تبرک: تفاوت میان نسخه‌ها

 

 

'''تبرک''' عبارتست از طلب برکت و خير الهي  که در یک موجود نهاده شده و خداوند براى آنان امتيازها و مقام هاى خاصى قرار داده است. این عمل شامل پیامبران، [[امامان معصوم(ع)|امامان]] و اولیا و آثار آنان می شود.

تبرک، مصدر باب تفعّل از ريشه (ب ر ک ) است. برای این ماده معانی خير کثير و فزونی، سينه شتر سعادت و ثبات بیان شده است. <ref>ابن منظور، ج10، ص 395«برک»؛ راغب، ص 44، «برك»؛ ابن فارس، ج1، ص227، جوهری، ص‌1574، «برك»</ref>

گفته شده این واژه در اصل، از زبان سامی و به معنای نزدیکی و قرابت بوده و از واژه هایی است که در زبان عربی داخل شده است.<ref>واژه‌هاى دخيل، ص‌126</ref>

تبرک نیز در لغت عبارتست از تیمن و مبارک شمردن چيزي. <ref>ابن منظور، ج10، ص 396 ؛ دهخدا، ج5، ص 302</ref>

در اصطلاح متون دینی، تبرک عبارتست از طلب برکت و خير الهي که در یک موجود نهاده شده و خداوند براى آنان امتيازها و مقام هاى خاصى قرار داده است؛

خواه آن برکت دنيوي باشد، مانند افزايش روزي يا اخروي مانند علوّ درجات، و نیز خواه این برکت مادی باشد یا معنوی. <ref>حماده الجبرین، ج1، ص 287؛ الموسوعة الفقهية الکويتية، ج10، ص69 و ج7، ص 488؛ رضوانی، ص‌434؛ الجدیع، ص 43</ref>

برکت از جهت متعلق بر سه دسته ميباشد. تبرک به اعیان، تبرک به آثار و تبرک به مکان هایی که به نحوی با اشخاص دارای تبرک مرتبط بوده است و برکت جویی در قسم دوم و سوم، صرفا به واسطه انتساب آن امور و مکان ها با اعیان متبرک است نه اینکه خود آن اثر یا مکان، مقصود اصلی باشد.

1. شیوه اول: تماس و لمس موجود مبارک است؛ موارد زیادی از این قسم تبرک جویی در تاریخ وجود داشته است. مواردی مانند لمس نمودن پيامبر <ref>ابن حجر، ج1، ص53</ref> یا اجزای جدا شده از بدن ایشان <ref>مسلم، ج7، ص81</ref> و یا اشيايي که با بدن وي تماس داشته، <ref>مسلم، ج7، ص80</ref> استلام حجر الاسود و ارکان کعبه توسط زائران کعبه در مناسک [[حج]] و [[عمره]]، <ref>ازرقی، ج1، ص336</ref> لمس ضریح یا صندوق قبر ائمۀ اطهار و اولیای الهی، لمس جای پای رسول الله ص که در قطعه سنگی در قسمت جنوبی مسجد الحرام بوده است. <ref>ناصرخسرو، ص 128</ref>

در این قسم، انتقال برکت بدون درخواست از سوی شخصی است که برکت می یابد. خداوند که به حضرت یعقوب ع برکت داد <ref>سفر پیدایش، 30:32</ref> و نیز [[حضرت اسحاق (ع)|اسحاق (ع)]] که به پسرش یعقوب برکت داد <ref>سفر پیدایش،27: 8-40</ref> و یعقوب (ع) که با دعای خیر به پسرانش برکت می‌دهد و آنها را مبارک می‌کند <ref>سفر پیدایش، 48: 20و 28 </ref> و یا [[رسول اكرم (ص)]] [[حضرت زهرا(س)]] و [[حضرت علی(ع)]] را متبرک نمود. <ref>دهلوی، ج2، ص 254</ref>

*[[مسجد الاقصی]] و اطراف آن:« ...الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذي بارَكْنا حَوْلَهُ»؛<ref>اسراء، (17):1</ref>

*سرزمين هاي ميان [[فرات]]، [[فلسطين]] تا بخش [[عريش مصر]]. این منطقه هم با نعمتهای مادی برکت یافته <ref>شوکانی، ج3، ص 246</ref> و هم به واسطه مبعوث شدن اكثر پيامبران از آن منطقه و انتشار ادیان و کتاب های آسمانی <ref>فخر رازی، ج22، ص 160</ref> و سکونت پیامبران <ref>طباطبایی، ج5، ص 228</ref> و وجود قبر پیامبرانی همانند حضرت ابراهيم، اسحاق، يعقوب علیهم السلام و افراد صالح برکت معنوی یافته است. <ref>قرطبی، ج11، ص 212</ref>

در این فرایند، واسطه ها از جانب خداوند قرار داده شده اند و منشأ اصلی برکت خداوند است<ref>همان، ص284</ref> و امور مقدسى كه مسلمانان از آن بركت مى‌طلبند، شأنى مستقل از خداوند ندارند، از اين رو تبرك جستن به آنها را با شرك ملازم نمى‌دانند. <ref>الموسوعه الفقهیه، ج10، ص70-74</ref>

از نظر فقهای شیعی، طلب برکت از چيزهايى كه از نظر شرع، از قداست، عظمت و طهارت برخوردارند جايز، بلكه راجح و مستحب است. <ref>فرهنگ فقه، ج2، ص335</ref> از دیدگاه ایشان تبرک جستن به نام ائمه: با نوشتن بر کفن و جریدتین(دو تکه چوب تازه)، <ref>صدوق، ج1، ص143؛ نجفی، ج4، ص225-241</ref> و نیز به واسطه نامگذاری فرزندان به نام ایشان،<ref> نجفی، ج31، ص 254</ref> تبرک به مشاهد مشرفه و تربت قبور معصومین: و قرار دادن تربت در قبر به قصد تبرک، <ref>حلی،ج7، ص241</ref> تبرک به قرآن با نوشتن آن بر کفن<ref> نجفی، ج31، ص 254</ref> و مس کلمات و حروف آن <ref>آملی، ج3، ص170</ref> مستحب است.

علما و فقهای اهل سنت، بین استحباب و کراهت تبرک به قبر حضرت رسول اختلاف نظر دارند. حکم به کراهت نیز به نظر می رسد به علت ترس از منافات آن عمل با ادب در حق حضرت باشد. <ref>امین، ص345-346</ref>

برخی از آنان بیان می کنند گرچه در زمان پیامبر، صحابه به ایشان متبرک می شدند و از این رو، تبرک در آن زمان جایز بوده است،<ref>الجدیع، ص‌329، 343، 401</ref> اما بعد از وفات حضرت، تبرک تنها به آثاري جايز است که با بدن پيامبر تماس داشته است. <ref>الجدیع، ص252</ref>

'''اولا''': عبادت عملی است که به نیت پرستش خداوند انجام پذیرد، اما کسی که درصدد تبرک جویی به آثار بزرگان دین بر می آید هرگز این افراد را دارای مقام خدایی و الوهیت نمی داند و در تبرک جویی هرگز قصد عبادت را ندارد. بنابراین عمل او مصداق عبادت نیست تا با توحید درالوهیت و عبودیت منافات داشته باشد یا [[غلو]] آمیز باشد. <ref>خمینی، ج1، ص147</ref>

'''ثانیا''': ترک انجام کاري از سوي رسول اکرم و صحابه، تنها به علت حرمت آن عمل نیست و عوامل مختلفی داشته است. مانند فراموشی، ترس از اينکه خیال شود آن کار واجب است و دیگران به مشقت بیفتند؛ ترس از اینکه برخی از افراد سست عقیده از ایمان خود بر گردنند یا عدم عادت به انجام آن کار. <ref>کلمه هادئه فی البدعه، ص28-30</ref>

تبرک حضرت يعقوب به پيراهن فرزندش يوسف یکی از موارد اشاره قرآن کریم به تبرک است. زمانی که یوسف به برادرانش گفت پیراهنش را بر روی چشمان پدرشان بیفکنند: ««'''اذهبوا بقميصي هذا فالقوه علي وجه ابي يأت بصيرا''' »<ref>(يوسف(12): 93)</ref> رحمت خداوند از [[پیراهن یوسف]] بر چشمان یعقوب نبی جاری شد و وی با بركت جستن از آن لباس<ref> جوادی آملی، ص534</ref> و به برکت آن لباس، بینایی چشمان خود را بازیافت. <ref>اندلسی، ج2، ص626 </ref>

[[عبدالله بن ابی]] نیز از حضرت درخواست کرد که او را در لباسی که بر تن داشته اند به خاک بسپارد و با این عمل به دنبال تبرک به لباس حضرت و جلوگیری از عذاب الهی بوده است. <ref>سمرقندی، ج2، ص255</ref>

تبرک [[امام صادق(ع)]] به عصای پیامبر(ص) <ref>قمی، الکنی و الالقاب، ج1، ص25</ref> و نیز تبرک [[حضرت علی(ع)]] به باقیمانده [[حنوط]] رسول خدا(ص) <ref>حاكم نيشابوري، ج1، ص361</ref> شاهدهای دیگری بر این سیره است.

صحابه نیز همزمان با پیامبر و بعد ازایشان به حضرت تبرک می جستند. بررسي زندگاني پيامبر اکرم و رفتار ياران ايشان نشان دهنده این است که مسلمانان صدر اسلام، اهتمام فراوان به برکت جستن از وجود پیامبر و چیزهایی است که به ایشان تعلق داشته است. <ref>احمدی، ص17</ref> به همین جهت، صحابه نسبت به نگهداری آثار حضرت و بزرگداشت آنها اقدام می نمودند. توجه و اهمیت زیادی از سوی برخی افراد تا اندازه ای بوده که گمان می رفت آن فرد مجنون شده است. <ref>ذهبی، ج3، ص 213</ref>

يکي از مواردی که مسلمانان در تبرک اهتمام زیادی به آن داشتند، موهای [[حضرت رسول(ص)]] بوده است <ref>نووی، ج15، ص82</ref> و اصحاب، موی سر ايشان را به عنوان تبرك و تيمن نزد خويش نگاه مي داشتند. <ref>مسلم، ج7، ص79؛ ابن حجر، فتح الباری، ج6، ص213</ref>

در نقل های تاریخی و کتابهای حدیث بيان شده زماني كه در جریان [[صلح حدیبیه]] رسول خدا موي سر خود را اصلاح مي كردند، صحابه دور ایشان جمع شده بودند و هر تار مويي كه بر زمين مي‌افتاد را به عنوان تبرك برمي داشتند. <ref>مجلسی، ج17، ص32</ref>

تبرک به عرق ایشان نیز از دیگر موارد برکت جویی اصحاب است. تبرک [[انس بن مالک]] <ref>بخاري، ج1، ص177</ref> و امّ سلیم <ref>همان، ج16، ص2</ref> به عرق ایشان از این موارد است.

ناخن حضرت که گاهی ایشان خودشان آنرا جهت تبرک میان اصحاب تقسیم می نمودند، <ref>زرقانی، ج4، ص450</ref> باقيمانده آب آشاميدني،<ref>احمد، ج10، ص391</ref> ظرف آب ایشان، <ref>بخاری، ج8، ص115</ref> آب چاه منطقه حدیبیه که به واسطه حضرت متبرک شده است <ref> مالکی، ص127</ref> و نیز آب وضوي حضرت از موارد مورد اهتمام اصحاب بوده است. <ref>مجلسي، ج17، ص33</ref>

وسائل متعلق به حضرت نیز از دیگر موارد در این زمینه بوده است. <ref>حلبي، ج3، ص187</ref> عصا، <ref>احمد حنبل، مسند، ج3، ص436</ref> لباس، <ref>بخاری، ج8، ص114</ref> عبا، <ref>ابن هشام، ج4، ص157</ref> عمامه، <ref>ابن واقد، ج3، ص1096 </ref> کفش، <ref>بخاری، ج8، ص113</ref> سجاده، قبضه شمشير، <ref>زرقانی، ج5، ص86</ref> پرچم <ref>بیرونی، ص40، 42و50</ref> و تخت پیامبر <ref>زرقانی، ج5، ص96</ref> از جمله این موارد است.

مسلمانان صدر اسلام نسبت به مکان هایی که به نوعی با پیامبر ارتباط داشته است، توجه خاصی داشته اند. خواه مکان هایی که ایشان در آنجا نماز خوانده است <ref>بخاری، ج1، ص493</ref> یا مدتی در آنجا نشسته بوده اند <ref>ابن حجر، ج1، ص522</ref> یا حتی از آن جا عبور کرده اند. <ref>ابن شبه، ج1، ص57</ref> فهرست این مکان ها در قرن سوم توسط فاکهی با عنوان "'''المواضع التی دخلها رسول الله'''" ثبت شده است. <ref>فاکهی، ج5، ص91</ref>

محل تولد پیامبر،<ref>زرقانی، ج1، ص258</ref> محلی که شتر قربانی خود را بعد از مناسک حج نحر می کردند، <ref>بخاری، ج4، ص289</ref> محل تحقق بیعت رضوان،<ref>متقی هندی، ج17، ص104</ref> غاری که هجرت پیامبر از آنجا شروع شد،<ref>ابن بطوطه، ج1، ص187</ref> [[مسجد الغنم]] که محل بیعت پیامبر اکرم با مشرکان پس از فتح بوده است،<ref>ازرقی، ج4، ص137</ref> [[مسجد الخیف|مسجد خیف]] که محل خطبه [[حجه الوداع]] بوده است <ref>کلینی، ج1، ص403</ref> و محل نماز هفتصد پیامبر است و سفارش زیادی به نماز در آن شده است، <ref>کلینی، ج4، ص 214</ref> [[مسجد ردم الاعلی]]، [[مسجد مختفی]]، خانه [[ام هانی]]، [[مسجد عُرَیض]]،<ref>جعفریان، ص285</ref> خانه [[حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها|حضرت خدیجه(س)]] که محل تولد فاطمه زهرا(س) بوده است، <ref>پیشین، ص175</ref> خانه ارقم بن ابی ارقم که محل مخفی شدن مسلمانان از تعرض مشرکین مکه بوده است، <ref>ازرقی، ج4، ص14</ref> [[مسجد الغدیر]] که محل ایراد [[خطبه غدیر]] بوده است، <ref>صدوق، ج1، ص229</ref> تخته سنگی که در نزدیکی [[قبه الوحی]] در [[مسجد الحرام]] قرار دارد و گفته شده به پیامبر سلام نموده است،<ref> ابن بطوطه، ج1، ص379</ref> تخته سنگی در نزدیکی [[مکه]] که گفته شده حضرت در مسیر بازگشت از [[حج عمره]] بر روی آن استراحت نموده است،<ref> پیشین، ج1، ص185</ref>   سنگی در گوشه [[مسجد الحرام]] که نقش پای پیامبر بر روی آن قرار داشته است. <ref> ناصر خسرو، ص128</ref>

منبر <ref> ابن تیمیه، الجواب الباهر، ج1، ص73؛ کلینی، ج4، ص553 </ref> و [[روضه نبوی]] که دعا خواندن در کنار روضه نبوی و منبر حضرت از آداب دینی مورد اتفاق مسلمانان بوده است. <ref> حر عاملی، ج14، ص343 </ref>مسلمانان جهت تبرك خاک تربت ایشان را بر می داشتند. این كار به اندازه ای در بین مسلمانان رواج یافت كه عایشه دستور داد دیواری در جلوی قبر حضرت ایجاد کنند. <ref> سمهودی، ج1، ص544 </ref>

غار ثور وغار حراء؛ <ref> سمهودی، ج1، ص108 </ref> [[مسجد شجره]] که محل احرام حضرت بوده است، <ref> کلینی، ج4، ص248 </ref> [[مسجد الاجابه]] که حضرت در بازگشت از عمره در آن نمازخوانده بود و مردم آنرا از روی تبرک می بوسیدند؛ <ref> بتنونی، ص164 /ref> [[مسجد البغله]] و [[مسجد الفتح]] ؛<ref> حر عاملی، ج4، ص309 </ref> [[مسجد قبا]] که نماز در آن ثواب زیادی دارد <ref> حر عاملی، ج5، ص285 </ref> از دیگر مكان های متبرك بوده است.

قرآن کریم و حجر الاسود،<ref> ازرقی، ج1، ص330</ref> پرچم [[امام حسن]] و[[امام حسین]](علیهما السلام، شمشير [[جعفر طيار]]، قرآن منسوب به [[علی بن ابی طالب(ع)]]، [[پرده کعبه]]،<ref> کلینی، ج8، ص118</ref> باقيمانده غذای [[اهل بیت(ع)|اهل بیت]] پیامبر،<ref> نوری، ج16، ص329</ref> تبرک [[مصعب بن زبیر]] به [[امام حسین(علیه السلام)]] و تبرک [[عمر بن خطاب]] به [[عباس بن عبدالمطلب]]، تبرک عباس به حضرت علی(ع)،<ref> احمدی، السجود علی الارض، ص59</ref> [[سور مومن]]،<ref> حر عاملي، ج5، ص263</ref> [[آب فرات <ref> حر عاملی، ج14، ص404</ref> و [[آب زمزم]]،<ref> مسلم، ج7، ص152</ref> خاک [[مدينه]]، تاج [[اويس قرني]]، شمشير [[خالد بن ولید]] و شرجيل بن حسنه<ref> بیرونی، ص40-51</ref> خانه [[حضرت فاطمه(س)]]، خانه [[عقیل|عقيل بن ابي طالب]]<ref> سمهودی، ج1، ص89</ref> و [[مسجد کوفه]]. <ref> مجلسی، ج97، ص396</ref>

تربت امام حسين(ع)، <ref> احمدی، التبرک، ص162</ref> تربت [[امام رضا|علی بن موسی الرضا]]،<ref>ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج7، ص339</ref>   تربت[[امام کاظم|موسی بن جعفر]]،<ref> ابن خلکان، ج5، ص310 </ref> قبر [[حمزه بن عبدالمطلب]] در منطقه [[احد]]،<ref> سمهودی، ج1، ص133 </ref> [[بلال حبشی]] در [[شام]]،<ref> ابن جبیر، ص226 </ref> [[ابو ایوب انصاری]] در [[استانبول]]،<ref> ابن اثیر، ج2، ص82</ref> [[سیده نفیسه]] در [[مصر]]،<ref> زرقانی، ج2، ص688 </ref> در عسقلان نیز مکانی به نام «مشهد رأس الحسین»، دارای ضریح و مسجدی است که گفته شده سر امام حسین در آنجاست و به همین جهت مورد تبرک اهالی مناطق دیگر است. <ref> قزوینی، ص278 </ref>

* ابن تیمیه،احمد بن عبدالحلیم، العبودیه، تحقیق: محمد زهير الشاويش، المكتب الإسلامي - بيروت، 1426ق- 2005م؛

* ـــــــــــــــــــــــــــ، تهذیب التهذیب، دار الفكر، بیروت، چاپ اول، 1404؛

* جوهری، الصحاح، تحقيق : أحمد عبد الغفور العطار، دار العلم للملايين - بيروت - لبنان، چاپ چهارم، 1407 - 1987 م؛

* [[امام خمینی|خمینی]]، سید روح الله، [[تهذیب الاصول(کتاب)|تهذیب الاصول]]، تقریر: جعفر سبحانی، قم، دار الفکر، 1382ش؛

* راغب اصفهانی، مفردات غريب القرآن، دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، 1404ق؛

* سلامی، عبدالرحمن بن احمد، الحكم الجديرة بالإذاعة من قول النبي ص بعثت بالسيف بين يدي الساعة،تحقیق: عبد القادر الأرناؤوط، دمشق، دار المأمون، دمشق، 1990م؛

* نووی، یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن حجاج، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1392، چاپ دوم؛