کاربر ناشناس
چاووش‌خوانی (آیین): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Mahboobi |
imported>Mahboobi بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
چاووش‌خوانی، یكی از آیینهای استقبال و بدرقه، به ویژه خواندن اشعاری به آواز، به هنگام بدرقه و استقبال حاجیان و زائران عتبات و مشهد است. | چاووش‌خوانی، یكی از آیینهای استقبال و بدرقه، به ویژه خواندن اشعاری به آواز، به هنگام بدرقه و استقبال حاجیان و زائران [[عتبات]] و [[مشهد]] است. | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
از پیشینه این رسم اطلاع چندانی در دست نیست. برخی <ref>عناصری، ص 164؛ یوسفی، ص 8</ref> كوشیده‌اند میان این رسم با آیین سوك سیاوش شباهتی بیابند. گو اینكه رسم | از پیشینه این رسم اطلاع چندانی در دست نیست. برخی <ref>عناصری، ص 164؛ یوسفی، ص 8</ref> كوشیده‌اند میان این رسم با آیین سوك سیاوش شباهتی بیابند. گو اینكه رسم «[[حُدی‌خوانی]]» را نیز، كه نزد شتربانان كاروانهای [[عرب]] معمول بوده<ref>ابن‌بطوطه، ج 1، ص 62</ref>، می‌توان كمابیش چاووش‌خوانی دانست. | ||
گزارشهایی كه از اجرای این رسم در ایران در دست است، قدمت چندانی ندارند. ظاهراً رسم چاووش‌خوانی برای زائران كربلا یا مشهد از دوره صفوی (ح 906ـ1135) مرسوم شده و به‌ویژه در دوره قاجار (1210ـ1344) | گزارشهایی كه از اجرای این رسم در [[ایران]] در دست است، قدمت چندانی ندارند. ظاهراً رسم چاووش‌خوانی برای زائران [[كربلا]] یا [[مشهد]] از دوره [[صفوی]] (ح 906ـ1135) مرسوم شده و به‌ویژه در دوره [[قاجار]] (1210ـ1344) مورد توجه واقع گردیده است<ref>روزنامه وقایع اتفاقیه، ص 2؛ ادیب الملك، ص 39؛ پولاك، ص 230؛ حمیدی، 2004</ref>. | ||
==چگونگی اجرا== | ==چگونگی اجرا== | ||
چاووش‌خوانی غالباً به‌صورت تك‌خوانی و گاه به‌صورت گفتگوی چاووشخوان با نوچه‌ها اجرا می‌شد و در برخی موارد، بدرقه‌كنندگان و زائران نیز با چاووشخوان هم‌آوایی می‌كردند<ref>عناصری، ص136؛ رضائی، ص 157ـ 158؛ یوسفی، ص 7؛ حمیدی، 2004؛ قس نصری اشرفی، | چاووش‌خوانی غالباً به‌صورت تك‌خوانی و گاه به‌صورت گفتگوی چاووشخوان با نوچه‌ها اجرا می‌شد و در برخی موارد، بدرقه‌كنندگان و زائران نیز با چاووشخوان هم‌آوایی می‌كردند<ref>عناصری، ص136؛ رضائی، ص 157ـ 158؛ یوسفی، ص 7؛ حمیدی، 2004؛ قس نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، ج 2، ص 109</ref>. اشعار چاووشی در وزنها و قالبهای گوناگون خوانده می‌شد، ولی اشعاری با چهار مصراع، در وزنِ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف)، رایج‌تر بود. در همه این اشعار، در پایان هر بیت یا هر بند، چاووشخوان حاضران را به ذكر [[صلوات]] دعوت می‌كرد كه در حكم بیت ترجیع بود<ref>رضائی، ص 157ـ 158؛ حمیدی، 2004</ref>. | ||
===بدرقه زائرین=== | ===بدرقه زائرین=== | ||
چاووش‌خوانان افرادی خوش‌صدا و به اشعار مذهبی و مدایح و مراثی آشنا بودند و هنگامی كه كاروانی قصد عزیمت به حج یا زیارت عتبات داشت، با خواندن اشعار در كویها و محله‌ها مردم را مطّلع و آنان را برای پیوستن به كاروان تشویق می‌كردند. چاووشان به این منظور، در محل تجمع مردم، عَلَمی برپا می‌كردند و با بیرقی سبز یا سرخ بر دوش، سوار بر اسب یا پیاده، تا چند روز در شهر و ده می‌گشتند و اَشعار ویژه‌ای را با صدای بلند می‌خواندند<ref>روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ص 2؛ اوبن،ص17ـ 18؛ طباطبائی اردكانی، ص 461؛ عناصری، ص 134، 136، 139</ref>. در برخی نواحی، چاووشان هریك محله خاصی را به زیر علم یا پرچم خود داشتند و با یكدیگر رقابت می‌كردند<ref>عناصری، ص 169</ref>. بر علم چاووش‌خوانان، ابیاتی مناسب با مقصد | چاووش‌خوانان افرادی خوش‌صدا و به اشعار مذهبی و مدایح و مراثی آشنا بودند و هنگامی كه كاروانی قصد عزیمت به [[حج]] یا [[زیارت]] [[عتبات]] داشت، با خواندن اشعار در كویها و محله‌ها مردم را مطّلع و آنان را برای پیوستن به كاروان تشویق می‌كردند. چاووشان به این منظور، در محل تجمع مردم، عَلَمی برپا می‌كردند و با بیرقی [[سبز]] یا سرخ بر دوش، سوار بر [[اسب]] یا پیاده، تا چند روز در شهر و ده می‌گشتند و اَشعار ویژه‌ای را با صدای بلند می‌خواندند<ref>روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ص 2؛ اوبن،ص17ـ 18؛ طباطبائی اردكانی، ص 461؛ عناصری، ص 134، 136، 139</ref>. در برخی نواحی، چاووشان هریك محله خاصی را به زیر علم یا پرچم خود داشتند و با یكدیگر رقابت می‌كردند<ref>عناصری، ص 169</ref>. بر علم چاووش‌خوانان، ابیاتی مناسب با مقصد [[سفر]]، مثلاً در باره [[عرفات]] یا [[منا]]، می‌نوشتند یا نقشهایی از [[حرمین شریفین]] یا گنبد و بارگاه [[علی(ع)|امام علی(ع)]] در نجف یا شمایلی از [[حضرت عباس|حضرت عباس(ع)]] می‌نگاشتند<ref>عناصری، ص 136</ref>. دسته‌ای از چاووشان، زائران را فقط در مرحله مقدماتی سفر تا حركت كاروان همراهی می‌كردند و هنگام خداحافظی [[زائر]] با اقوام و آشنایان، چاووشی می‌خواندند<ref>جهانگیری، ص 313</ref> و معمولاً پس از طی منزلی با كاروان (تا بیرون ده یا كاروانسرای مبدأ حركت یا تا پایانه‌های مسافربری)، به دیار خود بازمی‌گشتند. هنگام بازگشت كاروانها، چاووشخوان خبر نزدیك شدن كاروان را به مردم می‌داد و در مراسم استقبال از زائران نیز چاووش‌خوانی می‌كرداوبن،<ref>ص17ـ 18</ref>. | ||
===همراه و راهنمای زائرین=== | ===همراه و راهنمای زائرین=== | ||
دسته دیگری از چاووشان در سفر همراه كاروان بودند و در كنار كار چاووش‌خوانی ـ كه در تمام سفر ادامه می‌یافت ـ به عنوان راهنمای حرفه‌ای زائران عمل می‌كردند. آنان در گذشته، برای حفاظت از قافله، تفنگ یا شمشیری با خود حمل می‌كردند و علاوه بر اعلام زمان | دسته دیگری از چاووشان در [[سفر]] همراه كاروان بودند و در كنار كار چاووش‌خوانی ـ كه در تمام سفر ادامه می‌یافت ـ به عنوان راهنمای حرفه‌ای زائران عمل می‌كردند. آنان در گذشته، برای حفاظت از قافله، تفنگ یا شمشیری با خود حمل می‌كردند و علاوه بر اعلام زمان حركت، استراحت، تدارك محل سكونت و خرید مایحتاج، راهنمایی زائران را در اماكن زیارتی نیز برعهده داشتند <ref>طباطبائی‌اردكانی، ص 464</ref>. در شهرهای بزرگ، این گروه از چاووشان را چند هفته قبل از آغاز مسافرت به خدمت می‌گرفتند<ref>شهری‌باف، ج 3، ص 453</ref>. این گونه چاووشیها صورت كاملاً حرفه‌ای داشت و در برخی اسناد، از جمله در آمارنامه‌ای تهیه شده در 1310 در بیدگل كاشان، چاووشی به عنوان شغل، ثبت شده است<ref>وصاف بیدگلی، ص 43</ref>. | ||
==منبع درآمد== | ==منبع درآمد== | ||
هر زائر، به تناسب وضع مالی و مقام اجتماعی خود، در ازای این خدمات مبلغی به چاووشان می‌پرداخت. به گزارش اوبن <ref>ص 18</ref>، در دوره | هر زائر، به تناسب وضع مالی و مقام اجتماعی خود، در ازای این خدمات مبلغی به چاووشان می‌پرداخت. به گزارش اوبن <ref>ص 18</ref>، در دوره [[قاجار]]، ثروتمندان بین پانزده تا بیست تومان و گاه بیشتر حق‌الزحمه و انعام می‌دادند، ولی دستمزدی كه افراد كم‌بضاعت می‌پرداختند از چند قران تجاوز نمی‌كرد. در برخی موارد چاووشخوان، هنگامی كه شهر زیارتی و نمای [[حرم]] از دور پدیدار می‌شد (مثلاً تپه سلام نزدیك [[مشهد]])، هدیه‌ای به نام «گنبدنما» از زائران دریافت می‌كرد<ref>طباطبائی اردكانی، ص 466</ref>. چاووشانِ همراه كاروان، به هنگام بازگشت، چند منزل جلوتر حركت می‌كردند تا بازگشت زائران را به خانواده آنان خبر دهند و مژدگانی بگیرند.<ref>اوبن،ص 18</ref> در [[مصر]]، چاووشان كاروانهای [[حج]] (شاویش‌الحاج) نیز چنین می‌كردند<ref>لین، ص 440</ref>. | ||
===علت كاسته شدن اعتبار چاووش‌خوانی=== | ===علت كاسته شدن اعتبار چاووش‌خوانی=== | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
==لباس== | ==لباس== | ||
اهل این حرفه پوشاك و ابزار ویژه‌ای نداشتند، ولی معمولاً شال سیاهی را حمایل سینه می‌كردند و سادات ایشان نیز شال سبزی بر گردن می‌انداختند<ref>عناصری، ص 136</ref>. | اهل این حرفه پوشاك و ابزار ویژه‌ای نداشتند، ولی معمولاً شال سیاهی را حمایل سینه می‌كردند و [[سادات]] ایشان نیز [[شال]] سبزی بر گردن می‌انداختند<ref>عناصری، ص 136</ref>. | ||
==چگونگی یادگیری== | ==چگونگی یادگیری== | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
==از دیدگاه موسیقی== | ==از دیدگاه موسیقی== | ||
از نظر موسیقایی، مقام چاووشی از جمله مقامهای سازی و آوازی است كه به واسطه موسیقی تعزیه جایگاه خود را در موسیقی محلی برخی نواحی، از جمله | از نظر موسیقایی، مقام چاووشی از جمله مقامهای سازی و آوازی است كه به واسطه موسیقی [[تعزیه]] جایگاه خود را در موسیقی محلی برخی نواحی، از جمله [[مازندران]]، تثبیت كرده است<ref>نصری اشرفی، 1374 ش، ص 102</ref>. | ||
==درون مایه اشعار== | ==درون مایه اشعار== | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
===مناسبت اشعار با مقصد زائر=== | ===مناسبت اشعار با مقصد زائر=== | ||
با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به منقبت یا عزاداری اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأكید می‌شود كه با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی توبه در این اشعار غالب است؛ ازاین‌رو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری می‌سرودند <ref>عناصری، ص 135ـ137، 153ـ154</ref>. در اشعار چاووشی مربوط به | با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به [[منقبت]] یا [[عزاداری]] اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأكید می‌شود كه با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی [[توبه]] در این اشعار غالب است؛ ازاین‌رو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری می‌سرودند <ref>عناصری، ص 135ـ137، 153ـ154</ref>. در اشعار چاووشی مربوط به [[حج]]، مضمونهای راجع به قربانی كردن [[حضرت اسماعیل]] با تأكید بر «[[ذبیح‌اللّه]]» بودن او چشمگیرتر است <ref>عناصری، ص 157ـ159</ref>. در اشعار مربوط به زیارت [[امامان شیعه|امامان(ع)]]، علاوه بر بیان ویژگیهای هریك، بر شكوه بارگاه و مقبره ایشان تأكید می‌شود<ref>عناصری، ص 135؛ شهری‌باف، ج 3، ص 447</ref>. با این حال، مهم‌ترین و معروف‌ترین مضمون این اشعار دعوت مردم به سفر زیارتی است كه معمولاً در مورد زیارت مزار [[امام حسین(ع)|امام حسین(ع)]] با این مصراع آغاز می‌شود: «هر كه دارد هوس كرب و بلا بسم‌اللّه»<ref>عناصری، ص 143</ref> و به یك تا چهار مصراعِ صلوات ختم می‌شود. | ||
==کاربردهای دیگر== | ==کاربردهای دیگر== | ||
چاووشان گاه به | چاووشان گاه به [[اذان]]گویی، [[تعزیه‌خوانی]] یا مداحی اولیا در جشنهای غیردینی، مثل [[عروسی]]، نیز می‌پرداختند <ref>عناصری، ص136ـ137؛ آل‌احمد،ص50</ref>. در جشنهای [[ختنه]] سوران در [[مصر]] نیز كسانی با عنوان چاووش/ شاویش دست اندركار بخشی از مراسم‌اند.<ref>لین، ص 511 ـ512</ref> | ||
غیر از اشعار مذهبی، چاووش‌خوانان به نوعی با اشعار خود به بیان وقایع و لوازم سفر و دشواریهای راه و سختگیریهای مرزبانان به هنگام ورود زوار به اراضی مقدّس نیز می‌پرداختند<ref>عناصری، ص153؛ فرهنگنامه ادبی فارسی، ذیل «چاوشی»</ref>. در قطعه‌ای چاووشی، كه به روایت محمدعلی رجاء زفره‌ای (متوفی | غیر از اشعار مذهبی، چاووش‌خوانان به نوعی با اشعار خود به بیان وقایع و لوازم سفر و دشواریهای راه و سختگیریهای مرزبانان به هنگام ورود زوار به اراضی مقدّس نیز می‌پرداختند<ref>عناصری، ص153؛ فرهنگنامه ادبی فارسی، ذیل «چاوشی»</ref>. در قطعه‌ای چاووشی، كه به روایت [[محمدعلی رجاء زفره‌ای]] (متوفی 1361) <ref>ص 405ـ406</ref> به دست ما رسیده است، از بیش از هفتاد وسیله و لوازم سفر زائران نام برده شده است. در این چاووشی‌نامه، كه به هنگام شبگیر كردن (سحرخیزی) و آمادگی حركت از منزلی به منزل دیگر خوانده می‌شد، با ذكر نام وسایل به مسافران هشدار داده می‌شد كه چیزی را جا نگذارند. ذكر نام قوطی گوگرد، ذره‌بین، مگس‌پران، وافور و قوطی تریاك در این مجموعه جالب توجه است. | ||
==نوع دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی== | ==نوع دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی== | ||
در برخی مناطق | در برخی مناطق [[ایران]]، از جمله در استان [[سمنان]] و [[خراسان]]، گونه دیگری از چاووشی‌خوانی مذهبی ملاحظه می‌شود كه با سنّت [[زیارت]] ارتباط مستقیمی ندارد، اما به گونه‌ای رمزی و استعاری با مفهوم حركت كاروان [[امام حسین|امام حسین(ع)]] به [[كربلا]] مرتبط می‌شود، چنان‌كه در بیرجند به مناسبت سالروز ورود اهل بیت [[امام حسین]] به كربلا، چاووش‌خوانی می‌كنند و از نزدیك شدن ایام [[عزاداری]] [[محرّم]] و رسم عَلَم‌بندان خبر می‌دهند و در حین بستن علم نیز اسفند دود می‌كنند و چاووشی می‌خوانند و طبق معمول، مردم نیز در پایان هریك از ابیات چاووشی [[صلوات]] می‌فرستند<ref>مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص 47ـ 48</ref>. در [[بیرجند]] و [[میبد]]، چاووشخوان درون نخلی كه بر دوش مردم حمل می‌شود، می‌نشیند و چاووشی می‌خواند<ref>بلوكباشی ص 71ـ72</ref>. در مراسم آیینی «شمع و چراغ» در شبهای [[شهادت]] [[امام حسن(ع)|امام حسن]] و [[امام حسین|امام حسین(ع]]) در [[تكیه بیدآبادِ]] [[شاهرود]]، پس از خواندن خطبه و دعا، چاووش اشعار (دوازده‌بند) [[محتشم كاشانی]] را در باره واقعه [[كربلا]] و رثای [[شهدای کربلا|شهدای]] آن می‌خواند و حضار در پایان هر مصراع [[صلوات]] می‌فرستند.شغل چاووشی در تكیه بیدآباد شاهرود موروثی است<ref>شریعت‌زاده، ج 2، ص 409ـ413</ref>. در [[نوش‌آباد]] [[كاشان]] نیز كسی با عنوان «چاووشخوان» در روز [[عاشورا]] سوار بر [[اسب]] پیشاپیش تعزیه‌خوانان، چاووشی می‌خوانده است. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۲: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
* جلال آل‌احمد، اورازان، تهران 1349 | * جلال آل‌احمد، اورازان، تهران 1349 ش. | ||
* ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ علی منتصر كتانی، بیروت 1395/ | * ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ علی منتصر كتانی، بیروت 1395/1975. | ||
* عبدالعلی ادیب‌الملك، سفرنامه ادیب الملك به عتبات (دلیل‌الزایرین )، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1364 | * عبدالعلی ادیب‌الملك، سفرنامه ادیب الملك به عتبات (دلیل‌الزایرین)، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1364 ش. | ||
* ابوالقاسم انجوی شیرازی، جشنها و آداب و معتقدات زمستان ، تهران 1379 | * ابوالقاسم انجوی شیرازی، جشنها و آداب و معتقدات زمستان ، تهران 1379 ش. | ||
* علی بلوكباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی شهیدان، تهران 1380 | * علی بلوكباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی شهیدان، تهران 1380 ش. | ||
* یاكوب ادوارد پولاك، سفرنامه پولاك، ترجمه كیكاوس جهانداری، تهران 1361 | * یاكوب ادوارد پولاك، سفرنامه پولاك، ترجمه كیكاوس جهانداری، تهران 1361 ش. | ||
* محمدمهدی تبریزی، وسیله النجاه، در فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاكساریه( سی رساله )، چاپ مهران افشاری، تهران | * محمدمهدی تبریزی، وسیله النجاه، در فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاكساریه( سی رساله)، چاپ مهران افشاری، تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382 ش. | ||
* علی‌اصغر جهانگیری، كندلوس، [تهران] 1367 | * علی‌اصغر جهانگیری، كندلوس، [تهران] 1367 ش. | ||
* جعفر حمیدی، «چاووش و چاووشی (چوش)»، نسیم جنوب: هفته‌نامه محلی | * جعفر حمیدی، «چاووش و چاووشی (چوش)»، نسیم جنوب: هفته‌نامه محلی بوشهر، 2004. | ||
* محمدعلی رجاء زفره‌ای، «چاوشی‌نامه»، وحید، دوره 13، ش 14 (تیر 1354) | * محمدعلی رجاء زفره‌ای، «چاوشی‌نامه»، وحید، دوره 13، ش 14 (تیر 1354). | ||
* عبداللّه رضائی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، بوشهر 1381 | * عبداللّه رضائی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، بوشهر 1381 ش. | ||
* روزنامه وقایع اتفاقیه، ش 163، 16 جمادی‌الثانیه | * روزنامه وقایع اتفاقیه، ش 163، 16 جمادی‌الثانیه 1270. | ||
* | * علی‌اصغر شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، تهران 1371 ش. | ||
* جعفر شهری‌باف، طهران‌قدیم، تهران 1381 | * جعفر شهری‌باف، طهران‌قدیم، تهران 1381 ش. | ||
* محمود طباطبائی اردكانی، فرهنگ عامه اردكان، تهران 1381 | * محمود طباطبائی اردكانی، فرهنگ عامه اردكان، تهران 1381 ش. | ||
* جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز 1381 | * جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز 1381 ش. | ||
* جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران 1366 | * جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران 1366 ش. | ||
* فرهنگنامه ادبی فارسی: دانشنامه ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1381 ش، ذیل «چاوشی» (از مهسان عطاری) | * فرهنگنامه ادبی فارسی: دانشنامه ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1381 ش، ذیل «چاوشی» (از مهسان عطاری). | ||
* محمدجعفر محجوب، ادبیات عامیانه‌ی ایران: مجموعه مقالات در باره‌ی افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران، به كوشش حسن ذوالفقاری،«سخنوری»، تهران 1383 | * محمدجعفر محجوب، ادبیات عامیانه‌ی ایران: مجموعه مقالات در باره‌ی افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران، به كوشش حسن ذوالفقاری،«سخنوری»، تهران 1383 ش. | ||
* مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، سرپرست پژوهش: احمد برآبادی، تهران: مركز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 1380 | * مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، سرپرست پژوهش: احمد برآبادی، تهران: مركز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 1380 ش. | ||
* جهانگیر نصری اشرفی، «خدمات متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، در درقلمرو مازندران، به كوشش حسین صمدی، ج 3، قائم‌شهر: حاجی طلایی، 1374 | * جهانگیر نصری اشرفی، «خدمات متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، در درقلمرو مازندران، به كوشش حسین صمدی، ج 3، قائم‌شهر: حاجی طلایی، 1374 ش. | ||
* جهانگیر نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، تهران 1383 | * جهانگیر نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، تهران 1383 ش. | ||
* محمدرضابن جعفر وصاف بیدگلی، چراغان: جغرافیای قصبه بیدگل، در فرهنگ ایران زمین، ج 24 (1358 ش) | * محمدرضابن جعفر وصاف بیدگلی، چراغان: جغرافیای قصبه بیدگل، در فرهنگ ایران زمین، ج 24 (1358 ش). | ||
* غلامحسین یوسفی، «چاووش»، كلك ، ش 14ـ 15 (اردیبهشت و خرداد 1370) | * غلامحسین یوسفی، «چاووش»، كلك ، ش 14ـ 15 (اردیبهشت و خرداد 1370). | ||
=== منبع انگلیسی === | === منبع انگلیسی === | ||