مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

مفسر، [[متکلم]] و [[فقیه]] شیعی، امین الاسلام ابوعلی [[فضل بن حسن طبرسی]] (درگذشت [[سال ۵۴۸ هجری قمری|۵۴۸ق]])، از عالمان بزرگ قرن ۶ق. است که اکثر شرح حال نگاران، درباره مقام علمی و جایگاه بلند او سخن گفته‌اند و او را به خوبی و آراستگی ستوده‌اند. درباره زادگاه او اختلاف است که اهل [[طبرستان]] [[مازندران]] است یا طَبرِس، مُعرّب [[تَفرش]]، از شهرهای نزدیک [[قم]] و [[ساوه]]. در هر صورت، شخصیت علمی و فکری طبرسی در [[مشهد]] و [[سبزوار]] تکوین یافت، و در همان جا به تدریس و تعلیم و نشر افکار پرداخت و در نهایت دیده از جهان فرو بست. مدفن وی در [[مشهد]] در نزدیکی [[حرم امام رضا(ع)]] است. خیابانی که وی در آن دفن است به نام او طبرسی نام‌گذاری شده است.<ref>ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۹.</ref>

طبرسی از مفسران چندگانه نویس است. وی سه تفسیر به نگارش درآورده است: مجمع البیان، [[جوامع الجامع]] و [[الکافی الشافی]]. گسترده‌ترین این تفاسیر، مجمع البیان و فشرده‌ترین آن‌ها الکافی الشافی است. بنا بر آنچه در مقدمه جوامع گزارش کرده است، پس از نگارش مجمع البیان و الکافی الشافی، به [[تفسیر کشاف]] برخورد می‌کند و بحث‌های ادبی، بلاغی و گرایش‌های عقلی [[زمخشری]] او را به اعجاب می‌آورد، از این رو با تأثر از کشاف و روش بلاغی او، تفسیری موجزتر از مجمع البیان می‌نویسد.<ref>ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۰.</ref>

این داستان را نخستین بار [[میرزا عبدالله افندی]] در [[ریاض العلماء]] نقل کرده است<ref>افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج ۴، ص ۳۵۷.</ref> با توجه به این که طبرسی عالم قرن ششم است و افندی از علمای قرن دوازدهم است این داستان نیاز به سند دارد ولی افندی این داستان را بدون سند و به عنوان «مشهور بین خاص و عام» نقل کرده است. [[محدث نوری]] نیز تصریح دارد که این داستان در هیچ منبعی قبل از ریاض العلماء نقل نشده است.<ref>محدث نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۳، ص۷۰.</ref>

مجمع البیان شامل مباحثی چون: قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، [[اسباب نزول| شأن نزول]] [[آیه|آیات]]، اخبار وارده در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است. این تفسیر بسیار متاثر از [[التبیان فی تفسیر القرآن|تبیان]] [[شیخ طوسی]] است، با این تفاوت که طبرسی با تقسیم‌بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش آسان‌تر استفاده‌کننده را فراهم ساخته است. کسانی که به هر قسمت از تفسیر، علاقمند باشند، می‌توانند به‌راحتی به همان قسمت از ادبیات، قرائت و تفسیر مراجعه کنند. مجمع البیان به بحث‌های موضوعی نمی‌پردازد و نظریات مفسران [[اهل سنت]] را نقل و با روش عالمانه نقد می‌کند.<ref>ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۰.</ref>

گفته شده مبحث تناسب آیات در این تفسیر از ویژگی‌های بارز مجمع است و به این ترتیب، نظم و پیوند نامعلوم و یا دیریاب آیات نسبت به یکدیگر آشکار می‌شود و طبرسی از نادر [[:رده:مفسران شیعه|مفسران شیعی]] است که به علم مناسبات توجه کرده است.<ref>ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۰.</ref>نقل قو ل های متعدد وعدم انتخاب یا ترجیح مصداقی معین ازآنها یکی دیگر ازویژگی های این تفسیر است{{مدرک}}

طبرسی در مقدمه کتابش مطالبی را تحت عنوان فنون هفتگانه به منظور مقدماتی برای فهم علوم قرآن یادآورشده که فن اولش درباره تعداد آیات قرآن و فائده شناخت آنهاست. طبرسی نظر کوفیان را درتعداد آیات قرآن صحیح‌ترین عدد و سند این قول را برترین سند دانسته است زیرا این نظر از امیرالمؤمنین (ع) گرفته شده است. <ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۶.</ref>{{یادداشت|۶۲۳۶ عدد منسوب به قاریان اهل کوفه است. سیوطی، الاتقان، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص ۲۳۵ به بعد}} نخستین مطلب مجمع البیان پس از مقدمه بیان این نکته است که بسم الله الرحمن الرحيم هم در [[سوره فاتحه|سوره حمد]] و هم در سایر سوره‌ها آیه‌ای مستقل است و هرکس در نماز آن را عمداً نگوید نمازش باطل است خواه نماز واجب یا مستحب باشد و بلند خواندنش در نماز هایی که باید قرائتش بلند خوانده شود [[واجب]] است و در دیگر نمازها [[مستحب]] است. <ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۰.</ref>

این شیوه و این سبک شیوا و فصل‌بندی شده، به مراجعه‌کننده امکان می‌دهد مشکل خود را که طبعاً در ذیل یکی از این ابواب و فصل‌های فرعی می‌گنجد به سرعت بازیابد و مانند سایر تفسیرها ناچار نباشد که گمشده خود را در لابه‌لای صفحات بسیاری جستجو کند.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن‌پژوهی، ص ۱۳۷-۱۳۸.</ref>[[فضل بن حسن طبرسی| نویسنده مجمع البیان]] گاه فقط اقوالی را درباره تفسیر یک آیه یا بخشی از آیه <ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دارالمعرفه،   ج۱، ص۲۳۵.</ref> {{یادداشت|«وَ» اذكروا «إِذْ آتَيْنََا» أي أعطينا « مُوسَى اَلْكِتََابَ» و هو التوراة «وَ اَلْفُرْقََانَ» اختلفوا فيه على وجوه...}} و یا معانی مختلفی را برای یک کلمه نقل می‌کند بدون آن‌که نظر خودش را بیان کند. <ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دارالمعرفه، ج۱، ص۹۵-۹۴.</ref> و گاه افزون بر نقل قول، دیدگاه خودش را نیز بیان می‌کند و تصریح به درست بودن یا صحیح تر بودن یک دیدگاه دارد.<ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دارالمعرفه، ج۱، ص۹۳.</ref> {{یادداشت |و '''هذا القول أولى بالصواب''' لأنا إنما أمرنا...}} وی نیز هم‌چنان گاهی افزون بر نقل اقوال آنها را رد می‌کند و رد کردنش نیز گاه همراه با ذکر دلیل است. <ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دارالمعرفه، ج۱، ص۱۰۲.</ref> {{یادداشت|و '''هذا القول فيه نظر لأن التكرير''' إنما يكون تأكيدا إذا لم يكن محمولا على فعل ثان... }}وگاه صرفاً رد کردن است.

وی هم‌چنان گاه به روایات معصومین در بخش های مختلف استناد کرده است گاه به روایت یا روایاتی دربخش «القراءة» استناد کرده <ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دار المعرفه، ج۶، ص۴۲۸.</ref> و گاه در بخش «المعنى‌» الحجة که همان بخش اصلی تفسیر است. و گاه در دیگر بخش ها مانند بخش «الحجة» <ref>طبرسی، مجمع البیان، نشر دار المعرفه، ج۶، ص۴۲۲.</ref>

:«مجمع البیان، در میان کتاب‌های تفسیری بی‌همتاست. این تفسیر با گستردگی، ژرفا و تنوع در مطالب و تقسیم، تبویب و ترتیب، دارای ویژگی و امتیازی است که در میان تفاسیر پیش از او بی‌نظیر و در میان آثار پس از آن کم نظیر است.»

اهمیت مجمع، به خاطر جامعیت، اتقان و استحکام مطالب و ترتیب دقیق و تفسیر روشن و سودمند و [[انصاف]] در نقد و بررسی آراء است.<ref>ایازی، شناخت نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۰.</ref>

 

مجمع البیان تاکنون چاپ‌های گوناگونی در [[مصر]]، [[بیروت]] و [[تهران]] داشته است که مجال اشاره به همه این چاپ‌ها نیست، اما یکی از چاپ‌های خوب، چاپی است که با تحقیق و پانوشت علامه [[ابوالحسن شعرانی]] در [[تهران]] چاپ شده و متضمن فوائد ادبی، تاریخی، تفسیری، کلامی و اعتقادی ارجمند و مفیدی است. همین چاپ مقدمه‌ای در شرح حال مؤلف و بحثی در تفسیر و طبقات دارد که قابل توجه است.<ref>ایازی، شناخت‌نامه تفاسیر، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۰.</ref>

* بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق، قطع رحلی ۱۰ جزء در ۵ جلد.

این تفسیر در ۳۰ جلد توسط چند تن به فارسی ترجمه و در مؤسسه انتشارات فراهانی از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ش چاپ شده است و پس از آن نیز چاپ‌های منقح‌تر و جدیدتری منتشر شده است.<ref>ایازی، [تفسیر] مجمع البیان، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۷۵۱.</ref>

{{پانویس2}}

* ایازی، سیدمحمدعلی، شناخت نامه تفاسیر: نگاهی اجمالی به ۱۳۰ تفسیر برجسته از مفسران شیعه و اهل سنت، قم، کتاب مبین، ۱۳۷۸ش.

* خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۹ش.

* خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، ۱۳۷۷ش.