تبریز: تفاوت میان نسخه‌ها

تبریز دارای اماکن تاریخی و فرهنگی و مذهبی فراوان است که از آن جمله، [[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]]، [[مسجد جامع تبریز|جمعه مسجد]]، [[مدرسه علمیه طالبیه (تبریز)|مدرسه علمیه طالبیه]] و سرای هشت‌بهشت مشهور هستند. [[شاخسی واخسی (آیین)|شاه‌حسین‌گویان]]، [[تعزیه‌خوانی (آیین)|شبیه‌خوانی]] و [[شمع‌افروزی]] از جمله [[سوگواری|سوگواری‌های]] مرسوم نزد مردم تبریز در [[محرم (ماه)|ماه محرم]] به‌مناسبت [[روز تاسوعا|تاسوعا]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] است.

تبریز بزرگترین شهر در شمال‌غربی [[ایران]] و مرکز استان آذربایجان‌شرقی و اولین پایتخت [[شیعه|تشیع]] در ایران و جهان محسوب می‌شود. تبریز تا دهه ۱۹۶۰م دومین شهر بزرگ ایران بعد از [[تهران]] بود.<ref>Mirzafarjouyan, Tabriz; city of history and souvenirs, mehr news website</ref>

در برخی منابع، تبریز با آتش‌پرستی و یا کوه‌های آتش‌فشان اطراف شهر مرتبط دانسته شده که مرکب از دو بخش تاب (نور) و ریز (فشان) است و به‌معنای نورفشان می‌باشد.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۴۸.</ref> همچنین تبریز به معنای تَب پنهان کن و یا کاهش‌دهنده گرما در نظر گرفته شده و دلیل آن، تلطیف امواج آتش‌فشانی کوه‌های سهند ذکر شده است.<ref>مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۷.</ref>

تبریز از جهات مختلف، شهری مهم ارزیابی شده است؛ از قبیل اولین پایتخت سیاسی تشیع در ایران و جهان، خاستگاه عالمان و اندیشمندان بزرگ شیعی، دروازه فرهنگی ایران به غرب، یکی از مراکز مهم [[حوزه علمیه|حوزه علمیه شیعی]] و مرکزیت حوزه آذربایجان.

همچنین گفته شده که تبریز در [[دوره قاجار]] نقش دورازه فرهنگی ایران به [[اروپا]] را بازی می‌کرد و افکار سیاسی و دینی نوگرایانه از تبریز و آذربایجان وارد ایران می‌گردید.<ref>سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن</ref> عباس میرزا ولی‌عهد قاجار، طرح نوسازی [[ایران]] را از تبریز آغاز کرد. تبریز در سال ۱۸۲۶م توسط روسیه اشغال گردید، هرچند ارتش روسیه در پی توافق‌نامه صلحی از شهر خارج گردید، اما گفته می‌شود نفوذ سیاسی و فرهنگی روسیه باقی ماند و همین امر در شروع نوسازی ایران از تبریز تأثیرگذار دانسته شده است.<ref>tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website</ref> هم‌جواری تبریز به‌عنوان مرکز آذربایجان، با [[روسیه]] و [[عثمانی]] و بعدا [[ترکیه]] این نقطه از ایران را به‌صورت گذرگاه تجاری و اقتصادی میان کشورهای مختلف قرار داده بود.<ref>حقدار، تبریز در دوره معاصر، ۱۳۹۹ش، ص۱۲.</ref> از این رو یکی نام‌های تبریز در ایران شهر اولین‌ها است. برخی منابع در این راستا بیش از ۵۰ نوع نوآوری را که در سطح ایران اولین بار در تبریز صورت گرفته است، فهرست کرده‌اند؛ از قبیل اولین دایرة المعارف اسلامی، اولین پایگاه لرزه‌نگاری، اولین کتابخانه‌ عمومی (تربیت)، اولین کارخانه‌ اسلحه‌سازی و نظایر آن.<ref>تبریزپیدیا، «تبریز، شهر اولین‌های ایران»، وبگاه تبریزپیدیا</ref>

[[حوزه علمیه تبریز]] یکی از مراکز علمی اسلامی و شیعی است که آن را در پنج دوره تاریخی طبقه بندی کرده‌اند:<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>

   

#[[مدرسه میرزا علی اکبر تبریز|مدرسه میرزا علی اکبر]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>‌‌

از [[آقابزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] نقل شده‌ است که شمار علمای قرن دهم در این حوزه هفت نفر بوده‌اند که عبارتند از:  

#[[عبد الوهاب تبریزی]]

#[[خواجه جلال الدین محمد تبریزی]].<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>

#[[سید مهدی انگجی]]

#[[سید عبدالمجید ایروانی]] (۱۳۷۱- ۱۳۱۳ق.).<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5953/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 حوزه علمیه تبریز]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>

تبریز قبل و بعد از صوفیه نیز در مقاطع مختلف تاریخی جایگاه مرکزی ایران و گاه آذربایجان داشته است. گفته شده که پیشینه گزینش تبریز به‌عنوان پایتخت به دوره آتروپات‌ها به پیش از میلاد برمی‌گردد.<ref>tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website. </ref> در بخش‌های از قرن‌های یازده، دوازده و سیزدهم میلادی پایتخت [[روادیان]]، [[ایلده‌گزیان]] و [[اتابکان]] بوده است.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۵۳-۵۴.</ref> همچنین تبریز در از زمان آباقاخان (۶۶۳-۶۸۰ق) چهارمین حاکم ایلخانی، پایتخت رسمی [[ایلخانان]] مغول شد که در دوره‌ای از آمو دریا تا [[مصر]] و از خزر تا اقیانوس [[هند]] گسترده بود و تا زمان [[اولجایتو]] (۷۰۳-۷۱۶ق) مرکز جانیشینان وی بود.<ref>مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۱۸.</ref>تبریز در دوره [[غازان‌خان]] (۶۹۴-۷۰۳ق) که نخستین حاکم مسلمان مغول بود، به سمت آبادانی و شکوفایی حرکت کرد و کاروان‌سراهای شهر برای ارائه خدمات به تاجران مسیر جاده ابرشیم در آن دوره ایجاد گردید.<ref>tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website.</ref> اوزون حسن رئیس ترکمنان آق‌قویونلوها در ۸۷۳ق/۱۴۶۸م تبریز را تصرف و به‌عنوان پایتخت خود برگزید.<ref>مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۴۶.</ref> تبریز بعد از صفویه نیز اهمیت خود را حفظ کرد، در دوره قاجار پایتخت فرهنگی و محل استقرار ولی‌عهد ایران بود.<ref>tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website.</ref>

===پیدایش===

در مورد پیشینه و تاریخ بنای شهر تبریز اتفاق نظر وجود ندارد. جکسون استاد فقید ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیا که در ۱۹۰۳‌م از تبریز بازدید داشته این شهر را با پیشینه هزار ساله بر آورد کرده است. برخی منابع از وجود تبریز در قرن چهارم میلادی گزارش داده‌اند. نویسندگانی نیز تبریز را مربوط به دوره ساسانی دانسته معتقدند که خسرو ارشاکی (اشکانی ۲۰۱۷-۲۳۳م) حاکم ارمنستان این شهر را به یاد انتقام خون اردوان (آخرین پادشاه پارتی) از اردشیر (اولین پادشاه ساسانی) ساخته است.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش ص۴۲. دولت آبادی، سخنوران آذربایجان از قطران تا شهریار، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۷.</ref> مینورسکی پژوهشگر روسی تاریخ تبریز این دیدگاه را مستند به منابع معتبر ندانسته مرتبط با داستان‌های عامیانه می‌داند.<ref>مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۸.</ref> دیدگاهی که می‌گوید تبریز را زبیده خاتون همسر هارون الرشید در ۱۷۵ق/۷۹۱م بنا کرده است، با پیشینه کهن تبریز ناسازگار دانسته شده است؛ زیرا شواهد از وجود این شهر در دوره ساسانی و چهارصد سال قبل از زبیده حکایت دارد.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.</ref>

===اشغال و قتل عام توسط عثمانی===

{{جعبه نقل قول

|نقل‌قول= «تبریز چون کربال شد از شیون و شین فرقی که بود همین بود در ما بین

  کان بهر حسین در محرم بوده است این در رمضان بهر محبان حسین»

===نقش تبریز در انقلاب اسلامی ایران===

[[قیام ۲۹ بهمن]] [[سال ۱۳۵۶ هجری شمسی|۱۳۵۶ش]] تبریز، نقطه عطفی در تقابل مردم ایران با سلطنت پهلوی ارزیابی شده است. به‌گفته برخی ناظران، این قیام، مُهر پایان بر سلسله پهلوی و نقطه اساسی در پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]] محسوب می‌شود.<ref>سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن</ref> قیام ۲۹ بهمن تبریز به مناسبت چهلم کشته شدگان [[قیام ۱۹ دی]] و به‌رهبری عالمان دینی تبریز از جمله [[سید محمدعلی قاضی طباطبایی|آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی]] برگزار گردید. [[مسجد شعبان تبریز]] مرکز اصلی سازماندهی این قیام بود و مسجد میرزا یوسف مجتهد کانون درگیری‌ها بین مأموران دولتی و مردم معترض گزارش شده است.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی، «نگاهی دیگر به قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ مردم تبریز»، وبگاه مرکز.</ref> در جریان این تظاهرات برای نخستین بار در ایران شعار «مرگ بر شاه» سرداده شد.<ref>خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.</ref> از سرکنسول [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] در تبریز نقل شده است که وی در واکنش به این قیام تعبیر «نهضت ایران در آستانه پیروزی» را به کار برده است.<ref>خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.</ref>

در دوران جنگ تحمیلی حزب حاکم عراق بر ایران نیز نقش تبریز و [[لشکر ۳۱ عاشورا]] مهم و بی‌بدیل قلمداد شده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%B4%D8%B4-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%DA%A9 نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>‌ فرماندهان این لشکر، [[مهدی باکری]]، [[حمید باکری]]، [[مرتضی یاغچیان]]، [[علی تجلایی]] و [[حسن شفیع زاده]] از جمله شهدای شاخص این خطه در این جنگ محسوب می‌شوند.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5441553/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%B4%D8%B4-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%A7%DA%A9 نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن]، خبرگزاری مهر.</ref>

مردم تبریز مثل سایر شیعیان آئین‌های [[سوگواری|عزاداری]] از مناسبت‌های مذهبی را دارند که در این میان [[شاخسی واخسی (آیین)|شاه حسین گویان]]، [[تعزیه‌خوانی (آیین)|شبیه‌خوانی]] و شمع‌افروزی در ایام [[محرم (ماه)|ماه محرم]] از شهرت بیشتری برخورداند.  

===شاه‌حسین‌گویان===

{{اصلی|شاخسی واخسی (آیین)}}

یکی از آئین‌های مرسوم در تبریز که در دیگر مناطق آذربایجان نیز کم و بیش برگزار می‌شود، شمع افروزی است که معمولاً در بعدازظهر تاسوعا انجام می‌گیرد. در برخی محلات، گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا [[مسجد]] می‌روند و در مقابل هر یک تعدادی شمع می‌افروزند و آن را نوعی گرامی‌داشت از شمع افروزی امام حسین(ع) در هنگام وداع با یارانش می‌دانند.<ref>خبرگزاری بین المللی قران، «شمع افروزی معمولاً در آذربایجان‌شرقی در بعد ازظهر تاسوعا انجام می‌گیرد. این مراسم در شهرستان‌های تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شکوه خاصی برگزارمی‌شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا مسجد میروند و در مقابل هر یک تعدادی شمع میافروزند و این را به نشانه آتش‌افروزی امام حسین(ع) در هنگام وداع با یارانش می‌دانند، اجرا شود.»، وبگاه خبرگزاری</ref>

*[[مدرسه علمیه طالبیه (تبریز)|مدرسه علمیه طالبیه]] با قدمت بالغ بر ۳۴۰ سال خاستگاه علمای بزرگ دانسته شده است.<ref>خبرگزاری رسمی حوزه، «مدرسه طالبیه خاستگاه علمای مشهور آذربایجان»، وبگاه حوزه</ref>

*[[مسجد علی‌شاه]] موسوم به مصلی امام خمینی، توسط تاج الدین علی‌شاه وزیر [[اولجایتو]] و ابو سعید بهادرخان در سال‌های ۷۱۶- ۷۲۴ق ساخته شده است.<ref>نیکنام لاله و ذوقی، تبریز در گذر تاریخ، تبریز، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۲. </ref>

*[[مسجد حسن پادشاه]]، از مساجد قدیمی تبریز که به‌دستور اوزون حسن، پادشاه سلسله محلی آق‌قویونلوها در [[قرن نهم قمری]] در میدان صاحب‌آباد تبریز ساخته شد. از معماری اصلی مسجد اثری باقی نمانده است، بنای فعلی محصول سه دوره تاریخی آق‌قویونلو، صفوی و قاجار است.<ref>سرابی، بلیلان و آجرلو، «بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن پادشاه در تبریز»، ۱۳۹۹ش، ص۹۱.</ref>

*مسجد تاج‌الدین علی‌شاه از شاهکارهای معماری اسلامی معرفی شده و در سال ۷۱۰ق/۱۳۱۱م ساخته شده است. گفته شده دیوارهای مسجد با سه متر ضخامت هنوز پابرجا است و «قلعه ارگ» نامیده می‌شود.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۶.</ref>

*مسجد استاد شاگرد، در سال‌های ۷۴۰-۷۴۳ق ساخته شده و نام مسجد برگرفته از اسامی خطاطانی است که کتیبه‌های مسجد را نوشته‌اند.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۷.</ref>

*سرای هشت بهشت از دیگر اثار باستانی تبریز است. این بنا در ۸۹۲ق تکمیل گردید. بنای اولیه این سرای داری هشت گوشه و هر گوشه دارای هجده تاق بود.<ref>عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۸.</ref>

{{پانوشت}}

{{پایان چپ‌چین}}

{{پایان}}

[[رده:شهرهای مذهبی ایران]]

[[رده:شهرهای دارای اکثریت شیعه]]

[[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]]