کاربر:M.abedini/صفحه تمرین1

معرفی و اهمیت

فتوای تحریم تنباکو در پی قرارداد امتیاز تنباکو توسط شاه قاجار به کمپانی انگلیسی رِژی صورت گرفت. این حکم نقطه عطفی در تاریخ ایران بود که با بیداری اجتماعی و سیاسی مردم، به همبستگی ملی و استقلال کشور انجامید. به گفته تاریخ‌نگاران، حتی افراد فاسق و اوباش که از انجام هیچ گناهی ابا نداشتند، چپق‌های خود را شکسته و تکه‌های آن را در مقابل عمارت کمپانی انباشتند. فتوای تحریم باعث لغو قرارداد رژی مانع نفوذ و تضعیف اقتدار انگلستان در ایران و شکست سیاست‌های فرهنگی این کشور را رقم زد که به دنبال ایجاد تغییر در طبقات اجتماعی برای تسهیل تحولات اجتماعی بود. به نقل از میرزای شیرازی، دشمنان بعد از صدور فتوا به قدرت مرجعیت شیعه و عظمت رهبری دینی پی بردند. تحریم تنباکو نمونه‌ای برجسته از تأثیر فتاوای مراجع شیعه بر سیاست‌ها و تحولات اجتماعی در انقلاب اسلامی معاصر است.  

زمینه‌های صدور فتوا

قرارداد امتیاز تنباکو در پی سفر ناصرالدین شاه قاجار به انگلستان در تاریخ ۲۸ رجب ۱۳۰۷ قمری / ۲۰ مارس ۱۸۹۰م به امضا رسید. این قرارداد شامل ۱۵ ماده بود که دولت ایران به مدت ۵۰ سال به کمپانی انلگیسی رِژی واگذار کرد. کمپانی انگلیسی علاوه بر انحصار امتیاز تنباکو با ترویج فرهگن غرب به‌طور غیرمستقیم فرهنگ اسلامی ایران را تحت تأثیر قرار داد. با اعتراض مردم و علما به قرارداد تنباکو، شاه به درخواست‌های آن‌ها برای لغو این امتیاز توجهی نکرد و در نتیجه مردم و علما از میرزا شیرازی درخواست کمک کنند. در ابتدا میرزا شیرازی دو تلگراف هشدار دهنده برای لغو امتیاز فرستاد که با پاسخ منفی شاه مواجه شد.

حکم تاریخی

بی‌اعتنایی شاه به تلگراف‌های میرزای شیرازی او را به صدور حکم تحریم تنباکو واداشت. در اول جمادی الاول ۱۳۰۹ق/۳ دسامبر ۱۸۹۱م حکم میرزا در عبارتی موجز استعمال توتون و تنباکو را به هر شکل ممنوع می‌کرد. متن حکم به شرح زیر بود:

فتوای میرازی شیرازی به تحریم تنباکو

«بسم الله الرحمن الرحیم

الیوم استعمال تنباکو و تُتُن بِاَیِّ نَحوٍ کَان در حکم محاربه با امام زمان(ع) است.

حَرَّرَهُ الأقَلُّ مُحَمَّدحَسَنِ الحُسَینِی

میرزا تأکید کرد که این فتوا تنها مختص ایران است و دلیل آن را نفوذ اجانب در کشور دانست. برخی از علما بر این باور بودند که فتوای تحریم، پس از زیارت میرزا با امام زمان (ع) در سرداب غیبت به وی الهام شده و از قلم او جاری گشته است

در گزارشی آمده که میرزای شیرازی پیش از صدور فتوای تحریم تنباکو مدت‌ها تأمل کرد. نگرانی او از تأثیر این فتوا بر ناصرالدین‌شاه و قدرت سیاسی‌اش نشان‌دهنده دقت در محاسبات نیروهای مذهبی بود.

استقبال مردم از حکم میرزا و واکنش شاه به آن

به گفته امام خمینی، بر همه‌ی فقها و مردم واجب بود که از حکم میرزا اطاعت کنند با وجود سخت‌گیری مأموران دولتی، حکم تحریم به سرعت در سراسر ایران منتشر شد. این حکم که از سامرا با تأخیر به تهران رسید، با خوانده شدن در بازارها و مساجد، موجی از هیجان و بیداری اجتماعی ایجاد کرد. امین‌الدوله تأکید می‌کند که نفوذ حکم میرزا بر شاه، به‌دلیل برتری حکم میرزای شیرازی بر حکم خود، باعث تنگی‌خلق شاه و نوشتن نامه‌ای توهین‌آمیز به میرزای آشتیانی گردید. شاه که به ناچاز تسلیم اعتراضات مردمی شده بود، خواسته‌های میرزای آشتیانی را پذیرفت و از سفیر انگلیس خواست که لغو انحصار را رسمی اعلام کند. رئیس کمپانی انگلیسی نیز با صدور اعلامیه‌ای امتیاز دخانیات را لغو کرد.میرزای شیرازی برای جلوگیری از هرگونه نیرنگ در لغو تحریم‌ها، با ارسال دو پیام به میرزا آشتیانی خواستار اطمینان از لغو کامل دخالت خارجی در امور ایران شد. او تأکید کرد که هیچ‌گونه تغییر یا تبعیضی در این زمینه نباید باشد و اعلام کرد که تا زمانی که جزئیات مشخص نشود، اجازه لغو تحریم‌ها را نخواهد داد. در نهایت، پس از ۵۵ روز، در روز سه شنبه ۲۵ جمادی الثانی ۱۳۰۹ق / ۶ بهمن ۱۲۷۰ش حکم تحریم با استناد به میرزای شیرازی توسط علما لغو شد.