المختصر النافع فی فقه الامامیة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''المُختَصَرُ النّافع فی فقه الإمامیة''' یا «النافع فی مختصر الشرایع»، کتابی فقهی اثر [[محقق حلی]] (۶۷۶- ۶۰۲ق) از [[مجتهد|فقیهان]] مشهور شیعه که به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب، گزیده‌شده از کتاب [[شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)|شرایع الاسلام]] است و به‌علت اختصار و جامعیت آن، از زمان تألیف مورد توجه عالمان شیعه قرار گرفته و تا مدت‌ها در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شد. فقهای شیعه از جمله خود محقق حلی این کتاب را شرح کرده‌اند.

[[آقابزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانی]] کتاب المختصر النافع را ارزشمندترین و ماندگارترین کتاب‌های فقهی محقق حلی بیان می‌کند.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳، ج۲۳، ص۲۹۲.</ref> این کتاب جزو معتبرترین متون فقهی شیعه از زمان تألیف تا به امروز دانسته شده و در طول تاریخ فقه، مورد توجه فقها قرار گرفته است. کتاب المختصر النافع، خلاصه‌اى از تمام ابواب فقه از [[عبادات]]، [[عقود]]، [[ایقاعات]] و احکام معروف بین [[فقهای امامیه]] را در بر دارد.<ref>فرزانه، «المختصر النافع يا النافع في مختصر الشرايع»، سایت اندیشه قم. </ref> مؤلف، این مباحث را با الفاظ قابل فهم و عبارات متداول، به‌صورت استدلالی ارائه داده است و نظريات فقهى خود را در مورد این فروع فقهی بیان می‌کند. المختصر النافع تا مدت‌ها از متون درسی [[حوزه های علمیه]] بوده و حتی یکی از متون درسی فقه [[مذهب جعفری]] در کنار سایر [[مذاهب چهارگانه اهل سنت]] در [[دانشگاه الازهر مصر]] است.<ref>فرزانه، «المختصر النافع يا النافع في مختصر الشرايع»، سایت اندیشه قم.</ref>  

به‌گفته [[احمد پاکتچی]]، محقق حلی با نوشتن کتاب‌های [[شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)|شرایع الاسلام]]، [[المعتبر فی شرح المختصر (کتاب)|المعتبر]] و [[المختصر النافع]] فقه [[شیخ طوسی]] را نقد و تکمیل کرد.<ref>پاکتچی «حلّه: مکتب فقهی حله»، ص۳۱۳.</ref>

جعفر بن حسن بن یحیی حلی (۶۷۶-۶۰۲ق) معروف به «محقق حلی» یا «محقق اول»، از سرآمد فقهای بزرگ [[تشیع]] در قرن هفتم قمری است. <ref>امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.</ref> او علاوه بر کتاب «مختصر النافع»، آثار مهم دیگری در [[فقه]] و [[اصول]] تألیف کرده، از جمله: «[[معارج الاصول]]» و «[[شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام]]» که شامل کلیه ابواب فقهی است. فقهای نامداری مانند: [[علامه حلی]](متوفاى ۷۲۶ق)، [[ابن داوود حلی]] <ref> قمی، فوائد الرضویة، ۱۳۸۵ش، ص ۱۰۴.</ref>

و [[فاضل آبی]] از شاگردان او هستند. <ref>افندی، ریاض العلما، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۴؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۳.</ref>

* ''' عبادات'''

عناوین عبادات شامل کتاب‌های [[طهارت]]، [[صلاة]]، [[زکات]]، [[خمس]]، [[صوم]]، [[اعتکاف]]، [[حج]] و [[جهاد]] می‌شود. البته مباحث مربوط به [[عمره]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] که در شرایع الاسلام به‌صورت عناوین مستقلی مطرح شده‌اند ،در مختصر النافع در ضمن عناوین حج و جهاد آمده است.  

* ''' معاملات'''

عناوین معاملات شامل [[تجارت]]، [[رهن]]، [[حجر]]، [[ضمان]]، [[صلح]]، [[شرکت]]، [[مضاربه‌|مضاربه]]، [[مزارعه و مساقات]]، [[ودیعه]] و [[عاریه]]، [[اجاره]]، [[وکالت]]، ([[وقوف]] و [[صدقات]] و [[هبات]])، [[سبق و رمایه]]، [[وصایا]] و [[نکاح]] است، ولی کتاب [[مفلس]] که در شرایع الاسلام بعد از کتاب رهن آمده، در مختصر النافع ذکر نشده است. همچنین کتاب هبات، ودیعه و عاریه که در شرایع الاسلام با عناوین جداگانه ذکر شده، در مختصر النافع تلفیق شده و تحت یک عنوان واحد بیان شده است.

* '''ایقاعات'''

عناوین ایقاعات شامل عناوین [[طلاق]]، [[خلع]] و [[مبارات]]، [[ظهار]]، [[ایلاء]]، [[لعان]]، [[عتق]]، ([[تدبیر]] و [[مکاتبه]] و [[استیلاد]])، [[اقرار]]، [[ایمان]]، [[نذر]] و [[عهود]] است. در کتاب مختصر النافع بر خلاف شرایع السلام، عنوان [[جعاله]] بحث نشده است.

قسمت پایانی کتاب عنوان احکام است که شامل عنوان‌های [[صید]] و [[ذبائح]]، [[اطعمه و اشربه]]، [[غصب]]، [[شفعه]]، [[احیاء موات]]، [[لقطه]]، [[مواریث]]، [[قضاوت|قضا]]، [[شهادات]]، [[قصاص]] و [[دیات]] می‌شود. عنوان کتاب فرائض در شرایع الاسلام، تبدیل به کتاب مواریث در مختصر النافع شده و حدود و تعزیرات نیز در مباحث قبلی مطرح شده است.

به‌گفته [[آقابزرگ تهرانی]]، کتاب المختصر النافع دارای شروح متعددی است که حدود ۳۶ شرح آن ذکر شده و حتی خود مؤلف هم [[المعتبر فی شرح المختصر]] را در شرح این کتاب تألیف کرده است.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة،۱۴۰۸ ق، ج۱۴، ص۵۷-۶۲. </ref> 

* المعتبر فی شرح المختصر، تألیف محقق حلی جعفر بن حسن بن یحیی هذلی (م۶۷۶ق)، فقط شرح عبادات تا کتاب حج و قسمتی از کتاب تجارت است.

* کشف الرموز، تالیف حسن بن ابی‌طالب بن آبی (تا سال ۶۷۲ زنده بوده است).

* [[ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل (کتاب)|ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل]]، تالیف [[سید علی طباطبایی|سید علی بن سید محمد طباطبایی]] (م۱۲۳۱ق). کتاب ریاض المسائل که یکی از شروح معتبر مختصر النافع می‌باشد خود نیز دارای شروح و حواشی متعددی است که در الذریعة جلد ۶ صفحات ۹۸ تا ۱۰۲، <ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳. </ref>

* شرح صغیر بر مختصر النافع، تالیف سید علی بن سید محمد طباطبایی (م ۱۲۳۱ق).

* التنقیح الرافع، تالیف فاضل مقداد.

* المهذب البارع، شرح کبیر مختصر، تالیف شیخ احمد بن فهد حلی، معروف به [[احمد بن فهد حلی|ابن فهد حلی]] (م ۸۴۱ق).

* المقتصر یا شرح صغیر مختصر، تالیف شیخ احمد بن فهد حلی، معروف به ابن فهد حلی (م ۸۴۱ق).

* جامع المدارک، تالیف احمد بن یوسف خوانساری (م ۱۴۰۵ق).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة،۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۲۸. </ref>

از زمان تألیف کتاب اطلاعات دقیقی وجود ندارد اما با توجه به اینکه کتاب «[[المعتبر في شرح المختصر]]» قبل از «[[كشف الرموز]]» نوشته شده و تاريخ تألیف كشف الرموز(۶۹۷ق) است، می‌توان نتیجه گرفت كتاب «المختصر النافع» قبل از سال (۶۷۱ق) نگارش شده است. <ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج ۱۸، ص۳۵.</ref>

 

از جمله نسخه‌های کتاب المختصر النافع، نسخه‌ خطی تصحیح‌شده معتبری به‌خط محمدحسین بن محمد جویانی است که در [[ذی‌الحجة]] سال ۷۸۷ق نوشته شده است. نسخه چاپی معتبری نیز، در سال (۱۳۷۶ق)، با همکاری وزیر اوقاف [[مصر]]، احمد حسن باقوری و با تأیید شیخ الازهر، [[محمود شلتوت|شیخ محمود شلتوت]] چاپ شده است که به‌عنوان کتاب درسی فقه مذهب جعفری تدریس می‌شود. [[محمدتقی قمی|شیخ محمدتقی قمی]] پایه‌گذار دارالتقریب بین مذاهب در مصر نیز بر این کار اقدام کرده است. <ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳.</ref>

{{پانویس2}}

# امین‌، سیدمحسن‌، اعیان‌ الشیعه‌، بیروت‌،‌ دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.

# حلی،شیخ نجم‌الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید هذلی حلی، المختصر النافع فی فقه الامامیه، تهران، سوم، قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، (۱۴۱۰ق).

# فرزانه، حافظ، [https://www.pasokh.org/fa/Article/View/7321%20/ «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»]، مندرج در سایت اندیشه قم (مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه)، تاریخ بازدید: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.