امکان فقری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''امکان فقری''' به معنای نیازمندی و وابستگی وجودی معلول به علت، اصطلاحی فلسفی در [[حکمت متعالیه]] است که [[ملاصدرا]] آن را برای توصیف هستیِ معلول طرح نمود. امکان فقری، در تقابل با نظریه [[حدوث و قدم|حدوث]] و نظریه امکان ماهوی است و نیازمندی معلول به علت را ناشی از فقر وجودی معلول می‌داند.

به گفته [[مرتضی مطهری]]، امکان فقری نتیجه اصول حکمت متعالیه و مبتنی بر آرای ملاصدرا در زمینه [[اصالت وجود]]، [[تشکیک وجود]] و [[اصل علیت]] است. ملاصدرا از امکان فقری در تقریر [[برهان صدیقین]] و حل [[مساله شر|مساله شرّ]] استفاده کرد. گروهی از [[تفسیر قرآن|مفسران]] نیز واژه «الْفُقَراءُ» در آیه «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی الله» را به امکان فقری تفسیر کرده‌اند.

گروهی از [[تفسیر قرآن|مفسران]]، با الهام از حکمت متعالیه، واژه «الْفُقَراءُ» در آیه ''«یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللهِ»''(ترجمه: ای مردم همه شما به خدا نیازمندید.)<ref>سوره فاطر، آیه۱۵.</ref> را به «امکان فقری» تفسیر کرده‌اند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۲۱-۲۲۲؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۲۹.</ref>[[ملاصدرا]] شعر {{شعر}}{{ب|سيه روئى ز ممكن در دو عالم‌|جدا هرگز نشد و الله أعلم‌}}{{پایان شعر}} را ترجمه حدیث نبوی الفقر سواد الوجه فی الدارین {{یادداشت|فقر، در هر دو جهان، مایۀ سیه رویى است }}دانسته است. <ref>ملاصدرا، الاسفار، ۱۹۸۱م، ج۱، ص، ج۲، ص۳۴۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۷۲، ص۳۰.

از مباحث مرتبط با [[اصل علیت]]، مسأله چرایی نیازمندی معلول به علت است که در پاسخ به آن، دیدگاه‌های مختلفی شکل گرفته است. نظریه «امکان فقری»(فقر وجودی) یکی از آن دیدگاه‌ها است که به گفته [[مرتضی مطهری]]، نتیجه اصول [[حکمت متعالیه]] و مبتنی بر آرای [[ملاصدرا]] در زمینه [[اصالت وجود]]، [[تشکیک وجود]] و اصل علیت است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۶۶۸-۶۶۹؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۳، ص۲۱۹.</ref>

# '''نظریه امکان فقری (امکان وجودی):''' هر چیزی از آن جهت که وجودش عین نیازمندی و وابستگی به علت است، محتاج علت است؛<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۳ و ج۳، ص۲۵۳.</ref> زیرا وجود معلول، مستقل از علت نیست، بلکه شأنی از شؤون آن به شمار می‌رود.<ref>عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۷.</ref> [[ملاصدرا]] و پیروانش، از طرفداران این نظریه هستند.<ref>نبویان، جستارهایی در فلسفه اسلامی: مشتمل بر آراء اختصاصی آیت‌الله فیاضی، ۱۳۹۶ش، ج۲، ص۲۵۲.</ref>

| ۱|| معنایش وجودی است (وابستگی وجودی معلول به علت) ||| معنایش سلبی است (سلب ضرورت وجود و عدم از ماهیت)<ref>غرویان، «امکان وجودی فقری در فلسفه»، ص۷۷.</ref>

| ۲|| وصف وجود است ||| وصف ماهیت است و مجازاً به وجودات امکانی نسبت داده می‌شود<ref>جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۵؛ غرویان، «امکان وجودی فقری در فلسفه»، ص۷۷.</ref>

| ۳|| مساوق{{یادداشت|در «مساوقت»، افزون بر وحدتِ مصداق که در «مساوات» نیز هست، وحدتِ جهتِ صدق نیز شرط است؛ در نتیجه، «مساوقت» أخص از «مساوات» است. ازاین‌رو کسی که علم و وجود را مساوق می‌داند، هم مصادیق آنها را یکی می‌داند و هم جهتِ صدق آنها بر مصادیق را یکی می‌داند. (نبویان، جستارهایی در فلسفه اسلامی: مشتمل بر آراء اختصاصی آیت‌الله فیاضی، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۲۷)}} با وجود است نه لازمه آن ||| لازمه ماهیت است<ref>جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۳.</ref>

| ۴|| متناسب با [[اصالت وجود]] است ||| متناسب با اصالت ماهیت{{یادداشت|به نظر [[غلامرضا فیاضی]]، چون موضوع امکان ماهوی، ماهیت من حیث هی است و ماهیت من حیث هی -خواه بر مبنای [[اصالت وجود]] و خواه بر مبنای اصالت ماهیت- مفهومی اعتباری است (چرا که طرفداران اصالت ماهیت، ماهیت خارجی را اصیل می‌دانند نه ماهیت عقلی من حیث هی) پس امکان ماهوی که لازمه آن است نیز مفهومی اعتباری است و از این منظر، حاجت ممکن به علت نیز اعتباری است. (طباطبائی، نهایة الحکمه، تعلیقات غلامرضا فیاضی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷)}} است<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۶۶۸-۶۶۹.</ref>

| ۵|| عین وجود خارجی، و در نتیجه، قوی‌تر از معقولات اولیه و ثانیه است ||| پایین‌تر از معقولات اول و در زمره معقولات ثانیه فلسفی است<ref>جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۵.</ref>

| ۶|| تقسیم موجودات به دو قسم مستقل (مانند [[واجب الوجود|واجب تعالی]]) و رابط (هر آنچه غیر از واجب تعالی) ||| تقسیم موجودات به چهار قسم فی نفسه لنفسه بنفسه (مانند واجب تعالی)، فی نفسه لنفسه بغیره (مانند جوهر ممکن)، فی نفسه لغیره (مانند عرض ممکن) و فی غیره (مانند معانی حرفی)<ref>جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۴-۴۸۵.</ref>

| ۷|| کارآیی در مباحث فلسفی فقط ||| کارآیی داشتن در مباحث فلسفی و منطقی (مانند موجهات)<ref>جوادی آملی، رحیق مختوم،۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۵.</ref>

[[ملاصدرا]] با نقد امکان ماهوی و طرح امکان فقری،{{یادداشت|[[فلسفه اسلامی|فیلسوفان مسلمان]] با تحلیل امکان ماهوی، [[برهان حدوث|برهان حدوث و قدم]] متکلمان را مخدوش، و مشتمل بر دور مضمر می‌دانند زیرا [[حدوث و قدم|حدوث]] وصف موجود بعد از ایجاد معلول است و نمی‌تواند علت یا شرط نیاز معلول به علت باشد. [[ملاصدرا]] با تحلیلی مشابه، برهان امکان و وجوب اهل حکمت را که بر اساس امکان ماهوی است مورد خدشه قرار داده و نشان می‌دهد که امکان ماهوی صفت ماهیت است و ماهیت تبع وجود، و وجود بعد از ایجاد، و ایجاد پس از ایجاب است و امکان که به چند مرتبه بعد از نیاز معلول به علت است، نمی‌تواند در رتبه مقدم بر آن به عنوان سبب نیاز معلول به علت در نظر گرفته شود. ملاصدرا با نقل محور برهان از امکان ماهوی به امکان فقری، برهان امکان و وجوب را از اشکال مزبور مصونیت می‌بخشد. (جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱۳۸۶ش، ج۱-۴، ص۴۸۴)}} به تقریری از برهان صدیقین پرداخت که اولا مبتنی بر [[اصالت وجود]] است؛<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۱۶.</ref> ثانیا بی نیاز از اثبات استحاله دور و [[تسلسل]] است<ref>جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۵.</ref>{{یادداشت|در نقد این ادعا گفته شده اولا [[ابن سینا]] نیز در تقریرش از [[برهان صدیقین]]، از استحاله دور و تسلسل استفاده نکرد و ثانیا [[ملاصدرا]] نیز در تقریرش از برهان صدیقین، گاهی از استحاله دور و تسلسل استفاده کرده است. (ذبیحی، فلسفه مشاء با تکیه بر اهم آراء ابن سینا، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۶-۳۲۷ و ص۳۴۴-۳۴۷)}} و ثالثا علاوه بر اثبات وجود خدا، [[صفات جمال و جلال الهی|صفات کمالی]] او را هم اثبات می‌کند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۵۱۷-۵۱۸.</ref>  

*جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، ، ج۱-۴، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۸۶ش.

*فارابی، محمد بن محمد، فصوص الحکمه، تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱ش.

*مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.

*ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.