حسن جوری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حسن جورى'''، رهبر معنوى سلسله [[سربداران]] در [[قرن هشتم]] [[هجری قمری]] در منطقه [[خراسان]] بود که دعوت خود را در پوشش [[تصوف]] انجام می داد. وی شاگرد و مرید [[شیخ خلیفه مازندرانی]] بود که پس از وی رهبری معنوی سربداران را برعهده گرفت.شیخ حسن برای تبلیغ و نجات جان خویش، به مناطق زیادی از جمله [[ماوراءالنهر]]، [[بلخ]]، [[ترمذ]]، [[هرات]]، [[خواف]] و [[قهستان]] سفر کرد.

در آغاز حرکت سربداران [[وجيه‌ الدين مسعود]]، رهبر سیاسی نهضت و حسن جورى با هم هماهنگ بودند اما پس از مدتی میان آنها اختلاف افتاد و شیخ حسن در جنگ آل کرت به دستور وجيه‌الدين به قتل رسید.

از تاريخ تولد و آغاز زندگانى وى اطلاعى در دست نيست. برخى دانسته‌ها درباره وى، مربوط به نامه‌اى است كه خودش به [[اميرمحمدبيك جانى قربانى]]، حاكم وقت [[طوس]] و [[مشهد]]، نگاشته است. <ref>  حافظ ابرو،زبدةالتواريخ ،ج 1، ص 85ـ89/ميرخواند،ج 5، ص 609ـ613/مرعشى،تاريخ طبرستان و رويان و مازندران ،ص 166ـ170</ref>

 

وی هفت تا هشت سال در مدارس زادگاه خویش به تحصيل علوم دينى و بحث و مجادله علمى پرداخت. ایشان براى آگاهى از حقيقت، آموزه‌هاى ائمه فِرَق را فراگرفت و از اختلاف‌ نظرها و اعتقادات آنان آگاه شد و به مقام استادى رسيد.<ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 79، 85؛ ميرخواند، ج 5، ص 605</ref>

 

حسن جوری، براى ديدار [[شيخ خليفه]] به [[سبزوار]] رفت و سخنان وى را شنيد و در سلك مريدان وى درآمد <ref> رجوع کنید به حافظ ابرو، ج 1، ص 86</ref> در اين زمان، مريدان شيخ خليفه روبه‌فزونى بودند. برخى از فقها شيخ را مرتد شناختند و مردم را از شنيدن صحبتهاى وى منع نمودند. سرانجام در 22 [[ربیع الاول]] 736، شيخ خليفه را در مسجد [[سبزوار]] حلق‌آويز يافتند. <ref> حافظ ابرو ، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 79؛ عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين، ج 1، ص 145؛ قس خوافى، ج 3، ص 46</ref>

 

پس از كشته شدن شيخ خليفه، مريدان وى به حسن جورى پيوستند و او جانشين شيخ‌خليفه شد، اما در سبزوار نماند و به قصد تبليغ تعاليم شيخ‌خليفه و گردآورى مريدان بيشتر به سفرهاى تبليغى رفت.

وى پس از اینکه جانشین شیخ خلیفه شد سفرهای تبلیغی خود را آغاز کرد، ایشان در 23 [[ربیع الاول|ربيع‌الاول]] 736 به نيشابور رفت و در آن شهر در اختفا بود تا اينكه مردم از جاى او آگاهى يافتند. به همين سبب، به مشهد و از آنجا به [[ابيورد]] و [[خبوشان]] رفت.

پنج ماه درسفر بود تا اينكه در [[شوال]] 736 به [[عراق عجم]] رفت و يك سال و نيم در آن نواحى تبليغ كرد. سپس به خراسان برگشت و در اوايل محرّم 739 به [[ماوراءالنهر]] و [[بلخ]] و [[ترمذ]] رفت و پس از آن به [[هرات]] بازگشت و از آنجا به [[خواف]] و [[قهستان]] رفت و تصميم گرفت به [[كرمان]] سفر كند، اما به سبب سختى راه، سفرش انجام نپذيرفت و به مشهد و در 739 به نيشابور بازگشت و بيشتر اهالى نيشابور مريد وى شدند. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 79، 86؛ عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين، ج 1، ص 145ـ146</ref>

انگيزه حسن جورى از اين سفرها، علاوه بر تبليغ و اشاعه تعاليم شيخ‌خليفه، فرار از توطئه و ستم دشمنان بود.

تبليغات حسن جورى و دعوت وى براى قيام مردم، در پوشش تصوف صورت می گرفت و به اين‌ترتيب، طريقتى صوفيانه به وجود آمد كه بعدها طريقت شيخ‌خليفه و حسن جورى خوانده شد.<ref> پطروشفسكى، ص 38</ref>

حسن جورى نام مريدانش را در دفترى ثبت می كرد و می گفت: «حالا وقت اختفاست». وى به آنان می گفت كه هرگاه وقت ظهور برسد، آنان بايد آماده نبرد شوند ولى تا آن زمان بايد منتظر بمانند و به حرفه خود مشغول باشند. بيشتر مريدانِ وى از صاحبان حِرَف بودند.<ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص80؛ ميرخواند، ج 5، ص 605ـ606</ref>

با افزايش مريدان حسن جورى، بر نگرانى و وحشت فقهاى [[سنی|سنّی]] مذهب افزوده شد. به همين سبب، دشمنان او كوشيدند تا امير [[ارغونشاه]] را برضد وى برانگيزند.<ref> حافظ‌ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 86ـ 87؛ ميرخواند، ج 5، ص 606</ref>

 

ارغونشاه، [[اميرمحمد باسق]] را نزد حسن جورى فرستاد تا درباره او و يارانش تحقيق كند. اميرمحمد باسق با حسن جورى مذاكره كرد و او و يارانش را مردمانى نيك معاش دانست و به وساطت او، ارغونشاه از دستگيرى حسن جورى منصرف شد. اندكى بعد، حسن جورى از قهستان به سوى عراق عجم حركت كرد و به [[دستجردان]] رفت، اما به سبب سختى راه و جمع كثيرى كه همراه وى بودند، اين سفر ناتمام ماند و او به مشهد بازگشت. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 87؛ ميرخواند، ج 5، ص 606 </ref>

بار ديگر، مشايخ و فقها به حكام نامه نوشتند و آنان را برضد حسن جورى برانگيختند. ارغونشاه به مشهد ايلچى فرستاد. [[ايلچى]] نيز پس از صحبت با حسن جورى قانع شد و بازگشت. پس از دو ماه، حسن جورى با گروهى از درويشان، به قصد عزيمت به [[حجاز]]، به قهستان رفت، اما ارغونشاه ممانعت كرد و از وى عذرخواهى نمود. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 87؛ ميرخواند، ج 5، ص 606.</ref>

سرانجام ارغونشاه دست از حمايت حسن جورى برداشت و در 739 او را دستگير و در [[قلعه طاق]]/ طاك/ تاك در [[يازر]] زندانى كرد. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 80، 87؛ عبدالرزاق سمرقندى، ج 1، ص 146. </ref>

چندى بعد، [[وجيه‌الدين مسعود]]، از امراى سربداران، به يازر حمله كرد و حسن جورى را آزاد ساخت كه همراه او به سبزوار رفت.<ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 83؛ عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين ج 1، ص 148</ref>

حسن جورى دو ماه در سبزوار اقامت گزيد. درويشانى كه تا آن زمان در اختفا بودند، نزد وى رفتند. مردم ولايات خراسان از وضع پريشان خود و قتل و غارت و ستم حكام نزد وى شكايت كردند و ابراز داشتند كه ديگر جايز نيست در مقابل ظلم و ستم سكوت كنند و بايد فتنه [[مغولان]] را فرونشانند.

حسن جورى پاسخ داد كه تاكنون پيشوايى نكرده است و اين سخن را بايد با پيشوايان دين مطرح كرد و اگر آنان صلاح را در قيام بدانند، او نيز در اين امر مساعدت خواهد كرد. تمامى ائمه، مشايخ و پيشوايان [[بيهق]] و نيشابور اتفاق كردند كه دفع ظلم براى رهايى مسلمانان واجب است. بنابر اين فتوا و درخواست وجيه‌الدين مسعود، حسن جورى به [[سربداران]] پيوست. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 88ـ89؛ مرعشى، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، ص 169</ref>

در اين زمان، امير ارغونشاه در ملازمت [[تغاتيمور]] به [[عراق]] رفته بود و پسرش، [[امير محمدبيك جانى قربانى]]، بر امور خراسان رسيدگى میكرد. اميرمحمد در نامه‌اى به حسن جورى، او را از همراهى با وجيه‌الدين برحذر داشت. حسن جورى نيز در پاسخ، خبر داد كه به سربداران پيوسته است. <ref> ميرخواند، ج 5، ص 609</ref>

حافظ ابرو<ref> زبدةالتواريخ ،ج 1، ص 83</ref> مريدان حسن جورى را شيخيان و درويشان خوانده و ابن‌ بطوطه <ref> رحلة ابن‌بطوطة، ج 1، ص 389</ref> به صراحت حسن جورى را [[رافضی]] شمرده است. سربداران حسن جورى را به خلافت خود برداشتند و وى آنان را به عدل و داد فرا خواند. از آن پس، قدرت معنوى و سازمان‌يافته درويشانِ پيرو حسن جورى با قدرت نظامى وجيه‌الدين مسعود پيوند خورد.

وجيه‌الدين و حسن جورى در 739 هجری، نيشابور و سبزوار را تصرف كردند و بر توابع اين ولايات نيز مسلط شدند و ملازمان امير ارغونشاه را از آنجا بيرون راندند. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 89ـ90؛ ميرخواند، ج 5، ص 613</ref>

در اين اثنا، تغاتيمور در نامه‌اى به حسن جورى او را به فرمان‌بردارى از خود دعوت كرد. حسن جورى نيز به وى پيغام داد كه پادشاه و ما بايد از خدا اطاعت كنيم و هركس خلاف دستورهاى [[قرآن]] عمل كند، عصيانگر است و بر ديگران واجب است تا براى دفع او قيام كنند.<ref> ميرخواند، ج 5، ص 613</ref>

تغاتيمور با شنيدن پاسخ حسن جورى لشكرى فراهم آورد. به نوشته ميرخواند،<ref> ج 5، ص 613</ref> سپاهيان تغاتيمور هفتاد هزار تن و سپاهيان وجيه‌الدين مسعود و حسن جورى سه هزار تن بودند.<ref> قس دولتشاه سمرقندى، ص 281</ref>

محل وقوع جنگ را حافظ‌ابرو <ref> زبدةالتواريخ ،ج 1، ص 119</ref> در بيهق، ميرخواند <ref> ج 5، ص 613</ref> در كنار رود [[گرگان]] و دولتشاه سمرقندى <ref> ص280</ref> در كنار [[رود اترك]] گزارش نموده‌اند. اين نبرد در 741 به‌وقوع پيوست <ref> قس خوافى، مجمل فصيحى ج 3، ص 58ـ:59 سال 740</ref> تغاتيمور برادرش، [[امير شيخ‌على گاون]]، را فرمانده سپاهيان كرد. سربداران پيروز شدند، اميرشيخ‌على گاون كشته شد و لشكريان تغاتيمور نيز منهزم گشتند.

پس از اين شكست، امير ارغونشاه و امراى ديگر به اطراف گريختند و غنيمت بسيارى نصيب سربداران شد. وجيه‌الدين مسعود به سبزوار بازگشت و بزرگان و اشراف خراسان به اطاعت او درآمدند <ref> حافظ ابرو،، ج 1، ص 119ـ120؛ ميرخواند، ج 5، ص 614</ref> به نوشته خوافى <ref> مجمل فصيحى ،ج 3، ص 58ـ:59 سال 740</ref>، پس از اين جنگ، وجيه‌الدين [[اسفراين]]، [[جاجرم]]، [[بي ارجمند]]، [[بسطام]]، [[دامغان]] و [[سمنان]] را نيز تصرف كرد.

 

 

در آغاز امر، وجيه‌الدين مسعود و حسن جورى متفق بودند، اما خيلى زود اختلاف‌نظر پيدا كردند <ref> پطروشفسكى، نهضت سربداران خراسان، ص60</ref> وجيه‌الدين و يارانش به دنبال حكومتى مقتدر و توسعه‌طلب بودند و ازاين‌رو نمی توانستند براى مدت طولانى، مواعظ تند حسن جورى را ـ كه پيوسته مردم را به برابرى، برادرى و تعديل ثروت دعوت می كرد ـ تحمل كنند. از سويى، اهالى نواحى متصرفه سربداران [[شيعه|شيعه‌]] مذهب نبودند.

 

احتمالاً، حسن جورى می خواست مذهب [[تشيع]] را در همه شهرهاى تحت تابعيت سربداران برقرار سازد، اما مسعود خواهان اين روش نبود. ديدگاه كاملاً مذهبى حسن جورى كار را بر [[وجيه‌الدين مسعود]] مشكل می ساخت. <ref> بيانى،دين و دولت در ايران عهد مغول، ج 2، ص 782. </ref>

 

با گسترش محدوده حكومتى سربداران، آنان با [[آل‌كرت]] (حك: 643ـ783) در [[هرات]] همسايه شدند. آل‌كرت [[اهل سنت|سنّی]] مذهب و از مخالفان سربداران بودند. اختلاف ميان جناح وجيه‌الدين مسعود و ساير سربداران، در جنگِ آنان و آل‌كرت نمايان شد. اين جنگ، كه به نبرد [[زاوه]] مشهور است، در 743 ميان وجيه‌الدين مسعود و حسن جورى از يك سو، و [[معزالدين حسين كرت]] از سوى ديگر، رخ داد. <ref> حافظ‌ابرو، زبدةالتواريخ ، ج1، ص144؛ دولتشاه سمرقندى، تذكرةالشعراء، ص281؛ قس فريومدى، ص 348: سال 742</ref>

وقتى وجيه‌الدين مسعود و حسن جورى بر سبزوار و نيشابور غلبه يافتند و قواى آنان زياد شد، مصمم به تصرف تمام خراسان شدند و خواستند تا هرات را تسخير كنند. <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 139؛ دولتشاه سمرقندى، تذكرةالشعراء ، ص281 </ref>

 

حسن جورى، دو نفر را به نمايندگى خود نزد معزالدين حسين كرت فرستاد تا به او پيغام دهند كه دست از افعال ناشايست خود بردارد و در غير اين صورت، آماده نبرد باشد. معزالدين حسين كرت نمايندگان حسن جورى را به قتل رساند. <ref> ميرخواند، ج 4، ص 681</ref>

پس از آن، سپاهيان دو طرف در ولايت [[خواف]]، در حدود زاوه، با يكديگر روبه‌رو شدند. سپاهيان سربداران پنج هزار تن و سپاهيان معزالدين حسين كرت سى هزار تن بودند. در ابتداى امر، لشكر وجيه‌الدين مسعود و سربداران پيروز بودند و بسيارى از لشكريان هرات را كشتند، اما در ميان جنگ، حسن جورى مجروح و كشته شد. با مرگ وى صفوف سربداران درهم ريخت.

معزالدين حسين كرت لشكر سربداران را تعقيب كرد و آنان را شكست داد <ref> حافظ ابرو، زبدةالتواريخ، ج 1، ص 140ـ144؛ ميرخواند، ج 4، ص 681ـ682</ref> گفته‌اند كه قتل حسن جورى در جنگ زاوه به امر وجيه‌الدين‌مسعود بوده است. <ref> رجوع کنید به دولتشاه سمرقندى، تذكرةالشعراء، ص281؛ ميرخواند، ج 4، ص 682</ref>

پيكر حسن جورى را به [[سبزوار]] بردند و در جوار مزار [[شيخ خليفه]] به خاك سپردند <ref> ميرخواند، ج 4، ص 682</ref> وجيه‌الدين‌مسعود نيز به سبزوار بازگشت <ref> دولتشاه سمرقندى، تذكرةالشعراء، ص281</ref> و [[امير عزالدين سوغندى]] جانشين حسن جورى شد. <ref> فريومدى، ذيل مجمع الانساب شبانكاره‌اى، ص 348</ref>

 

{{پانویس|3}}

 

 

* ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عريان، بيروت 1407 / 1987.

* شيرين بيانى، دين و دولت در ايران عهد مغول، تهران 1367ـ1375ش.

* ايليا پاولوويچ پطروشفسكى، نهضت سربداران خراسان، ترجمه كريم كشاورز، تهران 1351ش.

* عبداللّه‌بن لطف‌اللّه حافظ‌ابرو، زبدةالتواريخ، چاپ كمال حاج سيدجوادى، تهران 1380ش.

* احمدبن محمد خوافى، مجمل فصيحى، چاپ محمود فرخ، مشهد 1339ـ 1341ش.

* دولتشاه سمرقندى، كتاب تذكرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، ليدن 1319/1901.

* عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين، ج 1، چاپ عبدالحسين نوائى، تهران 1353ش.

* غياث‌الدين فريومدى، ذيل مجمع الانساب شبانكاره‌اى، در محمدبن على شبانكاره‌اى، مجمع‌الانساب، چاپ ميرهاشم محدث، تهران 1363ش.

* ظهيرالدين‌بن نصيرالدين مرعشى، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، چاپ محمد حسين تسبيحى، تهران 1345ش.

* ميرخواند.

 

 

== پیوند به بیرون ==

 

منبع مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=6171 تلخيص از دانشنامه جهان اسلام]