کاربر:Salehi/صفحه تمرین
مرثیه خوانی
مرثیه‌سرایی راهی برای نشر عقائد شیعی
مرثیه‌سرایی برای مصائب اهل‌بیت(ع) به‌ویژه درباره مصائب رخ داده در واقعه کربلا، مورد تأکید بسیاری از روایات است.[۱] طبق این روایات، پاداش سرودن شعر و گریه کردن به‌وسیله آن برای امام حسین(ع)، آمرزش گناهان و ورود به بهشت خواهد بود.[۲] ترغیب شاعران به مرثیه‌سرایی برای بیان مصائب اهل‌بیت(ع)، از مصادیق یاری رساندن به ائمه محسوب شده است؛ چنانچه امام رضا(ع) به دعبل خزایی توصیه می‌کند که درباره حسین(ع) بثراید تا به این وسیله، ائمه را یاری کند.[۳] دعبل نیز پس از این توصیه امام رضا(ع)، قصیده مدارس آیات را در حدود ۱۲۰ بیت درباره واقعه عاشورا خواند. پس از خواندن آن مرثیه، امام ۳۰۰ درهم به همراه پیراهن خود به دعبل هدیه (صله) داد.[۴] این رفتار امام رضا(ع) را نشان از اهمیت زیاد مرثیه‌سرایی برای امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۵]
اهمیت مرثیه‌سرایی باعث شده که نویسندگان کتاب‌های روایی، نمونه‌هایی از مراثی شاعران را در آثار روایی خود نقل کنند؛ که ازجمله می‌توان به باب «ما قيل من المراثي فيه صلوات الله عليه» در کتاب بحارالانوار[۶] و بخش «الإشارة الى المراثي» ذیل باب «رثا» در کتاب سفینة البحار[۷] اشاره کرد. طبق گفته محمدی ری‌شهری از حدیث‌پژوه شیعه، در کتاب فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری، سرودن مرثیه در سوگ اهل‌بیت(ع) از بزرگ‌ترین مصادیق تعظیم شعائر الهی و از راه‌های مودت به اهل‌بیت(ع) تلقی شده است.[۸]
پژوهشگران دینی سرودن مراثی مذهبی را از راه‌های زنده نگه داشتن و احیا قیام امام حسین(ع) دانسته‌اند؛ به همین دلیل گفته شده سرودن چنین مراثی بلافاصله پس از واقعه کربلا شروع شد و با وجود سخت‌گیری‌های خلفای اموی و عباسی و دیگر حاکمان در طول تاریخ، باز هم ادامه داشته است.[۹]
درباره محتوای مراثی مذهبی گفته شده که در این نوع مراثی، شاعر درباره توحید و ستایش ذات خدا و منقبت پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع)، اشعاری می‌سراید[۱۰] و باعث نشر افکار و عقاید مذهبی و شیعی می‌شود.[۱۱] مرثیه‌سرایی و بازخوانی حوادث تلخ در قالب شعر و ادبیات حزن‌انگیز را نشأت گرفته از دو رکن اساسی مذهب تشیع یعنی تولی و تبری دانسته‌اند که شاعر با استفاده از این روش نسبت به اهل‌بیت(ع) ابراز عشق و محبت می‌کند و از دشمنان آنان بیزاری می‌جوید.[۱۲]
مفهوم‌شناسی
مرثیه یا رثا بر اشعاری اطلاق می‌شود که در عزای مرده و برای بیان خوبی‌های او و تأسف از مرگ او سروده می‌شود.[۱۳] این نوع شعر معمولا برای تعزیت بازماندگان و همچنین برای اظهار تأسف بر مرگ پادشاهان یا ذکر مصائب پیشوایان دین به‌ویژه امام حسین(ع) و دیگر شهدای کربلا سروده شده است.[۱۴] هدف از سرودن مرثیه را ذکر مناقب و مکارم شخص متوفی و بزرگ نشان دادن مصیبت و دعوت ماتم‌زدگان به صبر دانسته‌اند.[۱۵]
مرثیه را رهاورد تجربه عاطفی شاعر و بازتابی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه شاعر دانسته‌اند که در آن سوزهای درونی خویش را در غم فراق عزیزان خود به نمایش می‌گذارد.[۱۶] درباره مرثیه گفته شده چون معمولا با عواطف و احساسات شخصی شاعر ارتباط دارد، جنبه احساس و تخیل در آن بر جنبه عقل و منطق غلبه پیدا می‌کند[۱۷] و اینکه ناشی از علاقه شدید شاعر به کسی است که از دست رفته است.[۱۸] البته به باور نصرالله امامی از پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی، هنگامی‌که مرثیه‌سرا به بررسی مسئله مرگ می‌پردازد، گاه رگه‌هایی از عبرت و حکمت را در مرثیه خود جای می‌دهد.[۱۹]
برای مرثیه‌سرایی قدمتی بسیار طولانی تصویر کرده‌اند و آن را همزاد مرگ اولین انسان دانسته‌اند.[۲۰] برخی از پژوهشگران معتقدند اولین مرثیه را حضرت آدم(ع) در فراق فرزندش هابیل سرود.[۲۱]
رثا در شعر به پنج قسم تقسیم شده است؛ رثای تشریفاتی (درباره مقامات رسمی و حاکمان)، رثای شخصی و خانوادگی، رثای دوستان، رثای فلسفی (درباره مسئله مرگ و حیات و افسوس بر زندگی گذشته) و رثای مذهبی.[۲۲] درباره رثای مذهبی گفته شده که این نوع شعر قدمت خیلی طولانی ندارد و بیشتر به مذهب تشیع اختصاص دارد.[۲۳]
پژوهشگران همچنین از نوع دیگری مرثیه، به نام واقعه‌سرایی نام برده‌اند که در آن، مقاتل به قصد سوگواری به نظم درآورده می‌شوند.[۲۴] واقعه‌سرایی را از ابداعات مقبل اصفهانی دانسته‌اند[۲۵] که در آن، شعر حالت روایی و داستانی دارد.[۲۶] واقعه‌سرایی را متأثر از واقعه‌خوانی می‌دانند که حوادث رخ داده در یک واقعه به‌ویژه واقعه کربلا برای مخاطبان در قالب داستان بیان می‌شد.[۲۷]
رواج و گسترش
مرثیه در زندگی اعراب نقش پررنگی داشت و بهترین دوران آن را به زمان عباسیان باز می‌گردانند.[۲۸] پژوهشگران ادبی معتقدند که مرثیه‌سرایی در دروه جاهلی و عباسی تأثیری عمیق بر مرثیه در شعر فارسی داشته است.[۲۹] به گفته آنان با تقویت حکومت‌های شیعی در سده‌های نهم و دهم در ایران، و به‌ویژه همزمان با حکومت صفویه، مرثیه‌سرایی رواج زیادی یافت.[۳۰] آنان در این شکوفایی، نقش شاعرانی مانند کمال غیاث شیرازی، وصال شیرازی و محتشم کاشانی را بسیار پررنگ دانسته‌اند.[۳۱]
رواج مرثیه‌سرایی در زبان اردو را نیز به ارتباط شبه‌قاره با عقائد شیعی و تأسیس دولت‌های شیعی در این سرزمین مرتبط دانسته‌اند.[۳۲] به گفته علی بیات پژوهشگر زبان و ادبیات اردو، به دلیل سیطره و حضور حاکمانه زبان فارسی در سرزمین شبه‌قاره (زبان رسمی دربار)، بیشتر گونه‌های ادبی فارسی و ازجمله مرثیه توسط شاعران اردو زبان مورد تقلید و اقتباس قرار گرفت.[۳۳] البته به باور این پژوهشگر با افول زبان فارسی در شبه‌قاره، به مرور مرثیه‌سرایی بیشتر به زبان اردو سروده می‌شد که ازجمله مرثیه‌سرایان مشهور در این زبان می‌توان به میرخلیق، میرزا فصیح، میرزا دبیر و میرانیس اشاره کرد.[۳۴]
مرثیه‌سرایان
کسائی مروزی را نخستین شاعر فارسی زبان دانسته‌اند که مرثیه‌ای در عزای شهدای کربلا سرود.[۳۵] این مرثیه را که در قالب قصیده مسمط است، کهن‌ترین سوگنامه کربلا به زبان فارسی می‌دانند که در قرن چهارم قمری و در دوران آل بویه سروده شد.[۳۶] به گفته پژوهشگران ادبی، کسائی در مرثیه‌های خود پرده از عقائد مذهبی خود برمی‌دارد و با بیان مصائب خاندان پیامبر(ص) که مورد آزار بنی‌امیه و بنی‌عباس قرار گرفته بودند، اظهار همدردی و نفرت عمومی را نسبت به دشمنان اهل‌بیت بیان می‌کند.[۳۷]
از مشهورترین مرثیه‌سرایان مذهبی، به محتشم کاشانی اشاره شده است که دوازده‌بند او در شرح واقعه کربلا شهرت زیادی دارد.[۳۸]
مرثیه‌های مشهور
آسیب‌ها
پانویس
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶، ص۲۱۷؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۱۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۶، ص۲۹۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۵۹۷؛ طریحی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، ۱۴۲۴ق، ص۴۵۰.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۸۶.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۳۳ق، ج۳، ص۳۳۸-۳۳۹.
- ↑ اکبرنژاد و صالحی، «روش‌های فرهنگی امام رضا (ع) در خصوص زنده نگه داشتن یاد و نام امام حسین(ع)»، ص۱۵-۱۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۴۲-۲۹۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۰۰-۳۱۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ نامه مرثيه سرايی و عزاداری سيد الشهداء عليه السلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۸۷.
- ↑ فارسی مدان، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید به اشعار ام لقمان»، ص۴۸.
- ↑ اژدر فایقی، «دعبل و محتشم، سرآمد مرثیه‌سرایان»، ص۵۷-۵۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۸۶.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۲.
- ↑ غنی‌پور ملکشاه و همکاران، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، ص۱۷۶.
- ↑ غنی‌پور ملکشاه و همکاران، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، ص۱۶۳.
- ↑ زرین‌کوب، شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۵.
- ↑ امامی، «مقدمه‌ای در باب مرثیه‌سرایی»، ص۲۳.
- ↑ اژدر فایقی، «دعبل و محتشم، سرآمد مرثیه‌سرایان»، ص۵۴.
- ↑ افسری کرمانی، نگرشی به مرثیه‌سرایی در ایران، ۱۳۸۱ش، ص۱۶؛ شاعری، مرثیه عشق ...، ۱۳۸۵ش، ص۸.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۷۹.
- ↑ مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ۱۳۳۲ش، ص۹۵.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳-۴۴.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۳.
- ↑ مدرس، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین.
- ↑ مدرس، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین.
- ↑ امامی، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۱۳-۱۷.
- ↑ امامی، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۱۳-۱۷.
- ↑ میرباقری‌فرد و آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، ص۴۲.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۲-۲۳.
- ↑ بیات، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، ص۲۳.
- ↑ ریاحی، کسایی مروزی زندگی شعر و اندیشه او، ۱۳۸۳ش، ص۷۲؛ فسنقری و جعفرپور، »بررسی زیباشناختی نخستین شعر عاشورایی»، ص۱۹۹.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ محمدی، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، ص۶۲.
- ↑ رستگار فسائی، انواع شعر فارسی، ۱۳۷۲ش، ص۲۱۶.
منابع
- ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، قم، مکتبة الصدوق، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۳۳ق.
- اکبرنژاد، مهدی و پیمان صالحی، «روش‌های فرهنگی امام رضا (ع) در خصوص زنده نگه داشتن یاد و نام امام حسین(ع)» در فصلنامه فرهنگ رضوی، شماره ۹، ۱۳۹۴ش.
- اژدر فایقی، سعیده، «دعبل و محتشم؛ سرآمد مرثیه‌سرایان»، در کیهان فرهنگی، شماره ۲۸۹، آذر و دی ۱۳۸۹ش.
- امامی، نصرالله، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی ایران، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
- امامی، نصرالله، «مقدمه‌ای در باب مرثیه‌سرایی»، در فصلنامه دانشگاه انقلاب، شماره ۳۹، ۱۳۶۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶.
- بیات، علی، «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو»، در فصلنامه پژوهش ادبیات معاصر جهان، شماره ۶۰، ۱۳۸۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رستگار فسائی، منصور، انواع شعر فارسی، شیراز، نشر نوید شیراز، ۱۳۷۲ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، تهران، نشر علمی، ۱۳۷۱ش.
- شاعری، محمدحسین، مرثیه عشق، مقدمه‌ای بر مرثیه‌سرایی و نوحه‌های جدید در عزای شهیدان کربلا و اهل‌بیت، قم، میراث ماندگار، ۱۳۸۵ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بـ (الفخری)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۴ق.
- غنی‌پور ملکشاه، احمد و مرتضی محسنی و سوگل خسروی، «خاقانی در قلمرو مرثیه»، در دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال ۲۴، شماره ۸۰، ۱۳۹۵ش.
- فارسی مدان، علی، «مرثیه‌سرایی بانوان اهل‌بیت(ع) در شهادت امام حسین(ع) با تأکید بر اشعار ام لقمان»، در فصلنامه سخن تاریخ، شماره ۲۷، ۱۴۰۱ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، نشر اسوه، ۱۳۷۴ش.
- مدرس، امیرحسین، «واقعه‌خوانی میراث مرثیه شفاهی است»، مندرج در سایت قدس آنلاین۷ تاریخ درج ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۱۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- مؤتمن، زین‌العابدین، شعر و ادب فارسی، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، ۱۳۳۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدی، هاشم، «کهن‌ترین مرثیه‌سرایی در شعر پارسی»، در کیهان فرهنگی، شماره ۲۶۶، آذر ۱۳۸۷ش.
- میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر و احمد آصف، «واقعه و مقبل اصفهانی»، در فصلنامه متن‌پژوهی ادبی، شماره ۶۲، ۱۳۹۳ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۰۸ق.