کاربر:Alikhani/صفحه تمرین2
| اطلاعات روایت | |
|---|---|
| صادره از | حضرت محمد(ص) |
| راوی اصلی | ابوبکر |
| راویان | عمر بن خطاب، عایشه، ابوهریره |
| اعتبار سند | خبر واحد |
| منابع سنی | مسند ابنحنبل، صحیح بخاری |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
نَحنُ مَعاشِرَ الانبیاءِ لا نُوَرِّثُ، ما تَرَکنا صَدَقَة عبارتی است که ابوبکر برای مصادره فدک به حضرت محمد(ص) نسبت داد. ابوبکر بر اساس این روایت، فدک را صدقه دانست، نه ارثی که از پیامبر به فرزندش منتقل شود. فاطمه(س) در خطبه فدکیه، این روایت را مخالف قرآن، سنت پیامبر و ارث دانسته و به آن اعتراض کرد.
برخی عالمان شیعه، روایت مذکور را از نظر اعتبار و استدلال مورد نقد قرار دادهاند. از جمله ایرادات مطرحشده، خبر واحد بودن روایت، نقض آن توسط خود ابوبکر و بررسی انگیزههای سیاسی و اجتماعی وی است. این اختلاف نظر درباره پذیرش یا رد حدیث، به تفسیر آیات مربوط به ارث انبیاء نیز کشیده شده است.
متفرقه
به گفته برخی محققان اصل اولی بر مشترکبودن پیامبر و مردم در احکام است و تنها در مواردی که دلیل معتبری وجود داشته باشد، از این اصل عدول میشود، اما در موارد مشکوک به مشترکبودن پیامبر و سایر مردم در احکام حکم میشود.[۱]
برخی از نویسندگان سنیمذهب این اشکال را صحیح نمیدانند و معتقدند صحابه دیگری این احادیث را نقل کردهاند.[۲] در برخی پژوهشهای شیعی نیز روایاتی از صحابه دیگری مانند عایشه، عمر بن خطاب، حذیفه، ابیهریره و ابنعباس نقل شده که با مضمون حدیث نحن معاشر الانبیاء مضمون یکسانی دارند.[۳]
به گفته ابن ابی الحدید، از عالمان سنی مذهب، در زمان ابوبکر، این حدیث تنها از جانب او نقل شده است، هرچند پس از درگذشت او، صحابی دیگری نیز به نقل این روایت پرداختند.[۴]
جایگاه روایت در مناقشات شیعیان و اهلتسنن
حدیثِ نحن معاشر الانبیاء لا نورث، از احادیث مورد اختلاف شیعیان و اهلسنت که از دیرباز درباره درستی یا نادرستی آن مناقشه دارند.[۵] ابوبکر، خلیفه اول مسلمانان، فدک را که در اختیار فاطمه(س) بود، مصادره کرد و در پاسخ به اعتراض دختر پیامبر، روایتی از آن حضرت نقل کرد: «نحن معاشر الانبیاء لا نورث، ما ترکنا صدقة؛ ما پیامبران، ارث نمیگذاریم، آنچه از ما باقی میماند، صدقه است.» و فدک را بازنگرداند.اهلسنت با استناد به این روایت، ارث حضرت محمد(ص) به ورثهاش را منتفی میدانند، چنانکه شیعیان با رد این روایت، ارثبری از پیامبر را صحیح میشمارند.[۶]
فدک سرزمینی در حجاز و در نزدیکی خیبر بود.[۷] این منطقه در صدر اسلام، محل سکونت یهودیان بود[۸] و در جنگ خیبر، بدون درگیری، در اختیار مسلمانان قرار گرفت[۹] و پیامبر آن را به فاطمه(س) بخشید.[۱۰] از شیعیان عالمانی چون شیخ مفید در رسالة حول الحدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث[۱۱] و علامه حلی در نهج الحق[۱۲] و کشف المراد[۱۳] به بررسی این حدیث پرداختهاند. در اهلسنت نیز علمایی چون فخر رازی در التفسیر الکبیر[۱۴] و ابنتیمیه در منهاج السنة النبویة[۱۵] به دفاع از این حدیث پرداختهاند.
رویکرد حضرت فاطمه
طبق گزارش احمد بن حنبل و بخاری، فاطمه(س) از ابوبکر خشمگین شد و تا پایان عمر، این ناراحتی را در دل داشت.[۱۶] او به ایراد خطبه فدکیه پرداخت و از عبارت نحن معاشر الانبیاء پاسخ گفت.[۱۷] فاطمه(س) در این خطبه نسبت به محرومشدنش از ارث پدر و غصب فدک اعتراض کرد و این اقدام را بر خلاف اصول دینی و عدالت دانست. او در خطبه خود به آیاتی از قرآن استناد کرد که در آن به ارث پیامبران[۱۸]، اولویت خانواده در ارث[۱۹]، و تأکید بر اصل ارثبری[۲۰] اشاره شده است.[۲۱] حضرت فاطمه(س) استدلال کرد که هیچ دلیلی برای محرومشدنش از ارث وجود ندارد و نسبت خانوادگی و اشتراک دینی با پیامبر، دلیل کافی بر حقانیت اوست.[۲۲] وی این اقدام ابوبکر را نشانهای از بازگشت به سنتهای ناعادلانه جاهلی معرفی کرد و با انتقاد از سکوت انصار، از آنان خواست نسبت به این ظلم بیتفاوت نباشند.[۲۳]
متن حدیث و نقلهای مختلف آن
حدیث لا نُوَرِّثُ ما تَرَکنا صَدَقَه، در منابع مختلف اهلتسنن از پیامبر(ص) نقل شده است.[۲۴] بر اساس این روایات آمده است:
لاَ نُورَثُ (لا نُوَرِّثُ) مَا تَرَكْنَا صَدَقَةٌ. (ترجمه: ارثبرده نمیشویم (ارث نمیگذاریم) آنچه را بر جا میگذاریم، صدقه است.)
در برخی نقلها، این حدیث با عبارت «إِنَّا (نَحنُ) مَعْشَرَ الْأَنْبِیاءِ» آغاز شده است،[۲۵] اما ابنحجر عسقلانی معتقد است، اگر چه آغاز حدیث با عبارت «إِنَّا مَعاشَرَ الْأَنْبِیاءِ» مشهور است، اما برخی حدیثشناسان چنین نقلی را انکار کردهاند.[۲۶]
این حدیث با عبارتهای کوتاه و بلند، در چند واقعه از ابوبکر[۲۷] و عمر[۲۸] نقل شده است:
- واقعه اول: پس از رحلت پیامبر(ص)، فاطمه(س) از ابوبکر خواست تا سهمش از خُمس خیبر و زمینهای فدک را که پیامبر(ص) به او بخشیده بود، به او بازگرداند؛ اما ابوبکر از این کار خودداری کرد و از قول پیامبر این حدیث را نقل کرد.[۲۹]
- واقعه دوم: هنگامی که برخی همسران پیامبر، ارث خود از پیامبر را از ابوبکر درخواست کردند، ابوبکر با خواندن این حدیث از درخواست آنان خودداری کرد.[۳۰]
- واقعه سوم: عمر بن خطّاب در داوری میان امام علی(ع) و عباس بن عبدالمطّلب که بر سر فدک اختلاف داشتند، این حدیث را از پیامبر(ص) نقل کرد.[۳۱]
اعتبارسنجی
این حدیث در نزد اهلسنت حدیثی قطعی الصدور است، اما امامیه این حدیث را هم از نظر سند و هم از نظر محتوا ضعیف ارزیابی می کنند.[۳۲] اهل بیت(ع)، از جمله حضرت فاطمه(س) هیچگاه این حدیث را تأیید نکردند و به مخالفت با آن برخاستند.[۳۳] به گفته پژوهشگران شیعه، این حدیث با هدف تصرف فدک از حضرت زهرا(س) جعل شده است.[۳۴] اما عالمان شیعه، با دلایل مختلفی اعتبار این گزارش را به چالش کشیدهاند:
فقدان گزارش در منابع شیعی
به گفته برخی محققان، حدیث لا نورث ما ترکنا صدقه، به صورت مستقل در منابع شیعه ذکر نشده و شیعیان تنها برای نقد آن را از کتابهای اهل سنت نقل کردهاند.[۳۵]
شیخ مفید تأکید کرده که اگر اعتبار حدیث پذیرفته شود، معنای آن باید این باشد که ارث پیامبران شامل صدقات آنان نمیشود؛ اما اگر همه اموال باقیمانده از پیامبران صدقه و غیرقابل ارث دانسته شود، این معنا با قرآن در تضاد است.[۳۶]
در نقد دیگر، این نکته مطرح شده که تنها ابوبکر این حدیث را شنیده، در حالی که دختر و همسران پیامبر -که وارثان طبیعی او بودند- از آن بیخبر ماندهاند؛ امری که تعجببرانگیز دانسته شده است.[۳۷] همچنین انگیزه نقل حدیث از سوی ابوبکر، که خود در مصادره فدک ذینفع بود، مورد تردید قرار گرفته است.[۳۸]
رفتار ابوبکر بر خلاف حدیث
برخی پژوهشگران نیز به مواردی اشاره کردهاند که ابوبکر برخلاف مضمون همین حدیث رفتار کرده است:[۳۹]
- در اختلاف میان امام علی(ع) و عباس بر سر شمشیر، زره و قاطر پیامبر، ابوبکر آنها را بهعنوان ارث پیامبر به علی واگذار کرد.[۴۰]
- به همسران پیامبر اجازه داد در خانههایشان سکونت داشته باشند و آنها را مصادره نکرد.[۴۱]
- برای دفن شدن در کنار قبر پیامبر، از دخترش عایشه، همسر پیامبر، اجازه گرفت[۴۲] نه از مسلمانان دیگر[۴۳]
معارضه با قرآن
این حدیث مخالف قرآن دانسته شده است.[۴۴] در کتاب الطبقات الکبری اثر ابنسعد بغدادی (۱۶۸–۲۳۰ق)، آمده است هنگامی که ابوبکر با نقل حدیث لا نورث ما ترکنا صدقه، از دادن فدک خودداری کرد، علی(ع) با خواندن آیه ۱۶ سوره نمل و آیه ۶ سوره مریم (دو آیه درباره ارثبری از پیامبران) ادعای او را مخالف قرآن دانست.[۴۵] اختلاف در این حدیث، به تفسیر شیعیان و سنیها در آیات مربوط به ارث انبیاء نیز کشانده شد.[۴۶] مفسران امامیه ارث را در آیه ۱۶ سوره نمل و آیه ۶ سوره مریم، ارث مالی دانسته و تعدادی از مفسران اهلسنت آن را به ارث غیرمالی برگرداندهاند.
پانویس
- ↑ الغفوری، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الاول»، ص۲۲۳.
- ↑ برّاج، احکام المیراث فی الشریعة الاسلامیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۷۱.
- ↑ الغفوری، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الاول»، ص۲۳۰-۲۳۲.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۲۷.
- ↑ بستانی، «ارزیابی حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث»، ص۸۵.
- ↑ الغفوری، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الاول»، ص۲۲۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۳؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۷۳.
- ↑ رسالة حول حدیث نحن معاشر الانبیا، ص۲۰.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۵–۲۷۰.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ۱۹۷-۱۹۸.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۵۱۴؛ و ج۲۱، ص۵۱۰.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۱۹۳-۲۲۵.
- ↑ ابنحنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۹ و ۱۸۹؛ بخاری، صحیح، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۴۹.
- ↑ ابنطیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۶–۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: سوره نمل، آیه ۱۶؛ سوره مریم، آیه ۶.
- ↑ سوره انفال، آیه ۷۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۱.
- ↑ ابنطیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۲۱.
- ↑ ابنطیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۲۱.
- ↑ ابنطیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۲۱-۲۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابنحنبل، مسند ابنحنبل، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۸۸، ۲۲۲ و ۲۲۵؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۰؛ ج۸، ص۱۴۹.
- ↑ ابنحنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۱۶، ص۴۷؛ نسائی، السنن الکبری، ۱۴۲۱ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱۲، ص۸.
- ↑ ابنحنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷۹؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۷۹.
- ↑ ابنحنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۳۷؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۸۹.
- ↑ ابنحنبل، مسند ابنحنبل، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۸۸، ۲۲۲ و ۲۲۵؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۰؛ ج۸، ص۱۴۹.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۸۹.
- ↑ ابنحنبل، مسند ابنحنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۳۰۱؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۸۹.
- ↑ سایبان، و دیگران، «بررسی اندیشه امامیه و اهلسنت در مورد ارث پیامبران»، ص۲۷۶.
- ↑ بستانی، «ارزیابی حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث»، ص۸۶.
- ↑ سایبان، و دیگران، «بررسی اندیشه امامیه و اهلسنت در مورد ارث پیامبران»، ص۲۷۶.
- ↑ فهیمیتبار، «بررسی تطبیقی روایت ...»، ص۴۰.
- ↑ مفید، رسالة حول حدیث نحن معاشر الانبیا، ۱۴۱۰ق، ص۱۹-۲۰.
- ↑ جلالی حسینی، «مقدمه»، ص۴.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۸.
- ↑ حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۸.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۸.
- ↑ صدر، الفدک فی التاریخ، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۴.
- ↑ صدر، الفدک فی التاریخ، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۴.
- ↑ الغفوری، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الثالث»، ص۳۱۶.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۲۶۸.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۹۶۸م، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ فهیمیتبار، بررسی تطبیقی روایت، ۱۳۹۲ش، ص۵۰-۵۱.
یادداشت
منابع
- ابنحنبل، احمد بن محمد، المسند، تحقیق: شعیب الارنووط، عادل مرشد و دیگران، مؤسسة الرسالة، بیروت، لبنان، چاپ اول، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
- ابنسعد بغدادی، محمد ابوعبدالله، الطبقات الکبری، تحقیق: احسان عباس،دار صادر، بیروت، ۱۹۶۸م.
- ابنطیفور، احمد بن ابیطاهر، بلاغات النساء، تصحیح و شرح: احمد الالفی، القاهره، مدرسة والدة عباس الأول، ۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸م.
- ابنشاذان، فضل، الإیضاح، تحقیق: سید جلالالدین حسینی ارموی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۱ش.
- ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد، الاستغاثه، تهران، موسسه اعلمی، ۱۳۷۳ش.
- اِربِلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز، نشر بنیهاشمی، ۱۳۸۱ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، تحقیق: محمد بن زهیر بن ناصر، جامعة دمشق، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- حلی، حسن بن یوسف، نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ش.
- صدر، محمدباقر، الفدک فی التاریخ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الامم و الملوک، بیروت، روائع التراث العربی، بیتا.
- فهیمی تبار، حمیدرضا، «بررسی تطبیقی روایت «لا نُوَرِّثُ ماترکنا صَدَقَه» از منظر فریقین»، دانشگاه کاشان، نشریه حدیث پژوهی، سال پنجم، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش، شماره ۱۰.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الامالی، تحقیق و تصحیح: حسین استاد ولی و علیاکبر غفاری، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- ----------، رسالة حول الحدیث نحن معاشر الأنبیاء لا نورث، مقدمه و اضافات: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم، نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- الغفوری، خالد، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الثالث»، الاجتهاد و التجدید، شماره ۳۲ و ۳۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- الغفوری، خالد، «معالجة منهجیة لحدیث لا نورث، القسم الاول»، الاجتهاد و التجدید، شماره ۲۸ و ۲۹، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش.
- بستانی، قاسم، «ارزیابی حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث»، در مجله شیعهشناسی، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۶ش.