تکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:تکیه3.jpg|بندانگشتی]]

[[پرونده:تکیه2.JPG|بندانگشتی]]

==مفهوم شناسی==

واژه تکیه و ترکیبات هم خانواده آن (تکیه دادن، تکیه داشتن و تکیه کردن) به معنای پشت به چیزی گذاشتن، اعتماد کردن، پشت دادن و آسایش نمودن و راحت کردن، چیزی که بر آن پشت گذارند، در فارسی از قدیم کاربرد بسیار داشته است.<ref>دهخدا، ذیل واژه.</ref> این واژه در زبان ترکی و فارسی و سپس [[عربی]] معنای اصطلاحی است. سبب این امر، آن بوده است که ساکنان تکیه برای گذران زندگی بر درآمد اوقاف و کمکهای نیکوکاران اتکا می‌کرده‌اند.<ref>الموسوعة الفلسطینیه، ذیل «‌تکایا‌».</ref> این واژه قطعاً [[عربی]] نیست و در فرهنگهای کهن لغت عربی نظیر آثار [[ابن فارس]]، [[جوهری]]، [[ابن منظور]] و [[مرتضی زبیدی]] وجود ندارد.

با تحول بخشی از سلسله‌ها و شکل گیری [[آیین فتوت]]، در نحوه اداره و کاربری و فضای تکیه‌ها تغییراتی رخ داد و چون ورزش کردن نیز به دیگر مراسم معمول در تکیه‌ها افزوده شد، <ref>کیانی، ص۳۲۶.</ref> تکیه‌ها وسیعتر گردیدند. در متون متعلق به آیین فتوت داده‌ها و تفاسیر خاص فتیان درباره تکیه بیان شده است. از جمله در فتوت نامه سلطانی فصل کوتاهی درباره تکیه و آداب ورود به آن و شرایط اداره آن آمده است.<ref>ر.ک:کاشفی، ص۲۲۰ـ ۲۲۵</ref> به نوشته کاشفی، تکیه علاوه بر محل گرد آمدن [[صوفیان]] و [[فتوت|فتیان]]، نوعی مهمان‌پذیر نیز بوده است که مسافران و البته بیشتر اهل [[طریقت]] در آن می‌آسودند. وی حتی، از واژه تکیه قرائتی صوفیانه دارد و حروف این کلمه را به ترتیب نشانه [[توکل]]، کَرَم، یکرنگی و هواداری از درویشان و مسافران می‌داند.<ref>ص ۲۲۱.</ref>

=== تکیه در عصر صفوی===

در دوره [[صفوی]]، در اصفهان تکیه هایی کاملاً صوفیانه برقرار بود. به نوشته شاردن، ایرانیان دیر یا صومعه درویشان را تکیه می‌گفته‌اند، <ref>ج ۱، ص۴۷۳</ref> اما گسترش [[شیعه|تشیع]]، منازعات فرقه‌ای و جنگ‌های حیدری ـ نعمتی و‌گاه سیاست‌های منفی شاهانِ صفوی نسبت به صوفیان، موجب ویرانی تکیه‌ها و تبدیل این مراکز به محل رفت و آمد اوباش شد.<ref>کیانی، ص۲۶۴ـ۲۶۵</ref>

===در دوره قاجار===

در دوره قاجار با رونق [[تعزیه]]، تکیه در مفهومی که امروز برای ایرانیان آشناترست، یعنی محل برگزاری مراسم تعزیه [[امام حسین(ع)]]، چنان فراگیر شد که دیگر، اقامتگاه‌های صوفیان بندرت به این نام خوانده می‌شد. به نوشته سلطان زاده <ref>ص ۱۸۳</ref> در این دوره اگر جایی برای اجرای [[تعزیه]] می‌ساختند یا برای نخستین بار برای این منظور در نظر می‌گرفتند آن را تکیه می‌نامیدند. اوج رونق تکیه‌ها از دوره [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تا [[انقلاب مشروطه]] بود. در این دوره، در گزارش هایی درباره [[تهران]]، نام بیش از پنجاه تکیه آمده است، از جمله تکیه‌های آقا بهرام، اسماعیل بزاز، افشارها، بربری‌ها، پهلوان شریف، پامنار، چالحصار، چهل تن، حاجی وکیل، خداآفرین، خشتی‌ها، خلج‌ها، دباغ خانه، درخونگاه، رضا قلیخان، زرگرها، سادات اخوی، سرپولک، سرتخت، عباس آباد، عرب‌ها، عودْلاجان، قاطرچی‌ها، قمی‌ها، کرمانی‌ها، لوطی علیخان، ملک آباد، منوچهرخان، لوردَزخان و هفت تن.<ref>اتحادیه، ص۱۰۷، ۱۸۶ـ ۱۸۷؛ کریمان، ص۱۵۸؛ ذکاء، ص۲۸۴؛ ستوده، ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۴ ش، ج۱، ص۴۴۷</ref> در میان تکیه‌های تهران، برخی اهمیت بیشتر یا ویژگی بارزی داشتند، از جمله: تکیه سادات اخوی که در آن برای پاگرفتن و رشد کودک، شمع روشن می‌کردند و هر سال با قد کشیدن کودک، شمع بلندتری روشن می‌کردند، چنانکه باغچه این تکیه هر سال از شمع‌های قدی پر می‌شد؛ <ref>مستوفی، ج۱، ص۳۰۲</ref> تکیه عباس آباد یا حاج میرزا آغاسی که محل برگزاری تعزیه‌های دولتی بود؛ <ref>شیل، ص۶۸</ref> تکیه عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه، که مراسم [[تعزیه]] در آن اجرا می‌شد و به بانوان اختصاص داشت؛ <ref>مستوفی، ج۱، ص۲۹۹</ref> و سرانجام تکیه دولت.

===بانیان تکیه===

از نام تکیه‌ها برمی‌آید که بانیان آنها معمولاً اصناف، گروه‌های شهرستانی ساکنِ پایتخت، ثروتمندان و متنفذان بوده‌اند. اینان‌گاه بنایی مخصوصِ تکیه می‌ساختند و‌گاه محل سکونت خود را، در ماه محرم به برگزاری مراسم تعزیه اختصاص می‌دادند و آن را وقف تعزیه و [[روضه خوانی]] می‌کردند. به همین دلیل بسیاری از منازل مسکونی شاهزادگان و اعیان به نحوی ساخته می‌شد که بتوان با نصب چادر بزرگی روی حیاط و پوشاندن حوضِ وسطِ حیاط، فضایی مناسب برای اجرای تعزیه فراهم کرد.<ref>مستوفی، ج۱، ص۲۹۹</ref>

===مکان های تکیه===

بناهایی که اختصاصاً برای تکیه ساخته شده بود، اغلب در مسیر گذر اصلی، دو محله را به یکدیگر پیوند می‌داد.<ref>توسلی، ص۸۱ ـ۸۳</ref> فضای داخلی بنای تکیه اغلب به سه بخش تقسیم می‌شد:

در شمال [[تهران]] و شمیرانات نیز تکیه هایی با معماری قابل توجه وجود داشت که بسیاری از آنها اکنون نیز برجاست.<ref>ستوده، ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش</ref> از آن میان تکیه نیاوران یا تکیه پایین حصار بوعلی به سبب تابلوهای نقاشی محمد مدبّر و محمد ارژنگی و تخت هشت ضلعی وسط آن، و نیز تکیه [[امامزاده قاسم]] با دیوارْنگاره قوللر آقاسی شهرت خاصی دارند.

===در شهرهای دیگر ایران===

در دو استان [[گیلان]] و [[مازندران]] نیز تکیه‌های بسیاری با معماری و مصالح خاص و متناسب با محیط، از دوره [[قاجار]]، باقی مانده است. ملگونوف، جهانگرد روس، در ۱۲۷۵/ ۱۸۵۸ به ۳۶ تکیه در شهر [[رشت]] و تکایایی که جزء مجموعه‌های بزرگتر بناهای مذهبی‌اند، اشاره کرده است.<ref>ص ۱۷۶ـ۱۷۷؛ نیز ر.ک: به فراهانی، ص۳۹</ref> شهرهای [[رودسر]]، <ref>ملگونوف، ص۱۶۷</ref> [[لاهیجان]]<ref>ملگونوف، ص۱۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ذیل «‌تکیة بقعة پیرعلی‌» </ref> و [[لنگرود]]<ref>ملگونوف، ص۱۶۴</ref> نیز تکیه‌های قدیمی و زیبایی دارند. در [[مازندران]] علاوه بر شهرها، در روستاها نیز تکیه هایی چهارگوش غالباً با سقف سفالی و نقشه کف بنا به شکل مستطیل، وجود دارد، از جمله تکیه مُقْری کلا در بندپی [[بابل]]، <ref>ستوده، از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷</ref> تکیه کله بست پازَوار در [[بابلسر]]<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۵۹ـ۲۶۰</ref> و تکیه فیروزکلا در آمل.<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۱۳۵</ref> برخی از این تکیه‌ها با تصاویری از گل و جانوران تزئین شده است، از جمله تکیه قرآن تالار در بابل کنار [[قائم شهر]].<ref>از آستارا تا استارباد، ج۴، بخش ۱، ص۲۱۸ـ ۲۱۹، ۳۸۵</ref>

پراکندگی و شمار تکیه‌های ایران<ref>گرایلی، ص۳۱۰ـ۳۱۱؛ جمالی، ص۱۴۴ـ۱۴۵؛ بلاغی، ج۱، ص۷۹؛ مدرسی طباطبائی، ج۱، ص۳۸۱ـ۳۸۳، ج۲، ص۲۶، ۹۷، پانویس ۱، ص۱۲۳، پانویس</ref> به حدی است که نام برخی از روستاها و آبادیها با واژه تکیه همراه شده است.<ref>دهخدا، ذیل واژه</ref>

====سقّانفار====

از ویژگی‌های جالب توجه تکیه‌های [[مازندران]]، وجود بناهایی به نام سَقّانَفار در کنار برخی از آنان است. سقّانفار (ساقی نفار، سقانپار، سقاتالار) بنای ساده و چهارگوشی است که بر روی پایه‌های چوبی قرار دارد و با پلکان یا نردبانی می‌توان به بخش بالایی رسید (نفار/ نپار به لهجه مازندرانی به این سازه خاص اطلاق می‌شود). بنای سقّانفارها، که‌گاه مستقل از تکیه‌ها نیز ساخته شده‌اند، متأثر از معماری سنّتی [[مازندران]] و بازتاب زندگی ساده کشاورزی و دامداری است و بر اساس نوشته‌های روی آنها، تاریخ ساختشان به دوره [[قاجار]] می‌رسد. این بناها عمدتاً نذر حضرت [[حضرت عباس علیه السلام|ابوالفضل عباس]]، سقّای [[کربلا]]، هستند و زیارتگاه عمومی و مکانی برای پهن کردن سفره حضرت ابوالفضل به شمار می‌آیند.

امروزه علاوه بر [[آلبانی]]، در کشورهایی نظیر [[یونان]]، که گروههای اخوت کمابیش به فعالیت خود ادامه می‌دهند، اصطلاح تکّه غالباً به آرامگاه اولیا اطلاق می‌شود.<ref>د. اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه‌» </ref> شایان ذکر است که اکنون در خود [[ترکیه]] نیز برگزاری مراسم [[سماع]] صوفیان مولویه، گرچه‌گاه با هدف جلب جهانگردان، نوعی تسامح در رعایت قانون ۱۳۰۳ محسوب می‌شود.

===بخشهای مختلف تکیه‌ها در عثمانی===

تکیه در عثمانی معمولاً شامل این قسمت‌ها بوده است:

#آشپزخانه

#گاه [[مسجد]] و گوشه‌ای مختصِ خلوت<ref>د. اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه ».</ref> اما بسته به گرایش‌های فکری طریقت‌ها، تفاوت‌ها و ویژگی هایی نیز وجود داشته است، برای نمونه سماع خانه یا اتاق ذکر در تکیه‌های بکتاشی با لوحه هایی حاوی نام [[ائمه اطهار]] تزئین می‌شده و ورود به آنجا برای افراد خارج از طریقت ممنوع بوده است.<ref>پیرزاده نائینی، ج۲، ص۱۲۳</ref>

===در سرزمین‌های عربی قلمرو عثمانی===

در سرزمین‌های عربی قلمرو عثمانی، تکیه‌های بسیاری بر پا بوده که افزون بر اقامتگاه صوفیان، به پذیرایی از در راه ماندگان «‌ابن سبیل‌» اختصاص داشته است. از جمله، در [[دمشق]] تکیه‌ای را سلطان سلیم در خلال اقامتش در آن شهر، در ۹۲۳، بنا نهاد که از حیث ویژگی‌های معماری عثمانی در سرزمین‌های عربی حائز اهمیت است.<ref>ریحاوی، ص۱۲۵ـ۱۲۶</ref>

[[قاهره]] نیز تکایای قدیمی با موقوفات بسیار داشته است، از جمله تکایای مولویه (بنا در ۷۱۵ـ۷۲۱)، بکتاشیه یا تکیه عبداللّه مغاوری (متوفی ۸۵۷)، الجُلشَنی (گلشنی) متعلق به طریقت قادریه (بنا در ۹۲۶ـ۹۳۱)، سلیمانیه (بنا در ۹۵۰)، دَمَه، قصرالعین، ازبک، بخاراییه، سیده رقیه، سیده نفیسه|سید نفیسه، حسن بن الیاس رومی، <ref>پیرزاده نائینی، ج۱، ص۱۶۵، مصطفی، ص۲۳ـ۲۴؛ یونگ، نمایة عمومی ذیل تکیه، علی پاشا مبارک، ج۲، ص۱۸۷، ۱۹۰، ۲۸۴؛ عاصم محمد رزق، ص۱۰۴</ref> تکایای قاهره بیشتر به صوفیان ایرانی و ترک اختصاص داشت.

در [[مصر]] تمایز اصلی میان خانقاه و تکیه را که بویژه پس از دوره عثمانی در این سرزمین رایج شد، وجود آرامگاه دراویش در تکیه گفته‌اند.<ref>رزق، ص۱۰۳</ref> همچنین اغلب در کنار تکیه مسجدی کوچک و سبیل (سقاخانه) قرار می‌گرفت.<ref>د.اسلام چاپ دوم، ذیل «‌تکّه‌» </ref>

====بخشهای مختلف تکیه‌ها در قلمرو عثمانی====

فضا و بخشهای مختلف تکیه‌ها در قلمرو عثمانی را پیرزاده نائینی در قرن سیزدهم وصف کرده است. او از وجود اتاق سماع، محراب، اتاق ذکر، اتاق‌های متعدد برای سکونت افراد و آشپزخانه (برای اطعام درویشان) و نیز از وجود نوعی سلسله مراتب در میان خدمه تکیه، از جاروکشی و آشپزی تا بابایی (شیخی) تکیه، خبر داده است.<ref>ج ۱، ص۱۵۹ـ۱۶۱</ref> ظاهراً در مناطق تحت نفوذ عثمانی، تکیه با یک یا چند معیار مطابقت داشته است:

* F.de Jong, Turuq and Turuq-Linked institutions in nineteenth century Egypt , Leiden 1978.

* Eleanor Sims, "Trade and travel: markets and caravanserais", in Architecture of the Islamic world , ibid.

{{پایان چپ‌چین}}