کاربر:Baradaran/صفحه تمرین ۲

یحیی بن عبدالله بن حسن مثنی

اوصاف کلی

یحیی بن عبدالله بن حسن مثنی از بزرگان طالبیان در زمان هادی و هارون بود کنیه یحیی ابوالحسن یا ابامحمد بود. از او با القابی چون طالبی هاشمی حسنی علوی و صاحب دیلم یا صاحب جبل دیلم یاد شده است.

یحیی فردی ممتاز در میان خاندانش قلمداد شده است. ابوالفرج اصفهانی او را مبرا از عیب‌هایی دانسته که برخی هاشمیان بدان مبتلا بودند. یحیی دارای مذهبی نیکو و شریف دانسته شده و از عابدان و زاهدان زمان خود بود گفته شده اکثر عالمان زمان یحیی از او با واژه امام یاد می کردند. شعرا در رثای یحیی اشعاری سروده‌اند.

بستگان سرشناس

پدر یحیی عبدالله بن حسن مثنی مشهور به عبدالله محض از نوادگان امام حسن(ع) بود. مادر یحیی قریبه از خاندان بنی اسد و یکی از تیره‌های قریش بود. او برادرانی به نام‌های محمد ملقب به نفس زکیه، ابراهیم و ادریس داشت. فرزندان یحیی شامل محمد، ابراهیم و صالح بودند، اما ابن سعد تنها به یک فرزند به نام محمد اشاره کرده است. محمد بن یحیی توسط بکار بن عبدالله زبیری از عاملان عباسی زندانی شد و درگذشت.

در دوره مستعین، احمد بن محمد بن یحیی قیامی را آغاز کرد که در نهایت توسط عامل ابی الساج در مدینه دستگیر و در زندان درگذشت. محمد بن جعفر بن یحیی نیز به مصر و سپس مغرب فرار کرد و در نهایت به تاهرت رسید. او در آنجا حکومتی تشکیل داد، اما در نهایت مسموم شد و درگذشت.

ارتباط یحیی با اهلبیت

یحیی زیر نظر امام صادق (ع) تربیت یافت. او امام صادق (ع) را با عنوان "حبیبی" خطاب می‌کرد و بیشترین روایت‌ها را از ایشان نقل کرده است. یحیی مدعی بود که امام صادق (ع) به او، امام کاظم (ع) و ام ولد وصیت کرده‌اند و وصی حقیقی مشخص نیست. یحیی پس از وفات امام صادق(ع)، مسئولیت اموال و فرزندان کوچک امام را بر عهده گرفت.

یحیی در نامه‌ای به امام کاظم (ع) از تقوا سخن می‌گوید و اشاره می‌کند که او و پدرش دعوت به سوی الرضا من آل محمد را نپذیرفته‌اند. امام در پاسخ، نسب خود را به امام صادق و امام علی یادآوری کرده و به خشوع و اطاعت خداوند تأکید می‌کند. او یحیی را به تقوای الهی دعوت کرده و ادعای مخالفت با حکومت را رد می‌کند. امام با پرسیدن سوالات پیچیده از یحیی، برتری علمی خود را نشان داده و او را به نیکی و اطاعت از خلیفه توصیه می‌کند. این نامه به هارون می‌رسد و امام از تهمت‌ها مبرا می‌شود.

روای حدیث

یحیی راوی حدیث بود و روایات فراوانی را از امام صادق(ع)‌ نقل کرده است او روایات با واسطه از امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده است. وی از پدرش عبدالله محض و برادرش نفس زکیه و ابان بن تغلب نیز روایت نقل کرده است افرادی چون مخول بن إبراهیم، بکار بن زیاد ، یحیی بن مساور، عمرو بن حماد و محمد بن سلیمان بن عبدالله نوفلی از او روایت نقل کرده اند. او در مجلس مالک بن انس شرکت می کرد و مورد احترام او قرار می گرفت.

روایات فقهی، روایت حدیث رد الشمس و خطبه رسول خدا در مورد اهمیت صدقه یا احادیثی در زمینه اهمیت امام شناسی سرنوشت بد پیمان شکنی در مذمت کوفیان در عدم همراهی اهلبیت و جایگاه اهلبیت و شیعیان در بهشت از جمله روایات نقل شده از اوست. سوال یحیی از امام کاظم(ع)‌ پیرامون گمان عده ای که برای امام علم غیب قائلند و نفی کردن این موضوع از سوی امام در منابع بازتاب داشته است.

یحیی گزارشی از لحظات پایانی عمر خلیفه دوم ارائه داد. در این گزارش، عمر درباره سه اقدام خود در دوران خلافتش ابراز پشیمانی کرد: غصب خلافت توسط خود و ابوبکر، جانشینی ابوبکر و تقسیم ناعادلانه بیت‌المال. گفته شده یحیی بن عبدالله از خلفای اول و دوم اظهار برائت می‌کرد.

شرکت یحیی در قیام صاحب فخ

یحیی بن عبدالله به همراه برادرش ادریس در قیام صاحب فخ شرکت کرد. سختگیری حاکم مدینه بر بنی طالب و اجبار آنها بر اعلام حضور روزانه، موجب درگیری لفظی بین یحیی و حسین بن علی با حاکم مدینه شد. حسین بن علی و یحیی بن عبدالله ضامن یکی از طالبیان به نام حسن بن محمد بودند و غیبت حسن بن محمد باعث فشار مضاعف بر علویان شد. در اثنای قیام، خالد بربری توسط یحیی و ادریس کشته شد و یحیی در اثنای تصرف مدینه مجروح شد.

حسین بن علی و یحیی بن عبدالله مدعی بودند که قیام با مشورت اهل‌بیت، از جمله امام کاظم(ع)، انجام شده و امام آنها را مأمور به خروج ساخته‌اند. امام کاظم(ع) در قیام صاحب فخ شرکت نکرد و از حسین خواست تا او را از شرکت در قیام معاف کند. امام کاظم(ع) پیش‌بینی کرد که حسین صاحب فخ شهید خواهد شد و به دو رویی و بی‌وفایی یاران او اشاره کرد. در نهایت، یحیی در واقعه فخ متواری شد و از معرکه نجات یافت.

مهاجرت مخفیانه به دیلم

یحیی پس از شرکت در قیام صاحب فخ، به دنبال مکانی امن به شهرهای مختلف پناه برد. او ابتدا به یمن، سپس مصر و مغرب رفت و پس از مدتی به‌طور مخفیانه به عراق، ری، خراسان و ماوراء النهر سفر کرد. هارون به شدت تلاش کرد تا یحیی را دستگیر کند. یحیی تصمیم گرفت به خاقان حاکم ترکستان پناه ببرد و با ۱۷۰ نفر از یارانش به مدت ۳۰ ماه نزد او اقامت گزید. خاقان به دلیل احترام به اصول اسلامی یحیی و نواده پیامبر بودن او، درخواست‌های هارون مبنی بر تسلیم کردن او را رد کرد. پس از ترکستان، یحیی به خراسان، جبال، طبرستان و دیلم رفت و با توجه به دلیل سابقه همکاری این منطقه با علویان امیدوار بود بتواند اعتماد دیلمیان را جلب کند.

قیام یحیی

مقالهٔ اصلی: قیام یحیی بن عبدالله

یحیی در سال ۱۷۵ قمری دعوت خود را در دیلم اعلام کرد و در سال ۱۷۶ قمری قیام نمود و دیلم را به تصرف درآورد. اعتقاد مردم به استحقاق یحیی برای امامت باعث شد که بیعت گسترده‌ای با او صورت گیرد. با گذشت زمان، یاران یحیی در دیلم افزایش یافتند و حکومت او قدرت بیشتری پیدا کرد. این تحولات موجب شد که مردم به ویژه شیعیان از نقاط مختلف به دیلم مهاجرت کنند. یحیی در دیلم خواستار خلافت شد و برای جنگ آماده‌سازی‌های لازم را انجام داد و توانست سپاهیان زیادی جمع‌آوری کند.

یحیی پس از مدتی به طبرستان رفت و پادشاه طبرستان «جستان» از او حمایت کرد. به فرمان هارون، لشکری بزرگ به فرماندهی فضل بن یحیی برمکی به منطقه اعزام شد. فضل با مکاتبات متعدد و پرداخت یک میلیون درهم به فرمانروای دیلم، شرایط خروج یحیی را تسهیل نمود. پادشاه دیلم یحیی را تسلیم کرد به شرطی که به او امان داده شود. یحیی علت تسلیمش را ناتوانی در مقاومت به دلیل کمبود یاران در برابر سپاه پرتعداد فضل می‌دانست و از فضل و هارون الرشید درخواست امان کرد که پذیرفته شد. هارون الرشید امان‌نامه‌ای به خط خود نوشت و بزرگان عباسی و بنی‌هاشم آن را امضا کردند.

انتقال یحیی به بغداد

یحیی به همراه فضل وارد بغداد شد و به دستور هارون مورد استقبال باشکوهی قرار گرفت. هارون برای جلب رضایت حداکثری یحیی، اموال و مقرری‌های فراوانی به او اعطا کرد و هدایای زیادی به او داد. از جمله این هدایا، دویست هزار دینار بود. یحیی در خانه یحیی بن خالد برمکی اقامت گزید و هارون امور او را به عهده گرفت. هرچند یعقوبی معتقد است یحیی پس از ورود به بغداد توسط هارون به زندان افتاد.

یحیی پنج ماه یا هفت ماه نزد هارون اقامت داشت و مورد تکریم او قرار گرفت؛ اما درنهایت به زندان افتاد. هرچند از آزاد شدن او پس از مدتی سخن به میان آمده است.

مناظره با زبیری

هارون افراد متعددی را دعوت کرد تا با یحیی به مناظره بپردازند. مورخان به مناظره یحیی با عبدالله بن مصعب زبیری در حضور هارون اشاره کرده‌اند. یحیی تا قبل از این مناظره در امنیت بود. مناظره بین یحیی و زبیری به دلیل اتهامات زبیری به یحیی آغاز شد. زبیری ادعا کرد که یحیی او را به بیعت علیه خلیفه دعوت کرده است. یحیی با اشاره به اشعار زبیری در مدح نفس زکیه و درخواست قسم خوردن از او، زبیری را به چالش کشید. زبیری با اضطراب قسم خورد و بلافاصله پس از آن دچار بیماری شد و در همان روز یا سه روز بعد درگذشت. هرچند از قتل او توسط همسرش نیز سخن به میان آمده است. پس از مرگ زبیری، قبر او به طور عجیب فرو رفت و بویی مشمئزکننده از آن برخاست. ابو فراس بن حمدان در زمینه ماجرای زبیری شعری سروده و به مدح فرزندان حضرت زهرا(س) پرداخته است.

نقض امان‌نامه توسط هارون

هارون الرشید پس از مدتی، یحیی را به زندان انداخت و در مورد امان‌نامه‌ای که به او داده شده بود، از عالمان استفتاء کرد. مجلسی با حضور یحیی، محمد بن حسن فقیه و ابوالبختری قاضی تشکیل شد تا درباره این امان‌نامه گفتگو کنند. محمد بن حسن فقیه صحت امان‌نامه را تأیید کرد؛ اما ابوالبختری قاضی که قاضی‌القضات بود، امان‌نامه را باطل اعلام کرد و به آن بی‌احترامی نمود. دلیل ابطال امان‌نامه این بود که یحیی به وحدت مسلمانان آسیب رسانده و مرتکب خونریزی شده است.

یحیی در مدینه امان‌نامه را به مالک و ابن دراوردی و دیگران نشان داد. هارون از ابوالبختری خواست تا خود امان‌نامه را پاره کند و او نیز چنین کرد. محمد بن حسن قاضی به دلیل عدم همراهی با هارون در این موضوع، برای مدتی از کار منع شد. در نهایت، به ابوالبختری به خاطر نقض امان‌نامه، یک میلیون و ششصد هزار درهم اعطا شد. گزارش داستان نقش امان‌نامه به صورت مفصل در تعدادی منابع بازتاب داشته است.

زندانی شدن و وفات یحیی

یحیی در حدود سال ۱۸۰ق در مدینه درگذشت. درباره سرنوشت و نحوه وفات او میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر این باورند که یحیی پس از تسلیم به هارون، به دستور او کشته شد. گفته می‌شود که این اقدام هارون پس از سعایت زبیری و واکنش یحیی رخ داده است. همچنین نقل شده که یحیی پس از دستگیری به مدینه فرستاده شد و در آنجا به زندان افتاد. مسرور سیاف یا مسرور کبیر و یا سندی بن شاهک مأمور حبس یحیی بودند. عده‌ای معتقدند او در حبس هارون، در حالی که در یک چاه زندانی شده بود، به شکلی فجیع کشته شد. علت مرگ او گرسنگی و تشنگی در حبس اعلام شده است. با این حال، روایت‌هایی از مسموم شدن، خفه کردن در شب، انداختن او جلوی درندگان یا ساختن دیوار بر روی بدن او نیز مطرح شده است. عده‌ای نیز مرگ او را در زندان به علت بیماری عنوان کرده‌اند.

برخی مورخان معتقدند که یحیی چندین بار زندانی شد، اما در نهایت آزاد گردید. آزادی او پس از مناظره با زبیری صورت گرفت. و حتی ادعا شده هزار دینار به او اعطا گردید. گفته می‌شود که هارون به دلیل ترس از متهم شدن به قتل یحیی، از زندانی کردن او خودداری کرد و مردم را شاهد گرفت که یحیی دچار بیماری خاصی نیست تا بعدها به مسمومیت او متهم نشود. یحیی پس از آزادی، با اجازه هارون به مدینه بازگشت. یحیی بدهی صاحب فخ که ۲۰۰ هزار دینار بود را از دریافتی که از هارون داشت، پرداخت کرد. او پس از بازگشت به مدینه، به سفر حج رفت. وفات یحیی یک ماه پس از نقض امان‌نامه و خارج از زندان رخ داد.

در یکی از بازجویی‌ها، هارون ادعای یحیی درباره مسمومیت را تمسخر کرد و یحیی زبان خود را که کاملاً تیره شده بود نشان داد. او به خاطر قرابت نسبی و خویشاوندی با رسول خدا درخواست عفو کرد و هارون با کلام یحیی نرم شد. در بازجویی دیگری، یحیی به بازجویی‌ها پاسخ نداد و چهره‌اش زرد بود و زبانش کاملاً تیره شده بود و یحیی بلافاصله پس از اتمام مجلس درگذشت. هارون از اینکه متهم به مسموم کردن یحیی شده، عصبی گردید.

علت زندانی شدن

به گفته ابوالفرج اصفهانی، هارون الرشید با وجود احترام گذاشتن به یحیی و بخشیدن اموال به او، همیشه به دنبال فرصتی بود تا علیه او و پیروانش اقدام کند. مورخان دلایلی را برای دلیل زندانی شدن یحیی توسط هارون ذکر کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

هراس هارون از جایگاه یحیی: هارون از جایگاه یحیی هراس داشت و از اینکه یحیی ممکن است حادثه‌ای ایجاد کند، نگران بود.

اتهام دریافت نامه‌های مخفیانه: یحیی به دلیل دریافت نامه‌هایی از دیلم و ارتباط مخفیانه با دیلمیان متهم و زندانی شد.

ادعای دعوت مخفیانه مردم: رسیدن اخباری به هارون مبنی بر اینکه یحیی پس از سکونت در بغداد، به صورت مخفیانه مردم را به سوی خود دعوت می‌کرد. هارون یحیی را فراخواند و نامه‌هایی را که از او سعایت شده بود، به او نشان داد.

شهادت گروهی از حجازیان: گروهی از حجازیان، از جمله عبدالله بن مصعب زبیری و ابوالبختری وهب بن وهب، و برخی از بنی زهره و بنی مخزوم، توافق کردند که علیه یحیی شهادت دهند و او را متهم به دعوت مجدد افراد به سوی خود کنند. این اتهامات باعث شد که امان‌نامه یحیی بی‌اعتبار شود و او زندانی گردد.

پاسخ یحیی به سوال هارون: پاسخ او به سوال هارون در مورد نزدیک‌ترین فرد به پیامبر بود. پس از طفره رفتن‌های بسیار، یحیی به خواستگاری فرضی رسول خدا اشاره کرد و به هارون پاسخ داد. این امر در جلسه‌ای با حضور فقها منجر به نقض امان‌نامه او شد.

آزادسازی یحیی توسط برامکه و پیامد آن

به باور برخی مورخان برامکه خدمت فراوانی به یحیی کردند. یحیی در ابتدا نزد فضل بن یحیی زندانی بود و سپس توسط او آزاد شد. فضل بن یحیی همیشه با یحیی مهربان بود و همین مسئله سبب عصبانیت هارون شد که با وساطت ام محمد دختر هارون ختم به خیر شد. یکی از دلایل تغییر نظر هارون نسبت به برامکه، آزادسازی یحیی توسط فضل بن یحیی قلمداد شده است.

گزارشی نیز از حبس یحیی نزد جعفر و آزادسازی او به دست جعفر وجود دارد. این موضوع توسط فضل بن ربیع نزد هارون گزارش شد و جعفر پس از انکار اولیه به این مسئله اعتراف کرد که باعث ایجاد کینه در هارون شد. به همین دلیل بعدها جعفر به قتل رسید. و یحیی پس از آزادی، دوباره به زندان بازگردانده شد. دلیل آزادسازی یحیی توسط جعفر، درخواست آزادی به علت ارتباطش با آل‌پیامبر عنوان شده است. جعفر علاوه بر آزادی، او را به مکانی امن منتقل کرد. ابن‌خلدون آزادسازی یحیی بدون اجازه هارون را به دلیل روحیه برتری‌طلبی و استبداد جعفر عنوان کرده است.

آثاری در مورد یحیی

علی بن ابراهیم، از نوادگان امام سجاد(ع) که از افراد مورد اعتماد دانسته شده، کتاب‌هایی درباره واقعه فخ و همچنین اخبار یحیی بن عبدالله بن حسن نوشته است که ابوالفرج در کتاب مقاتل از آن‌ها نقل کرده است.