کاربر:A.m.parsa/صفحه تمرین۵
آیات اخلاقی | |
---|---|
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
احادیث اخلاقی | |
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
فضایل اخلاقی | |
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیبپوشی | |
رذایل اخلاقی | |
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخنچینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیبجویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
اصطلاحات اخلاقی | |
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
عالمان اخلاق | |
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حقشناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علیاکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
منابع اخلاقی | |
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
مفهومشناسی
ایثار، فضیلتی انسانی است که به معانی مختلفی چون مقدم داشتن دیگران بر خود با وجود نیاز[۱] و یا در کسب سود یا دفع ضرر[۲] تعریف شده است.
این واژه در مقابل بُخل دانسته شده[۳] و با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق، احسان ارتباط دارد. جز اینکه ایثارکننده خود به آن چیزی که میدهد، نیازمند است.[۴]
اندیشمندان اسلامی با توجه به برخی از آیات قرآن کریم ایثار را به دو قسم یعنی ایثار مال و ایثار نفس[یادداشت ۱] تقسیم کردهاند.[۵]
اهمیت و جایگاه
قرآن کریم بارها به مسئله ایثار پرداخته و در نمونه بارز آن در خصوص انصار که به آیه ایثار مشهور است،[۶] از مقدم داشتن مهاجران بر خود در حالی که خودشان بسیار نیازمند بودند، یاد میکند.[۷]
در برخی از کتابهای روایی شیعی نیز بابی به موضوع ایثار اختصاص داده شده[۸]و از آن با عناوینی چون نهایت احسان و بهترین عبادت و روش نیکان یادشده است.[۹]
ملااحمد نَراقی، عالم شیعه در قرن سیزدهم، از ایثار به عنوان بالاترین درجات بخشندگی یاد کرده[۱۰] و ابن خَلدون، مورخ و جامعهشناس قرن هشتم، بر این باور است که ظهور تمدنها در هر جغرافیا، در گرو ایثار مردمان آن منطقه بوده و عدم ایثار، خواری را برای ایشان به دنبال خواهد داشت.[۱۱]
مرتضی مطهری، فیلسوف و متفکر شیعه، بخشی از تمدن عظیم اسلامی را در گرو پایبندی به این مفهوم اخلاقی دانسته[۱۲] و امام خمینی، روحیه ایثارگری را مقدمه خدمت به اسلام[۱۳]و مایه نجات مسلمانان از سلطه مستکبران میداند.[۱۴]
محققان بر این باورند که یکی از مولفههای اصلی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پایداری آن در سالهای جنگ ایران و عراق و پس از آن، ترویج فرهنگ ایثار و شهادت است.[۱۵]
پیشینه
مرتضی مطهری، بر این باور است که ایثار ریشه در فطرت انسانی داشته و قدمت آن به قدمت حیات بشر بازمیگردد.[۱۶]
برخی از محققین، ظهور ایثار در ادیان غیرالهی را به مسئله قربانیکردن مرتبط دانسته[۱۷]و بر این باورند که در مکتب عرفانی یهود (قبالا) از ایثار یاد شده است.[۱۸]
دین شناسان، اساس باورهای دین مسیحیت را در اندیشه فدای عیسی(ع) و ایثار وی به جهت بخشوده شدن گناهان مردم، دانسته[۱۹] و مورخان معتقدند که پیش از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان، مردم عرب، با این مفهوم آشنا بودند، اما قرآن کریم به غنای آن افزوده است.[۲۰]
نمونههای ایثار
ایثار در طول تاریخ اسلام دارای نمونههای فراوان و متنوعی است که در اینجا به برخی از آن اشاره میشود:
- ایثار امام علی(ع)، در لیلة المبیت که با خوابیدن در بستر پیامبر(ص)، جان آن حضرت را بر جان خود مقدم داشت.[۲۱]
- ایثار اهل بیت(ع)، در اِطعام افطاری در سه روز پیاپی به فقیر و یتیم و اسیر که سبب نزول سوره انسان شد.[۲۲]
- ایثار مالی حضرت خدیجه(س)، که سبب شد در دوران تحریم، فقر و تنگدستی مسلمانان را از پای در نیاورد.[۲۳]
- ایثار ابراهیم(ع) در قربانیکردن اسماعیل(ع) که به تعبیر امام خمینی به معنای فداکردن عزیزان خویش در راه خداوند است.[۲۴]
- ایثار جان از امام حسین(ع) که به تعبیر امام خمینی با ایثار خون خود و عزیزانش، اسلام و عدالت را نجات داد.[۲۵]
آثار ایثار
محققان بر این باورند که میتوان آثار و فواید ایثار را با توجه به آیات و روایات آن به دو دسته آثار فردی و آثار اجتماعی تقسیم کرد.[۲۶]
ایشان برای آثار در بعد فردی به مواردی چون «سخاوت»، «جلب خوشنودی خدا»، «رهایی از دنیازدگی»، «پرورش فضائل اخلاقی»، «حقیقت جویی» و «رهایی از هوای نفس» اشاره کرده و برای آثار در بعد اجتماعی مواردی چون «وفای به عهد»، «ارتقاء فرهنگ جهاد»، «اصلاح رفتارهای اجتماعی در رابطه با جایگاه رهبری»، «استقرار و تثبیت حکومت الهی»، «غفلت زدایی و آگاهی بخشی در روابط اجتماعی»، «فقرزدایی»، «مهرورزی»، «حسن معاشرت» و «ایجاد همبستگی» را خاطر نشان کردهاند.[۲۷]
علاوه بر آن، با توجه به روایات شیعی، میتوان به مسائلی چون «رسیدن به پاداشهای اخروی»[۲۸]، «محبوبیت در نزد دیگران»[۲۹] و «رسیدن به مرتبه مروّت» اشاره کرد.[۳۰]
احکام فقهی ایثار
از عنوان ایثار در کتابهای فقهی در بابهایی مانند حج، صدقات و اطعمه و اشربه سخن به میان آمده است.[۳۱]
فقهای شیعه، اصل حکم ایثار را مستحب دانستهاند[۳۲]هر چند در پارهای موارد واجب بوده و در برخی از موارد حرام میگردد:
- ایثار واجب: نظیر آنکه شخص تشنه در مرتبه کمتر از حدّ اضطرار، با تشنه ای مواجه شود که مشرف به مرگ است.[۳۳]
- ایثار حرام: نظیر آنکه شخص از تشنگی در حدّ اضطرار باشد، اما کافری را برخود مقدم بدارد.[۳۴]
ایثار در عرفان اسلامی
عنوان ایثار در آثار عرفانی دارای باب مستقلی است به طوری که خواجهعبدالله انصاری، عارف قرن پنجم هجری، ایثار را یکی از مقامات عرفانی دانسته[۳۵] و کلاباذی (در گذشته در ۳۸۰ق) آن را از ارکان تصوف به حساب آوردهاست.[۳۶]
برخی از عارفان مسلمان، ایثار را سبب و علامت محبت و معرفت الهی دانسته[۳۷] و بر این باورند که ایثارگر با ایثار خود متصف به اسمای الهی میشود.[۳۸]
در نزد عارفان مسلمان، ایثار دارای مراتبی است که عبارتاند از:
- ترجیح و برگزیدن دیگران بر خود، در اموری که حرام نیست.
- مقدمداشتن رضای خدا بر رضای دیگران، هرچند دشواریها و ناهمواریهایی در پی داشته باشد.
- خود را ندیدن و ایثار را از خداوند دانستن که بالاترین مرتبه ایثار است.[۳۹]
برخی از عارفان، از این مراتب به ایثار شریعت و ایثار طریقت و ایثار حقیقت تعبیر کردهاند.[۴۰]
امام خمینی مراتب ایثار را در گرو اخلاص شخص دانسته[۴۱] و بر این باور است که اگر ایثارگر خود را نبیند و تنها خدا را ببیند، به مرتبه ای بالاتر از ایثار دست خواهد یافت.[۴۲] تا جایی که هیچ ترازویی توان سنجش ارزش آن را نخواهد داشت.[۴۳]
ابوالحسن هُجویری، از عارفان سده پنجم، اقسام ایثار را بر دو گونه میداند:
- ایثار محبت که در ارتباط با خدا تعریف شده و به معنای بذل روح در رعایت حق الله و مقدم داشتن خواسته او برخواسته خویش است.[۴۴]
- ایثار صحبت که در ارتباط با دیگران تعریف شده و به معنای مقدم داشتن دیگران بر خود است.[۴۵]
ایثار در ادبیات فارسی
عنوان ایثار در ادبیات فارسی طنین گستردهای یافته و مورد توجه محققان قرار گرفته است. از جمله آثار تحقیقی در این موضوع میتوان به پایاننامه «ایثار و فداکاری در پنج گنج نظامی گنجوی»[۴۶]، «ایثار در مثنوی معنوی و فیه مافیه مولانا»[۴۷] و مقاله «جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی»[۴۸] اشاره کرد.
به عنوان نمونه، تصویری که فردوسی بزرگترین حماسهسرای ایرانی، از پهلوانان شاهنامه ارائه میدهد، جوانمردانی هستند با تحمّل سختی و بهخطر انداختن جان خود، برای آزادی و رهایی همنوعان و خویشان و یاران خود تلاش کرده و هرگز بهدنبال بهدست آوردن پاداش مادی نیستند.[۴۹]
پانویس
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، بی تا، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۴۰۹.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۷۰ش، ص۱۸ و ۱۰۴.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ۱۳۷۰ش، ص۱۹.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، بی تا، ج۱، ص۵۸۵.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۸؛ نراقی، جامع السعادات، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ نگاه کنید به قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۲۰. زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۵۱۷–۵۱۸.
- ↑ نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۴۲۹.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶ش، ص۳۹۵–۳۹۶.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۴۰۹.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۹۷–۱۹۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۶ش، ج۱۴، ص۳۴۱–۳۴۲.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۹، ص۵۰.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۶، ص۲۰۴، ج۲۰، ص۲۰۷ و ۲۱۸.
- ↑ نیکروز، تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۴ش، ص۷۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۶ش، ج۲۲، ص۳۸۲.
- ↑ منصوری لاریجانی، از قیام تا قیام، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۰.
- ↑ منصوری لاریجانی، از قیام تا قیام، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۳–۱۷۴.
- ↑ هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۵۷۵–۵۸۴.
- ↑ نگاه کنید به نراقی، جامع السعادات، بی تا، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ نگاه کنید به زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۷۰؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۱۳۲.
- ↑ نگاه کنید به زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، ج۴، ص۶۷۰؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۳۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۸۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۲۸۳.
- ↑ عزیزی، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۱–۲۲۳.
- ↑ عزیزی، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۱–۲۲۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۶۵ش، باب فضل فقراء المسلمین، ح۱۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۶۵ش، باب الاهتمام بامور المسلمین، ح۶.
- ↑ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶ش، ص۳۹۶.
- ↑ هاشمیشاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۷۴۳.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، بی تا، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ۱۱۸؛ النجفی، جواهر الکلام، بی تا، ج۳۶، ص۴۳۳.
- ↑ النجفی، جواهر الکلام، بی تا، ج۳۶، ص۴۳۳–۴۳۴.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۷۵–۷۶.
- ↑ کلاباذی، التعرف، ۱۳۷۱ش، ص۹۰.
- ↑ تستری، تفسیر التستری، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۷؛ مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۹۰.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، بی تا، ج۲، ص۱۷۹.
- ↑ انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۷۵–۷۶.
- ↑ کاشانی، لطائف الاعلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۸.
- ↑ امامخمینی، سرّ الصلاة، ۱۳۸۸ش، ص۱۶؛ امامخمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۶، ص۱۹۷–۱۹۸.
- ↑ امامخمینی، صحیفه، ۱۳۸۹ش، ج۱۹، ص۴۹.
- ↑ امامخمینی، ۱۳۸۹ش، صحیفه، ج۱۶، ص۱۹۸.
- ↑ محسنی، تاریخی مفهوم ایثار نزد دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم، ص۵۵
- ↑ هجویری، کشف المحجوب، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۶.
- ↑ ظهوری لوشانی، ۱۳۹۵ش.
- ↑ دشتی، ۱۳۹۱ش.
- ↑ گیلانی، ۱۳۹۸ش، ص۴۳–۵۷.
- ↑ گیلانی، جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی، ص۴۳.
یادداشت
- ↑ برای ایثار مال نگاه کنید به آیه ۹ سوره حشر و آیه ۸ سوره انسان و برای ایثار جان نگاه کنید به آیه ۲۰۷ بقره و آیه ۱۱۱ سوره توبه.
منابع
- ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنخلدون، عبدالرحمنبنمحمد، تاریخ ابنخلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- النجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیه و المکتبه الاسلامیه، بی تا.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرِّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، خواجهعبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- تستری، سهلبنعبدالله، تفسیر التستری، تحقیق باسل عیونالسود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- حر عاملی، محمدبنحسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.
- دشتی، سمیه، ایثار در مثنوی معنوی و فیه مافیه مولانا، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۱ش.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- شهید اول، محمد بن جمال الدین مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، بی تا.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- ظهوری لوشانی، فریبا، ایثار و فداکاری در پنج گنج نظامی گنجوی، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد، رشت، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
- عزیزی، بیتا، شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات و بررسی آثار تربیتی آن، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه شاهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالساقی، چاپ چهارم، ۱۴۲۲ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیمبنحسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادیزاده، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- کلاباذی، محمدبنابراهیم، کتاب التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دراالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ه.ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گیلانی، دکتر نجمالدین، جایگاه ایثار و از خودگذشتگی در شاهنامه فردوسی، پاژ، ش۳۳، بهار۱۳۹۸ش.
- محسنی، محسن، تحلیل تطبیقی ـ تاریخی مفهوم ایثار نزد دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم، پژوهش نامه اخلاق، ش۳۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
- مکی، ابوطالب محمدبنعلی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیونالسود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امامحسین(ع)، و قیام امامخمینی(ره)، قم، خادمالرضا(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بیتا.
- نیکروز، حسن، تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی، یاسوج، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۴ش.
- هاشمیشاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلام، ۱۳۸۲ش.
- هجویری، ابوالحسن علی، کشف المحجوب، تهران، طهوری، ۱۳۷۵ش.
- هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.