عقیم‌سازی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{احکام}}'''عَقیم‌سازی''' یا '''تَعْقیم'''، از [[مسائل مستحدثه|مسائل مستحدثه فقه]]، به معنای به‌کارگیری مجموعه‌ای از روش‌های ناباروری است که فرد طی آن، توانایی تولیدِ مثلِ خود را از دست می‌دهد. [[مجتهد|فقیهان شیعه]] با استناد به دلایلی همچون [[قاعده لاضرر]]، ادله مربوط به [[نقص عضو]]، تغییر در خلقت خداوند عقیم‌سازی و [[مکاسب محرمه|درآمد]] حاصل از آن را [[حرام]] می‌دانند. در مورد جرم بودن عقیم‌سازی و ضمان پزشک در صورت رضایت شخص، اختلاف‌نظر وجود دارد.   

عقیم به مرد یا زنی گفته‌ می‌شود که توانایی فرزندآوری نداشته باشند.<ref>گروهی از نویسندگان، معجم الوسیط، ذیل واژه عقم.</ref> عقیم‌سازی یا تَعْقیم، فرایندی است که طی آن شخص با خوردن دارو، عمل جراحی و مانند آن توانایی تولید مثل خود را از دست می‌دهد.<ref>ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.</ref> در علم پزشکی به بستن لوله‌های انتقال‌دهنده اسپرم در مردان و بستن لوله‌های انتقال‌دهنده تخمک در رحم زنان که منجر به عقیم‌‌شدن می‌شود به ترتیب «وازکتومی» و «توبکتومی» گویند.<ref>ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.</ref> پزشکان بر بازگشت‌ناپذیری این عمل اتفاق دارند<ref>ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.</ref> و بیشتر [[مجتهد|فقیهان شیعه]] به [[حرام|حرمت]] این عمل [[فتوا]] داده‌اند.<ref>«فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.</ref> [[سید علی حسینی سیستانی|سید علی سیستانی]] و [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] با شروطی آن را [[مباح|جایز]] شمرده‌اند.<ref>«فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.</ref>

[[تنظیم خانواده]] و [[کنترل جمعیت]]، وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تربیتی، از عوامل روی‌آوری به عقیم‌سازی دانسته شده است.<ref>علیشاهی،‌ [http://www.bbc.com/persian/science-38484607 «عقیم‌سازی اجباری؛ آزموده را آزمودن خطاست»]، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی.</ref>     

[[اخصا|خصاء]] یا وِجاء یا اخته‌کردن به معنای کشیدن یا کوبیدن بیضه‌های جنس نرِ انسان یا حیوانات است. از این کار به صراحت در [[حدیث|روایات]] نهی شده است. عده‌ای خِصاء یا وجاء را از مصادیق عقیم‌سازی دانسته‌ و برای حکم عقیم‌سازی از ادله مربوط به خصا بهره جسته‌اند.<ref>خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»‌، ص۳.</ref> اما در مقابل عده‌ای گفته‌اند: خصاء با عقیم‌سازی متفاوت است چراکه اولا خصاء تنها در مردان صورت‌ می‌پذیرد (البته برخی خصاء‌ در زنان را به درآوردن تخمدان‌ها دانسته‌اند<ref>خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»‌، ص۱.</ref>) اما عقیم‌سازی در دو جنس ماده و نر انجام می‌شود؛ همچنین گفته‌شده با اخته شدن، فرد تمایلات جنسی و توانایی بر آمیزش را نیز از دست می‌دهد، حال آنکه عقیم‌سازی فقط به جنبه زادآوری توجه دارد و شخص پس از عقیم‌سازی توانایی بر انجام آمیزش و صفات ثانویه جنسی را دارا خواهد بود.<ref>خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»‌، ص۳.</ref>

فقیهان از عقیم‌سازی به دو عنوان [[احکام اولیه|حکم اولی]] و [[احکام ثانویه|حکم ثانوی]] بحث کرده‌اند:‌<ref>«بررسی راه‌هایی که موجب عقم‌ می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.</ref> عقیم‌سازی از سوی بیشتر [[مجتهد|فقیهان]] [[حرام]] دانسته شده است.<ref>«فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.</ref> اما این عمل به حکم ثانوی، در شرایطی ویژه ممکن است [[مباح|جایز]] شمرده شود.<ref>«بررسی راه‌هایی که موجب عقم‌ می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.</ref> برای مثال فقیهان عقیم‌سازیِ زنی که حامله‌شدن به‌گونه‌ای برایش خطرناک است که ممکن است به مرگ او یا فرزندش منجر شود را جایز شمرده‌اند.<ref>«بررسی راه‌هایی که موجب عقم‌ می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام‌ خمینی]] دائمی نبودن، رضایت همسر، ضررنداشتن و [[محارم|مَحْرم]] بودن پزشک را از شروط جواز عَقیم‌سازی اعلام کرده است.‌<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۲و۲۸۳.</ref> زیرا عمل‌های جراحی عقیم‌سازی ممکن است در موارد زیادی با [[گناه|گناهان]] دیگری چون [[نگاه حرام]] و لمس حرام نیز همراه باشد.<ref>«فتوای مراجع تقلید در مورد «عقیم‌سازی»/ «وازکتومی و توبکتومی» از نظر اکثر مراجع حرام است»، خبرگزاری دانشجو.</ref> فقیهانی که عقیم‌سازی را [[حرام]] و غیرمشروع بدانند، [[مکاسب محرمه|درآمد]] حاصل از عمل عقیم‌سازی را نیز حرام دانسته‌اند.{{مدرک}}

=== دلایل فقهی حرمت عقیم‌سازی ===

اطلاق [[قاعده لاضرر|قاعده‌ی لاضرر]]،‌ ادله حُرمت [[نقص عضو]]، جلوگیری از تکثیرِ نسل انسان، سفارش برخی [[حدیث|روایات]] به زیادی فرزند، [[نفرین]] کافران به عقیم‌شدن، ادلّه مربوط به [[اخصا|اخصاء]] یا وجاء از جمله دلایلی است که [[مجتهد|فقیهان]] برای فتوای حرمت به آن تمسک جسته‌اند.<ref>خرازی، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، ص۴۵؛ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»‌، ص۲۱.</ref> علاوه بر این ادلّه، فقیهان با استناد به [[آیه تهلکه|آیه ۱۹۵ سوره بقره]]، عقیم سازی را مصداقِ هلاکت شخص به دست خودش و مطابق [[آیه ۱۱۹ سوره نساء]]، آن را تغییر در خلقت خداوند دانسته‌اند.<ref>افسری و نقشبندی و محمدپور، «بررسی احکام مربوط به عقیم‌سازی».</ref>

در مقابل برخی گفته‌اند قاعده لاضرر تنها از ضرر به دیگران نهی کرده است حال‌آنکه عقیم‌سازی، ضرر به خود است. آن‌ها اخصاء را نیز غیر از عقیم‌سازی دانسته و آن را موجب نقص عضو نداسته‌اند و برای آیاتِ موردِ استناد، معانی دیگری ارائه داده‌اند.<ref>خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»‌، ص۲۱.</ref> همچنین عده‌ای گفته‌اند: با وجود [[تلقیح مصنوعی|لقاح مصنوعی]] نمی‌توان گفت که فرد پس از عقیم‌سازی، عقیم دائمی شده است، پس عقیم‌سازی از این جهت نمی‌تواند حرام باشد. در مقابل عده‌ای این مطلب را عرفی دانسته و گفته‌اند: عرف مردم عُقْم را به راه طبیعی باروری اطلاق می‌کنند، اما اگر این کار از راهی غیرمتعارف همچون لقاح مصنوعی صورت پذیرد [[عرف]] باز هم به آن شخص عقیم گوید، و آن را عیب می‌انگارد.<ref>«بررسی راه‌هایی که موجب عقم‌ می‌شوند»، پایگاه اطلاع رسانی استاد سید مجتبی نورمفیدی.</ref>