آیه تیمم: تفاوت میان نسخه‌ها

این آیه از [[آیات الاحکام]] قرآن است که فقیهان مسلمان با استناد به آن، جواز [[تیمم]]، به جای [[وضو]] و [[غسل]] و شرط بودن آن برای نماز، در جایی که تمکن و توانایی برای انجام وضو و غسل نیست، را استنباط می‌کنند.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۷؛ ایروانی، دروس تمهیدیة فی تفسیر آیات الأحکام، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۷۶.</ref> فقیهان همچنین چگونگی انجام تیمم را با استناد به این آیه بیان کرده‌اند.<ref>جواد فاضل، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۶-۶۷؛ بحرانی، حدائق الناضرة، ج۴، ص۲۴۳-۲۴۴.</ref> از آنجا که در این آیه، حکم جواز تیمم به‌جای وضو و غسل، تشریع شده است، آن را با عنوان آیه «رُخصت» نیز می‌شناسند.<ref>سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۲۶.</ref>

*با توجه به جمله «وَإِن کنتُم مَّرْضَیٰ؛ اگر بیمار بودید.»، گفته‌اند اگر [[مکلف]] بیمار باشد، به‌طوری که استفاده از آب برای او ضرر داشته باشد، به‌جای وضو، می‌تواند تیمم کند.<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۳۰۹؛ جواد فاضل، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۳.</ref>

*با توجه به جمله «أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ؛ یا در سفر بودید.» برخی فقها و مفسران گفته‌اند، گاهی اتفاق می‌افتد برای کسی که در سفر است، قدرت دسترسی به آب وجود ندارد و یا آبی به همراه دارد و بیم آن دارد که اگر برای وضو استفاده کند، تشنگی بر او فشار بیاورد و جانش به خطر افتد، در همه این موارد و مواردی از این قبیل می‌تواند به‌جای وضو، تیمم کند.<ref>محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۳۱۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۲۶.</ref> به‌گفته [[سید محمدحسین طباطبایی]]، صاحب [[تفسیر المیزان]]، بیماری و مسافرت که در آیه آمده، خودشان از اموری نیستند که وضو یا غسل را بر مکلف، واجب سازند؛ بلکه ذکر آن‌ها در آیه بدین منظور بوده که شخص بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب، برای وضو و غسل بشوید و یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند و این افراد با این شرایط، اگر به [[حدث اصغر]] و [[حدث اکبر]] دچار شوند، به‌جای وضو و غسل، باید تیمم کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۲۶.</ref>

*جمله «جَاءَ أَحَدٌ مِّنکم مِّنَ الْغَائِطِ؛ یکی از شما از قضای حاجت آمد.»، به‌گفته فقها و مفسران، کنایه از [[حدث اصغر]] است که به‌واسطه آن، برای خواندن نماز، وضو واجب می‌شود.<ref>محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۳۱۰.</ref> جمله «أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ؛ یا زنان را لمس کردید.»، نیز به‌گفته برخی فقها و مفسران، کنایه از [[آمیزش]] با زنان یا [[حدث اکبر]] است که به‌واسطه آن، [[غسل جنابت]] واجب می‌شود<ref>محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ جواد فاضل، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۳.</ref> و در این عبارت «فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیمَّمُوا» بیان کرده است که اگر در چنین شرایطی، مکلف به اندازه کفایت برای وضو و غسل، آب پیدا نکرد و یا به آب دسترسی نداشت، در این صورت می‌تواند به‌جای وضو و غسل، تیمم کند.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۶.</ref>

کلمه «لَامَسْتُمُ» از ماده «لَمْس» است و به باور مفسران و فقهای امامیه در این آیه و برخی آیات دیگر،{{یاد|مانند [[آیه ۲۳۷ سوره بقره]] ««وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ؛ و اگر آنان را پیش از آمیزش جنسی، طلاق دهید.» (جواد فاضل، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۳.)}} صرفاً به‌معنای لمس کردن زنان نیست؛ بلکه کنایه از [[آمیزش]] جنسی با آنان است که [[غسل جنابت]] را [[واجب]] می‌کند.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۵؛ فاضل جواد، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۳.</ref> بنا به دیدگاه [[شافعی]]، به نقل از [[فاضل مقداد]] در کتاب [[کنز العرفان]] و [[رشیدرضا]] در [[تفسیر المنار]]، صرف برخورد و تماس مستقیم بدنی زن و مرد با هم در صورتی که نامحرم باشند، وضو را واجب می‌کند<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۵؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۵، ص۹۷.</ref> و [[مالک بن انس|مالک]] گفته است اگر به‌همراه شهوت باشد، وضو را باطل می‌کند.<ref>آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج۳، ص۴۱؛ فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۵.</ref>

برخی، واژه تیمم در آیه را به معنای «قصد»، یعنی معنای لغوی آن در نظر گرفته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۵، ص۱۰۰.</ref> برخی نیز بر این نظرند که این واژه بر معنای شرعی آن دلالت دارد<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۹۱؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۴، ص۲۴۴.</ref> و عبارت است از: زدن دست‌ها بر روی خاک و مسح صورت و پشت دست‌ها به وسیله آن.<ref>عاملی، مدارک الاحکام، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۱۷۵.

درباره توصیف واژه «صعید» به «طیب» در جمله «صَعِیدًا طَیبًا»، به‌گفته طباطبایی در تفسیر المیزان، به این منظور است که زمین، خواه خاک یا سنگش، از حالت طبیعی‌اش خارج نشده باشد و مانند گچ، آهک و امثال آن‌ها نباشد که با پخته‌شدن و حرارت دادن، حالت اصلی و طبیعی خود را از دست داده‌اند.<ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۲۲۹.</ref> برخی نیز واژه «طیب» را به معنای «پاک» دانسته و بر این نظرند، زمینی که بر آن تیمم می‌کنند، باید پاک باشد و نجس نباشد.<ref>محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ فاضل جواد، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۶.</ref>

فقهای مسلمان با توجه به «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَأَیدِیکم؛ صورت و دست‌هایتان را [با خاک] مسح کنید.»، به بیان چگونگی انجام تیمم و مقداری که لازم است مسح شود، پرداخته‌اند.<ref>محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص۱۹؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۳۱۳.</ref> بیشتر فقهای [[امامیه]] بر این نظرند که حرف «باء» در «بِوُجُوهِکمْ» به معنای «بعضی» است و در تیمم، مسح قسمتی از صورت کفایت می‌کند.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۷؛ جواد فاضل، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، ج۱، ص۶۶.</ref> آن‌ها همچنین با استناد به [[سنت|سنت پیامبر(ص)]] و [[امامان معصوم(ع)]]، بر این نظرند که این قسمت صورت باید پیشانی باشد و واجب است که مسح آن، با هر دو دست، از بالا تا ابروها و بالای بینی باشد.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۷.</ref> همچنین از نظر امامیه، پس از مسح پیشانی، واجب است، پشت دست‌ها با دست دیگر، از مچ تا انتهای انگشتان، مسح شود.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۲۷؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص۷۱.</ref>

[[مذاهب چهارگانه اهل سنت]] و [[شیخ صدوق]] از امامیه، به‌گفته [[محمدجواد مغنیه]] در کتاب [[الفقه علی المذاهب الخمسة]]، معتقدند که منظور از صورت در آیه، همه صورت است و نه قسمتی از آن و لذا واجب است که در تیمم، همه صورت، حتی ریش، مسح شود.<ref>مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص۷۰.</ref> [[شافعیه]] و [[حنفیه]] بر این نظرند که منظور از «دست» در آیه، از نوک انگشتان تا آرنج؛ یعنی همان مقداری است که در وضو واجب است شسته شود و لذا واجب است که در تیمم نیز همین محدوده مسح شود.<ref>مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص۷۰.</ref> [[مالکیه]] و [[حنابله]] معتقدند که مسح دست از نوک انگشتان تا اطراف مج دست، واجب و تا آرنج مستحب است.<ref>جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۴۸؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص۷۰.</ref>