علی بن عیسی اربلی: تفاوت میان نسخه‌ها

علی بن عیسی اربلی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ سپتامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۹:۵۹

۲۲٬۴۶۱ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۴ سپتامبر ۲۰۱۳

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

کاربر ناشناس

imported>Mahboobi

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-#تغییر_مسیر [[علی بن عیسی اِرْبِلی]]
+'''ابوالحسن علی بن عیسی هَکّاری'''، مشهور به بهاءالدین اِرْبِلی محدّث، مورّخ، ادیب و شاعر نامبردار شیعی سده هفتم است و از مشهورترین آثار وی [[کشف الغمّه فی معرفه الائمّه]] است این کتاب از منابع معتبر در شرح حال [[پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه]] است.
+==ولادت و نسب==
+بهاءالدین اِرْبِلی در [[اِرْبِل]] زاده شد و همانجا پرورش یافت.<ref>فرّوخ، ج 3، ص 661</ref> تنها کسی که تاریخ ولادت او را به صراحت 625 دانسته [[ابن حبیب حلبی]] (متوفی 779) است.<ref>ج 1، ص 161</ref> پدرش [[فخرالدین عیسی]]، معروف به [[ابن جِجْنی]] حاکم [[اربل]] و نواحی آن بود و در 664 در همانجا درگذشت.<ref>ابن فُوَطی، 1965، ج 4، قسم 3، ص 274ـ 275</ref>
+==اساتید==
+اربلی نزد شماری از علمای عامّه و خاصّه دانش آموخت و از بسیاری اجازه روایت یافت.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص 18ـ19؛ افندی اصفهانی، ج 4، ص 166ـ 168؛ امینی، ج 5، ص 446ـ447</ref> برخی از آنان عبارت اند از:
+# [[رضی الدین علی بن طاوس]] (متوفی 664) که اربلی با وی مباحثات علمی داشت.
+# [[جلال الدین عبدالحمیدبن فخّار موسوی]].
+# [[تاج الدین علی بن انجب]] معروف به [[ابن ساعی بغدادی]] (متوفی 674).
+# حافظ ابوعبدالله [[محمدبن یوسف گنجی شافعی]] (متوفی 657).<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه، ج 1، ص 14، 108، 347، 363ـ364، ج 2، ص 75، 372، ج 3، ص 43، 265؛ قمی، 1357ـ 1358، ج 1، ص 199ـ200؛ امینی، ج 5، ص 446</ref>
+==شاگردان==
+جمعی از بزرگان نیز نزد او درس خوانده و از او روایت کرده اند، از جمله:
+# [[علامه حلی|علامه حلّی]].
+# [[رضی الدین علی بن مطهّر]]، برادر [[علامه حلی]].
+# [[احمدبن عثمان نصیبی]] فقیه مالکی.
+# [[عبدالرزاق بن فوطی]].<ref>حرّعاملی،امل الا´مل، ج 2، ص 8، 26، 61، 63، 147، 164، 288؛ امینی، ج 5، ص 447ـ 448؛ بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص 19ـ20</ref>
+و جمعی نیز نزد او [[کشف الغمّه]] را قرائت کرده اند.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج 1، ص 218ـ 219؛ امین، ج 3، ص 135</ref>
+==زندگانی==
+اربلی در زمان حکومت [[تاج الدین بن صَلایا]] در [[اربل]] به دبیری پرداخت و کاتب وی بود و پس از سقوط اربل به دست [[مغول|مغولان]] <ref>رشیدالدین فضل الله، ج 2، ص 716</ref> به گفته خود در [[رجب]] 660 به [[بغداد]] رفت و در زمان [[علاءالدین عطاملک جوینی]] (متوفی 681) در دیوان انشا به دبیری پرداخت.<ref>ابن شاکر کتبی، ج 3، ص 57؛ صفدی، ج 21، ص 279؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص 341</ref> اربلی در بغداد از اطرافیان عطاملک جوینی <ref>بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، ص 47</ref> و در سفر و حضر همراه او بود و در منزلی مشرف بر [[دجله]] و معروف به «[[دیوان شرابی]]» اقامت داشت و بیشترین آثار خود را در همین زمان تألیف کرد و در 678 تعمیر مسجدی معروف به [[جامع باب السیف]] را عهده دار گشت.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، ص 85ـ86، مقدمه جبوری، ص 14؛ وصّاف حضره، ص 104؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص 277ـ 278، 366</ref>
+===سعایت دشمنان===
+در 680 به سعایت دشمنان، [[اباقاخان]] مغول پسر [[هلاکو]] (حک : 663ـ680) به جوینی بدبین شد و دستور داد که جوینی و برخی همراهانش، از جمله اربلی، را به اردوی او در همدان ببرند، ولی پیش از آنکه آنان به همدان رسند در گردنه [[اسدآباد]] خبر فوت خان مغول منتشر شد و پس از وی [[تکودار احمد]]، برادر اباقاخان، ایلخان شد و جوینی مجدداً به حکومت [[بغداد]] گماشته شد و اربلی همچنان با او بود تا اینکه جوینی در 681 درگذشت.<ref>وصّاف حضره، ص 104ـ 105؛ بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج 1، مقدمه شعرانی، ص 8 ـ 9</ref> در 687 [[سعدالدوله]] یهودی موصلی ـ وزیر [[ارغون خان]] ـ مسلمانان را آزار بسیار کرد، و اربلی نیز مدتی از کار برکنار شد تا اینکه سعدالدوله در 690 به قتل رسید.<ref>علی بن عیسی بهاءالدین اربلی،ترجمه المناقب، ج 1، مقدمه شعرانی، ص 6؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص 454</ref> اربلی سالهای آخر عمر خود را خانه نشین شد و به تألیف پرداخت.<ref>علی بن عیسی بهاءالدین اربلی،ترجمه المناقب، ج 1، مقدمه شعرانی، ص 6، 13؛ فرّوخ، ج 3، ص 662</ref>
+===وزارت و صدارت===
+درباره [[وزارت]] اربلی اختلاف است ؛ برخی او را صاحب وزارت و صدارت خوانده و یکی از سیاستمداران زمان خویش دانسته اند.<ref>صفدی، ج 21، ص 378؛ افندی اصفهانی، ج 4، ص 166؛ آقابزرگ طهرانی،  الذریعه، ج 1، ص 218؛ امینی، ج 5، ص 446</ref> [[ابوالحسن شعرانی]] نیز وزیر بودن او را با چنان علم و فضل بعید ندانسته است.<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمه ترجمه فارسی، ج 1، مقدمه شعرانی ، ص 11</ref> برخی هم احتمال داده اند که [[علی بن عیسی]] وزیر ـ معروف به [[ابن جرّاح]] (متوفی 334) ـ شخص دیگری بوده و وزارت «مقتدر» و «قادر» عباسی را عهده دار بوده است.<ref>خوانساری، ج 4، ص 341؛ قمی، الکنی و الالقاب، ج 2، ص 15؛ زرکلی، ج 4، ص 317؛ مدرس تبریزی، ج 1، ص 102</ref>
+==درگذشت==
+اربلی بنابر مشهور در 692 <ref>بغدادی، هدیه العارفین، ج 1، ستون 714؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص 107؛ زرکلی، ج 4، ص 318</ref> یا 693 <ref>ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص 480؛ حرّ عاملی، امل الا´مل، ج 2، ص 195، پانویس 1</ref> در [[بغداد]] درگذشت. البته [[ابن عماد حنبلی]] <ref>ج 5، ص 383</ref> سال درگذشت او را 683 دانسته است. او را در خانه مسکونیش معروف به کارپردازخانه واقع در غرب [[بغداد]] به خاک سپردند.<ref>آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص 107</ref> محدّث قمی بر سر مزار او رفته است،<ref>قمی، زندگانی علمای مذهب شیعه، ج 1، ص 317</ref> ولی امروزه آن خانه ویران گشته و اثری از آن بر جای نمانده است.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص 18</ref>
+==مذهب==
+به نوشته [[افندی اصفهانی]]<ref>ج 4، ص 169</ref> [[میرداماد]] در [[شرعة التسمیه]] درباره اربلی تعبیری آورده که یکی از شاگردان وی آن را دالّ بر امامی نبودن اربلی از نظر میرداماد دانسته و او را [[زیدیه|زیدی]] مذهب خوانده است. از آنجا که اربلی در مواضع متعددی از کشف الغمه به امامی بودن خود تصریح کرده، زیدی خواندن وی نادرست است . به نظر [[افندی اصفهانی]] <ref>ج 4، ص 169</ref> شاید منشأ این اشتباه آن باشد که یکی از دانشمندان [[زیدیه|زیدیّه]] کتابی به نام کشف الغمه تألیف کرده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج 18، ص 47</ref> در منابع کهن نیز به امامی بودن اربلی اشارت رفته است.<ref>صفدی ، ج 21، ص 379</ref>
+==جامعیّت در علوم مختلف==
+با توجه به استادان اربلی، جامعیّت وی در علوم مختلف معلوم می شود. او را از مشاهیر [[علم نحو]] و عربیّت،<ref>صدر، ص 130</ref> [[شاعر]] و کاتب دیوان<ref>صفدی، ج 21، ص 379</ref>، مورّخ، ادیب و فقیه،<ref>ابن حبیب ج 1، ص 161</ref> محدّثی صدوق، [[ثقه]] و مذکور در سند اجازات <ref>حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 43؛مجلسی ، ج 1، ص 10، 29</ref> دانسته اند. به گفته [[فضل بن روزبهان شافعی]]، اربلی ـ به اتفاق جمیع [[امامیه|امامیّه]] ـ از بزرگان علما و در نقل مطالب امین است.<ref>شوشتری، ج 1، ص 29</ref>
+اربلی بی تردید از شاعران و نثرنویسان بزرگ سده هفتم است. نثر او در آثارش ممتاز و استوار است. وی در نوجوانی [[شعر]] می سروده<ref>بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، ص 246</ref> و در بیشتر ابواب و فنون شعر عرب طبع آزمایی کرده است.<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمه، مقدمه جبوری ، ص 24؛بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه ، ج 1، ص 270ـ271؛بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، ص 111، 166، 246 ـ247، 388، 421ـ424؛امینی ، ج 5، ص 444ـ445</ref>
+اربلی علاوه بر اینکه قصائدی در مدح [[اهل بیت(ع)|اهل بیت علیهم السلام]] سروده، از راویان شعر [[حضرت علی(ع)|حضرت علی علیه السلام]] نیز بوده است.<ref>امینی ، ج 2، ص 26</ref> قدرت شاعری او را می توان در ابیاتی که بالبداهه سروده و نیز در نشستهای ادبی او با [[جوینی]]، [[ابن صلایا]] و دیگران یافت.<ref>بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، ص 85 ـ 86؛بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، ص 153ـ154، 161ـ162، 166، 204، 242، 380، 389</ref>
+==فرزند اربلی==
+اربلی فرزندی به نام [[ابوالفتح محمّدبن علی]] داشته که به گفته [[ابن شاکر کتبی]] <ref>ج 3، ص 58</ref> و [[صفدی]]<ref>صفدی ج 21، ص 379</ref> پس از فوت پدر در حالت فقر از دنیا رفته است و او نیز فاضل، [[شاعر]] و ادیب بوده و [[کشف الغمّه]] را روایت کرده است.<ref>حرّعاملی، امل الا´مل، ج 2، ص 288</ref> نوه اربلی ـ [[عیسی بن محمّد]] ـ نیز فاضل و شاعر بوده و کتاب کشف الغمّه را از جدّش روایت کرده است.<ref>امل الا´مل، ج 2، ص 212</ref>
+==تالیفات==
+آثار اربلی عبارت اند از:
+# [[کشف الغمّه فی معرفه الائمّه]] که از منابع معتبر در شرح حال [[پیامبر اسلام]]، [[حضرت خدیجه]]، [[حضرت فاطمه]] و [[امامان شیعه|امامان دوازده گانه علیهم السلام]] به شمار می آید. این کتاب دو جزء دارد: جزءِ اول دربرگیرنده زندگانی [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[امام علی(ع)]]است و تاریخ اتمام آن [[شعبان]] 678 است<ref>ج 2، ص 70</ref> و جزءِ دوم دربرگیرنده زندگانی [[حضرت فاطمه]]، [[حضرت خدیجه]] و [[امامان]] علیهم السلام است و تاریخ اتمام آن [[رمضان]] 687 ذکر شده است.<ref>ج 3، ص 343</ref> وی در مقدمه کتاب <ref>ج 1، ص 3</ref> صراحتاً [[شیعه|تشیّع]] خود را اعلام داشته و «[[اهل بیت]]» علیهم السلام را «ثانی [[ثقلین]]» دانسته، دوستی و دشمنی با آنان را دوستی و دشمنی با خدا عنوان کرده است. او چند مناظره با دانشمندان [[اهل سنت]] داشته<ref>ج 1، ص 85، 340</ref> و تعبیراتی همچون «اصحابنا الشیعه»<ref>ج 2، ص 86</ref> و «انّا معاشر الشیعه» <ref>ج 2، ص 52</ref> دارد.اربلی در پایان هر باب کتاب کشف الغمه قصیده ای نیز در مدح یا مرثیه اهل بیت علیهم السلام سروده است . این کتاب از منابع [[وسائل الشیعه]]<ref>ج 20، ص 43</ref> و [[بحارالانوار]] <ref>ج 1، ص 10، 29</ref> و عبارات آن در غایت فصاحت و مشتمل بر اشعاری نیکو و اخباری مستند است.<ref>بهاءالدین اربلی، ترجمه فارسی، ج 1، مقدمه شعرانی ، ص 16</ref>
+# [[التذکره الفخریّه]] که به گفته اربلی<ref>ص 48ـ 49</ref> آن را به درخواست فخرالدین [[منوچهربن ابی الکرم همدانی]] نایب [[عطاملک جوینی]] تألیف کرده است<ref>ابن فوطی، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج 4، قسم 3، ص 419ـ420</ref> و بیشتر به اشعار معاصران و نوپردازان نظر دارد. به گفته [[ابن فوطی]]<ref>مجمع الاداب فی معجم الالقاب، ج 4، قسم 3، ص 419</ref> تاریخ تألیف کتاب 671 بوده است. اربلی در التذکره الفخریّه غنا و اصوات مغنّیان را بررسی کرده و در هر باب مقدمه ای به اسلوب ترسّل و مسجّع آورده که از ویژگیهای نثر آن دوران حکایت دارد<ref>مقدمه، ص 13</ref> این کتاب علاوه بر مقدمه شامل هشت باب در معانی غنایی و توصیف طبیعت و مدح و فخریات است.
+# [[رسالة الطیف]]، <ref>آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص 107؛کحّاله، ج 7، ص 163</ref> این کتاب از آثار گرانبهای اربلی است و دربرگیرنده اخبار و اشعار شاعران جاهلی، [[اسلام]] و برخی معاصران مؤلف، و نیز خود او است که بخشی از این ابیات در دیگر کتابها یافت نمی شود. مؤلف در این کتاب راه «طیف الخیال» [[علم الهدی]]  را پیموده و به برخی ابیات [[بُحتری]] و [[ابوتمّام]] اشاره کرده است . او میان اسلوب «مقامه نویسی» و طیف الخیال جمع بسته و نیم نگاهی نیز به رساله [[الغفران]] [[ابوالعلاء مَعرّی]] داشته است. اربلی مانند [[سید مرتضی|سیّد مرتضی]] که نقدی علمی به کار بسته و اقوال آمِدی را رد کرده و از ابوتمّام و بحتری دفاع نموده، رفتار نکرده و با ذوقی شاعرانه کتاب را تألیف کرده است.<ref>مقدمه جبوری، ص 32ـ35</ref>
+#دیوان شعر <ref>حرّعاملی، امل الا´مل، ج 2، ص 195؛آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج 9، قسم 1، ص 67</ref>
+# [[المقامات الاربع]] که شامل مقامه های بغدادیّه، دمشقیّه، حلبیّه و مصریّه است.<ref>ابن شاکر کتبی، ج 3، ص 57،آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج 22، ص 8؛زرکلی، ج 4، ص 318</ref>
+# [[چند رساله]].<ref>حرّعاملی، امل الا´مل، ج 2، ص 195 </ref>
+# [[جلوة العشّاق و خلوة المشتاق]].<ref>کحّاله، ج 7، ص 163</ref>
+# [[نزهة الاخبار فی ابتداء الدنیا و قدر القویّ الجبّار]].
+===آثار منسوب به اربلی===
+آثاری نیز که بدو منسوب است اینهاست :
+# [[اربعین]]، مشتمل بر [[چهل حدیث]] مختصر.<ref>محدّث، ج 2، ص 1158</ref>
+# [[حدائق البیان فی شرح التبیان فی المعانی و البیان]].<ref>ظاهراً انتساب این کتاب به اربلی اشتباه است، بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه، مقدمه، ص 22</ref>
+# [[برهة من الدهر]].<ref>بغدادی، ایضاح المکنون؛ ج 1، ستون 180</ref>
+==مطالعه بیشتر==
+[http://www.andisheqom.com/Files/olamabio.php?level=4&scid=30957#_ftn1 علی بن عیسی اربلی اندیشه قم]
+== پانویس ==
+{{پانویس|2}}
+== منابع ==
+* محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی، بیروت 1403/1983.
+* محمد محسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الانوار الساطعه فی المائه السابعه، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت 1392/1972.
+* ابن حبیب ، تذکره النبیه فی ایام المنصور و بنیه، چاپ محمد محمدامین، قاهره 1976ـ1986.
+* ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت 1973ـ1974.
+* ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت 1399/1979.
+* ابن فُوَطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، جزء4، قسم 3، چاپ مصطفی جواد، دمشق 1965.
+* ابن فُوَطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، چاپ مصطفی جواد، بغداد 1351.
+* عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401.
+* محسن امین، اعیان الشیعه، چاپ حسن امین، بیروت 1403/ 1983.
+* عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 2، بیروت 1397/1977، ج 5، بیروت 1387/1967.
+* اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج 1، در حاجی خلیفه، کشف الظنون ، ج 3، بیروت 1410/1990.
+* اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون، ج 5، بیروت 1410/1990.
+* علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریّه ، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن ، بغداد 1404/ 1984.
+* علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، چاپ عبدالله جبوری، بغداد 1388/1968.
+* علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه فی معرفه الائمّه، چاپ هاشم رسولی محلاّ تی ، بیروت 1401/1981.
+* علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، با ترجمه فارسی به نام ترجمه المناقب، از علی بن حسین زوارئی، با مقدمه ابوالحسن شعرانی، چاپ ابراهیم میانجی ، قم 1364 ش.
+* محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، ج 2، قم 1362 ش.
+* محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت 1403/ 1983.
+* محمد باقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم 1390ـ 1392.
+*رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ بهمن کریمی، تهران 1362 ش.
+* خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980.
+* نورالله بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، چاپ مرعشی نجفی، ج 1، قم ( تاریخ مقدمه 1377 ).
+* حسن صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، عراق، بی تا، چاپ افست تهران، بی تا.
+* خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج 21، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت 1411/1991.
+* عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج 3، بیروت 1989.
+* عباس قمی، فوائد الرضویّه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، تاریخ مقدمه 1327 ش.
+* عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا 1357ـ 1358، چاپ افست قم، بی تا.
+* عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت، بی تا.
+* محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت 1403/1983.
+* جلال الدین محدث، تعلیقات نقض، تهران 1358 ش.
+* محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران 1369 ش.
+* عبدالله بن فضل الله وصّاف حضره، تاریخ وصاف، چاپ سنگی بمبئی 1269.
+==پیوند به بیرون==