [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|حضرت‌ امام کاظم(ع)]] دانسته‌اند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>


*دوره‌‌‌‌ دوم را مربوط به قرون ششم و هفتم می‌دانند که رکود علمی بر این حوزه حاکم بوده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>
*دوره‌‌‌‌ دوم را مربوط به قرون ششم و هفتم می‌دانند که رکود علمی بر این حوزه حاکم بوده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>


*آغاز دوره سوم را از اواخر قرن هفتم می‌دانند که با تمایلات شیعی حاکمان مغول همراه است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ اولین حوزه مهم منطقه آذربایجان در این دوره را، حوزه علمیه نصیری دانسته‌اند که توسط خواجه نصیر الدین طوسی و با همایت هلاکوخان مغول در شهر مراغه شکل گرفت.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۹.</ref>‌‌ پس از حوزه علمیه نصیری حوزه‌های بزرگ دیگری در تبریز و مناطق [[ربع رشیدی]] و [[شنب‌ غازان]] شکل گرفت که همه این موارد در دوران [[ایلخانان|ایلخانی]] بوده‌اند.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۰-۱۱۱.</ref>‌
*آغاز دوره سوم را از اواخر قرن هفتم می‌دانند که با تمایلات شیعی حاکمان مغول همراه است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ اولین حوزه مهم منطقه آذربایجان در این دوره را، حوزه علمیه نصیری دانسته‌اند که توسط خواجه نصیر الدین طوسی و با همایت هلاکوخان مغول در شهر مراغه شکل گرفت.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۹.</ref>‌‌ پس از حوزه علمیه نصیری حوزه‌های بزرگ دیگری در تبریز و مناطق [[ربع رشیدی]] و [[شنب‌ غازان]] شکل گرفت که همه این موارد در دوران [[ایلخانان|ایلخانی]] بوده‌اند.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۰-۱۱۱.</ref>‌
   
   
*دوره چهارم مربوط به آغاز [[صفویان|دوران صفویه]] است که در این دوران حوزه تبریز محل پرورش حکما، فقها و محدثین شیعه بوده است.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۱؛ [https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ در این دوره مدارسی شکل گرفتند که می‌تواند به موارد زیر اشاره کرد:‌
*دوره چهارم مربوط به آغاز [[صفویان|دوران صفویه]] است که در این دوران حوزه تبریز محل پرورش حکما، فقها و محدثین شیعه بوده است.<ref>هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۱؛ [https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ در این دوره مدارسی شکل گرفتند که می‌تواند به موارد زیر اشاره کرد:‌
#[[مدرسه علمیه طالبیه (تبریز)|مدرسه طالبیه]]
#[[مدرسه علمیه طالبیه (تبریز)|مدرسه طالبیه]]
#[[مدرسه صادقیه تبریز|مدرسه صادقیه]]
#[[مدرسه صادقیه تبریز|مدرسه صادقیه]]
خط ۷۸: خط ۷۸:
#[[مدرسه حاج صفر علی تبریز|مدرسه حاج صفر علی]]
#[[مدرسه حاج صفر علی تبریز|مدرسه حاج صفر علی]]
#[[مدرسه حاج علی اصغر تبریز|مدرسه حاج علی اصغر]]
#[[مدرسه حاج علی اصغر تبریز|مدرسه حاج علی اصغر]]
#[[مدرسه میرزا علی اکبر تبریز|مدرسه میرزا علی اکبر]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌‌
#[[مدرسه میرزا علی اکبر تبریز|مدرسه میرزا علی اکبر]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌‌


از [[آقابزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] نقل شده‌ است که شمار علمای قرن دهم در این حوزه هفت نفر بوده‌اند که عبارتند از:  
از [[آقابزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] نقل شده‌ است که شمار علمای قرن دهم در این حوزه هفت نفر بوده‌اند که عبارتند از:  
خط ۸۷: خط ۸۷:
#[[عبد الوهاب تبریزی]]
#[[عبد الوهاب تبریزی]]
#[[میر قاسم تبریزی]]
#[[میر قاسم تبریزی]]
#[[خواجه جلال الدین محمد تبریزی]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>
#[[خواجه جلال الدین محمد تبریزی]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>


*دوره پنجم مربوط به قرون ۱۴ و ۱۵ قمری است که از پر رونق‌ترین دوران حوزه تبریز محسوب می‌شود.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ برخی از بزرگان حوزه تبریز در این دوران عبارتند از:
*دوره پنجم مربوط به قرون ۱۴ و ۱۵ قمری است که از پر رونق‌ترین دوران حوزه تبریز محسوب می‌شود.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌ برخی از بزرگان حوزه تبریز در این دوران عبارتند از:
#[[میرزا رضی تبریزی]] (زاده: ۱۲۹۴ق)
#[[میرزا رضی تبریزی]] (زاده: ۱۲۹۴ق)
#[[میرزا ابوالحسن انگجی]](درگذشت: ۱۳۵۷ق)
#[[میرزا ابوالحسن انگجی]](درگذشت: ۱۳۵۷ق)
خط ۱۰۰: خط ۱۰۰:
#[[میرزا صادق قره داغی]] (۱۳۵۱- ۱۲۷۴ق.)
#[[میرزا صادق قره داغی]] (۱۳۵۱- ۱۲۷۴ق.)
#[[سید حجت ایروانی]] (درگذشت: ۱۳۵۴ق)
#[[سید حجت ایروانی]] (درگذشت: ۱۳۵۴ق)
#[[سید عبدالمجید ایروانی]] (۱۳۷۱- ۱۳۱۳ق.).<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>
#[[سید عبدالمجید ایروانی]] (۱۳۷۱- ۱۳۱۳ق.).<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>


===پایتخت‌ ایران و آذربایجان===
===پایتخت‌ ایران و آذربایجان===
خط ۱۴۷: خط ۱۴۷:
در پی این قیام، نظام پهلوی مجبور به برکناری تمامی مسئولان ارشد تبریز از جمله استاندار، رئیس ساواک و رئیس شهربانی شد و در عین حال در ظرف ۴۸ ساعت ۶۲۱ نفر دانشجو و جوانان به ظن شرکت در تظاهرات دستگیر گردیدند.<ref>روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا</ref> عالمان دینی، جمعیت‌ها، احزاب و گروه‌های مختلف و بعضاً ناهمخوان با معترضین، در حمایت از قیام مردم تبریز اعلامیه صادر کردند.<ref>خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.</ref> در بیانیه عالمان دینی چهلم کشته شدگان قیام ۲۹ بهمن عزای عمومی اعلام شد و به این مناسبت در شهرهای [[تهران]]، [[اصفهان]]، آبادان، آباده، [[قزوین]]، کاشان، [[بابل]]، تبریز، جهرم و [[یزد]] تظاهرات ضد شاه برگزار شد و در یزد فاجعه دیگری رخ داد.<ref>روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا</ref>
در پی این قیام، نظام پهلوی مجبور به برکناری تمامی مسئولان ارشد تبریز از جمله استاندار، رئیس ساواک و رئیس شهربانی شد و در عین حال در ظرف ۴۸ ساعت ۶۲۱ نفر دانشجو و جوانان به ظن شرکت در تظاهرات دستگیر گردیدند.<ref>روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا</ref> عالمان دینی، جمعیت‌ها، احزاب و گروه‌های مختلف و بعضاً ناهمخوان با معترضین، در حمایت از قیام مردم تبریز اعلامیه صادر کردند.<ref>خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.</ref> در بیانیه عالمان دینی چهلم کشته شدگان قیام ۲۹ بهمن عزای عمومی اعلام شد و به این مناسبت در شهرهای [[تهران]]، [[اصفهان]]، آبادان، آباده، [[قزوین]]، کاشان، [[بابل]]، تبریز، جهرم و [[یزد]] تظاهرات ضد شاه برگزار شد و در یزد فاجعه دیگری رخ داد.<ref>روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا</ref>


در دوران جنگ تحمیلی حزب حاکم عراق بر ایران نیز نقش تبریز و [[لشکر ۳۱ عاشورا]] مهم و بی‌بدیل قلمداد شده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%B4%D8%B4-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%DA%A9 نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>‌ فرماندهان این لشکر، [[مهدی باکری]]، [[حمید باکری]]، [[مرتضی یاغچیان]]، [[علی تجلایی]] و [[حسن شفیع زاده]] از جمله شهدای شاخص این خطه در این جنگ محسوب می‌شوند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%B4%D8%B4-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%DA%A9 نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>
در دوران جنگ تحمیلی حزب حاکم عراق بر ایران نیز نقش تبریز و [[لشکر ۳۱ عاشورا]] مهم و بی‌بدیل قلمداد شده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/نقش-ویژه-تبریز-درجنگ-تحمیلی-درخشش-لشکر-عاشورا-در-دفاع-از-خاک نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>‌ فرماندهان این لشکر، [[مهدی باکری]]، [[حمید باکری]]، [[مرتضی یاغچیان]]، [[علی تجلایی]] و [[حسن شفیع زاده]] از جمله شهدای شاخص این خطه در این جنگ محسوب می‌شوند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/نقش-ویژه-تبریز-درجنگ-تحمیلی-درخشش-لشکر-عاشورا-در-دفاع-از-خاک نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>


==آئین‌های مذهبی==
==آئین‌های مذهبی==
خط ۱۸۱: خط ۱۸۱:
*ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، درج در پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
*ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، درج در پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
*حقدار، علی اصغر، تبریز در دوره معاصر، استانبول، نشر باشگاه ادبیات با همکاری انجمن فرهنگی تاریخی تبریز، ۱۳۹۹ش.
*حقدار، علی اصغر، تبریز در دوره معاصر، استانبول، نشر باشگاه ادبیات با همکاری انجمن فرهنگی تاریخی تبریز، ۱۳۹۹ش.
*[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه،‌ تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
*[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/حوزه-علمیه-تبریز حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه،‌ تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
*خبرگزاری بین المللی قران، [https://tabriz.iqna.ir/fa/news/3746668/نگاهی-به-آئین-عزاداری-در-آذربایجان‌شرقی «نگاهی به آئین عزاداری در آذربایجان‌شرقی»]، وبگاه خبرگزاری، تاریخ درج مطلب: ۲۳ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۴۰۲ش.
*خبرگزاری بین المللی قران، [https://tabriz.iqna.ir/fa/news/3746668/نگاهی-به-آئین-عزاداری-در-آذربایجان‌شرقی «نگاهی به آئین عزاداری در آذربایجان‌شرقی»]، وبگاه خبرگزاری، تاریخ درج مطلب: ۲۳ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۴۰۲ش.
*خبرگزاری رسمی حوزه، [https://www.hawzahnews.com/news/348599/مدرسه-طالبیه-خاستگاه-علمای-مشهور-آذربایجان «مدرسه طالبیه خاستگاه علمای مشهور آذربایجان»]، وبگاه حوزه، تاریخ درج مطلب:۶ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
*خبرگزاری رسمی حوزه، [https://www.hawzahnews.com/news/348599/مدرسه-طالبیه-خاستگاه-علمای-مشهور-آذربایجان «مدرسه طالبیه خاستگاه علمای مشهور آذربایجان»]، وبگاه حوزه، تاریخ درج مطلب:۶ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
خط ۲۰۳: خط ۲۰۳:
*[https://biatabriztrip.ir/مفاخرر-تبریز/«مفاخر تبریز»]، وبگاه بیا تبریز، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۲ش.
*[https://biatabriztrip.ir/مفاخرر-تبریز/«مفاخر تبریز»]، وبگاه بیا تبریز، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۲ش.
*مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، کتاب‌فروشی تهران، ۱۳۳۷ش.
*مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، کتاب‌فروشی تهران، ۱۳۳۷ش.
*[https://www.mehrnews.com/news/5441553/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%B4%D8%B4-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%DA%A9 نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر،‌ تاریخ درج مطلب ۱۶ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
*[https://www.mehrnews.com/news/5441553/نقش-ویژه-تبریز-درجنگ-تحمیلی-درخشش-لشکر-عاشورا-در-دفاع-از-خاک نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر،‌ تاریخ درج مطلب ۱۶ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
*نیکبخت، رحیم، و صدری، منیژه، [http://ensani.ir/file/download/article/20100914134136-28.pdf «سفینه تبریز و رسمیت مذهب شیعه در ایران»]، مندرج در کتاب ماه جغرافیا و تاریخ، مرداد ۱۳۸۶ش.
*نیکبخت، رحیم، و صدری، منیژه، [http://ensani.ir/file/download/article/20100914134136-28.pdf «سفینه تبریز و رسمیت مذهب شیعه در ایران»]، مندرج در کتاب ماه جغرافیا و تاریخ، مرداد ۱۳۸۶ش.
*نیکنام لاله، ایوب و فریبرز ذوقی، تبریز در گذرگاه تاریخ، تبریز، انتشارات یاران، ۱۳۷۴ش.
*نیکنام لاله، ایوب و فریبرز ذوقی، تبریز در گذرگاه تاریخ، تبریز، انتشارات یاران، ۱۳۷۴ش.
برگرفته از «https://fa.wikishia.net/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/1238964»