سید حسین طباطبایی بروجردی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان             =سید حسین طباطبائی بروجردی

| تصویر             =Broujerdi.jpg

| اندازه تصویر     =300px

| نام کامل         =

| لقب               =

| نسب               =

| تاریخ تولد       =[[صفر]] سال [[سال ۱۲۹۲ هجری قمری|۱۲۹۲ق]]

| شهر تولد         =[[بروجرد]]

| کشور تولد         =

| محل تحصیل         =

| محل زندگی         =بروجرد، [[اصفهان]]، [[نجف]]، [[قم]]

| تاریخ وفات       =[[شوال]] سال [[سال ۱۳۸۰ هجری قمری|۱۳۸۰ق]]

| شهر وفات         =[[قم]]

| محل دفن           =[[مسجد اعظم قم|مسجد اعظم]]

| استادان           =[[سید محمد باقر درچه ای]] • [[میرزا ابوالمعالی کلباسی]] • [[سید محمدتقی مدرس]] • [[آخوند کاشی]] • [[جهانگیرخان قشقایی]] • [[آخوند خراسانی]] • [[سیدمحمدکاظم یزدی]] • [[شریعت اصفهانی]]

| شاگردان           =[[امام خمینی]] • [[آیت الله گلپایگانی|گلپایگانی]] • [[آیت الله منتظری|منتظری]] • [[آیت الله سیستانی|سیستانی]] • [[آیت الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی]] • [[آیت الله فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی]] • [[آیت الله مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] • [[آیت الله شبیری زنجانی|شبیری زنجانی]]

| اجازه روایت از   = [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] • شیخ الشریعه اصفهانی • [[محمد تقی آقا نجفی اصفهانی| شیخ محمد تقی اصفهانی(آقا نجفی اصفهانی)]] • [[سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی]] • [[آقابزرگ تهرانی]]• [[علم­ الهدی ملایری]].

| اجازه اجتهاد از   = آخوند خراسانی • [[شیخ الشریعه اصفهانی]] • [[سید ابوالقاسم دهکردی]]

| اجازه روایت به   =

| اجازه اجتهاد به   =

| تالیفات           =[[جامع احادیث الشیعة]] • انیس المقلدین • صراط النجاة • توضیح المسائل • بیوت الشیعة • حاشیة علی وسائل الشیعة و...

| فعالیت‌های علمی   =

| سیاسی = حمایت از فلسطین • مخالفت با تغییر خط • مبارزه با [[بهاییت]]

| امضا             =

| وب‌گاه رسمی       =[http://broujerdi.org/ پایگاه اطلاع رسانی آیت الله بروجردی]

'''سید حسین طباطبائی بروجردی''' ([[سال ۱۲۹۲ هجری قمری|۱۲۹۲ق]]-[[سال ۱۳۸۰ هجری قمری|۱۳۸۰ق]]/ [[سال ۱۲۵۴ هجری شمسی|۱۲۵۴ش]]-[[سال ۱۳۴۰ هجری شمسی|۱۳۴۰ش]]) از [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] [[شیعه]] که هفده سال زعیم [[حوزه علمیه قم در دوره معاصر|حوزه علمیه قم]] و پانزده سال مرجع عام [[شیعیان]] جهان بود.

آیت الله بروجردی از شاگردان [[آخوند خراسانی]] بود که بعد از بازگشت از [[حوزه علمیه نجف|نجف]] در [[بروجرد]] ساکن شد. چند سال پس از درگذشت [[عبدالکریم حائری یزدی]] به دعوت [[مراجع سه گانه]] ([[سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای|حجت]]،‌ [[سید محمدتقی خوانساری|خوانساری]]، [[سید صدرالدین صدر|صدر]]) به قم آمد و ریاست [[حوزه علمیه قم در دوره معاصر|حوزه علمیه قم]] را بر عهده گرفت. پس از درگذشت [[سید ابوالحسن اصفهانی]]، بروجردی مهم‌ترین مرجع شیعیان بود و در دهه ۱۳۳۰ش مرجع عام شیعیان محسوب می‌شد.

در دوران آیت الله بروجردی حوزه علمیه قم گسترش و تعداد طلاب افزایش زیادی یافت. با حمایت‌‌های ایشان [[جوامع حدیث|آثار حدیثی]] و فقهی متعددی احیاء و منتشر شد. مجموعه بزرگ [[جامع احادیث الشیعه]] تحت نظر او تدوین شد.

اعزام مبلغ به مناطق مختلف ایران و خارج کشور، ایجاد مراکز بزرگ علمی و مذهبی، ساخت مساجد و مدارس در [[ایران]] و کشورهای مختلف، درخواست برای گنجاندن درس تعلیمات دینی در دوره ابتدایی مدارس ایران و... از مهم‌ترین اقدامات دینی، سیاسی و اجتماعی او است.

==زندگینامه==

 

آیت الله بروجردی از همسر نخست خود، دو پسر و سه دختر داشت که همه‏ در کودکی وفات کردند؛ جز یکی از دختران، به نام آغا نازنین که دو سال پس از [[ازدواج]] با عموزاده خود به نام بهاء الدین طباطبائی، هنگام زایمان، درگذشت.

[[پرونده:خبر درگذشت آیت الله بروجردی در روزنامه کیهان.jpeg|بندانگشتی|خبر درگذشت آیت الله بروجردی در روزنامه کیهان ]]

* سید محمدحسن طباطبائی بروجردی در سال ۱۳۰۴ش در بروجرد متولد شد. نوشتن اکثر امور [[استفتاء|استفتائی]] آیت­ الله بروجردی به عهده ایشان بود. وی در سال ۱۳۵۶ش در شهر [[قم]] دار فانی را وداع گفت و در صحن بزرگ حرم به خاک سپرده شد.  

[[پرونده:تشییع آیت‌الله بروجردی.jpg|بندانگشتی|تصویری از تشییع آیت‌الله بروجردی در [[حرم حضرت معصومه(س)]] و انعکاس آن در روزنامه کیهان به تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۰ش.<ref>[http://www.iichs.ir/News-19917/%D9%85%D8%B1%D8%AC%D8%B9-%D9%85%D8%AA%D9%82%DB%8C/?id=19917 «مرجعیت امام پس از درگذشت آیت‌الله العظمی بروجردی»]، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.</ref>]]

آیت الله سید حسین بروجردی در [[۱۳ شوال]] ۱۳۸۰ق برابر با [[۱۰ فروردین]] ۱۳۴۰ش،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.</ref> از دنیا رفت و پیکر ایشان [[تشییع]] و سپس با نظر [[سید محمد بهبهانی|آیت ­الله بهبهانی]]، محمدحسن طباطبائی بروجردی (فرزند آیت الله بروجردی)، بر جنازه پدرش نماز خواند و در [[مسجد اعظم]] به خاک سپرده شد.

در پی درگذشت آیت الله بروجردی، سفرا و نمایندگان کشورهای اسلامی ابراز همدردی کردند. کشورهای [[شوروی]]، [[آمریکا]] و [[انگلیس]] پرچم­‌های سفارتخانه­‌ها و کنسول­گری‌های خود را در ایران به نشانه احترام به صورت نیمه افراشته نگه داشتند.<ref>دوانی، مفاخر، ج۱۲، ص۵۳۲</ref>

[[وصیت|وصيت‌نامه]] آيت‌الله بروجردی توسط حاج ملك صادقی، سر دفتر اسناد رسمي شماره ۸ قم نوشته شد و مفاد آن را خود ديكته كرد. آيت‌الله بروجردی ثلث [[ارث|ماترك]] خود را [[وقف]] كردند كه تحت نظر اوصيا به مصرف [[عزاداری]] ايام [[تاسوعا]] و [[عاشورا]] برسد. همچنین قسمت‌های مختلف موجودی بيت ‌المال هريک جداگانه به مصرف مخصوص خود برسد و مورد هريک از اين قسمت‌ها تعيين شده است.

در وصيت‌نامه، بناها، از جمله ساختمان [[مدرسه خان قم|مدرسه خان]] كه از طرف خود آيت‌ الله بنا گرديده و ساختمان مغازه‌های پشت مدرسه وقف گرديد. توليت مسجد خان به عهده [[سيد محمدحسن بروجردی|ميرزا سيد محمدحسن]] _فرزند ارشد_ واگذار شد. دستور پرداخت شهريه كليه طلاب علوم دينی، تا دو ماه آينده در وصيت‌نامه صادر گرديده و همچنين دستور پرداخت وجوهی كه همه ‌ماهه بابت طلاب علوم دينی [[نجف اشرف]] حواله می‌شده، نيز داده شد. وی در وصيت‌نامه خود تكليف كليه امور شخصی، عمومی، مذهبی و حتی تكليف اثاث ‌منزل خويش را نيز تعيين كردند. بروجردی برای چهار فرزند و دو همسر باقی مانده خود نيز وصايايی صادر نمودند.<ref>[https://tarikhi.com/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D9%88%D8%B5%D9%8A%D8%AA-%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%D9%8A-%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%D9%8A/ سایت پژوهش‌های تاریخی]، «وصیتنامه آیت الله بروجردی» به نقل از گودرزیانی، روزشمار 15 خرداد، ج ا، ص 51.</ref> چون بیشتر نکات وصیت‌نامه دارای جنبه خانوادگی بود انتشار متن آن را صلاح ندانستند.<ref>[https://roozhayeborujerd.ir/1399/01/%da%af%d8%b0%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%b1-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae-%db%b1%db%b5-%d9%81%d8%b1%d9%88%d8%b1%d8%af%db%8c%d9%86-%db%b1%db%b3%db%b4%db%b0%d8%9b-%d9%88%d8%b5%db%8c%d8%aa%d9%86%d8%a7%d9%85/ پایگاه خبری روزهای بروجرد]، گذری بر تاریخ (وصیت‌نامه آیت‌الله بروجردی). </ref>

از جمله وصایای او دفن در محوطه‌ای بين [[حرم حضرت معصومه(س)|حرم مطهر]] و [[مسجد اعظم قم|مسجد اعظم]] بود.<ref>[https://tarikhi.com/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D9%88%D8%B5%D9%8A%D8%AA-%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%D9%8A-%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%D9%8A/ سایت پژوهش‌های تاریخی]، «وصیتنامه آیت الله بروجردی» به نقل از گودرزیانی، روزشمار 15 خرداد، ج ا، ص 51.</ref> به نقل از روزنامه کیهان در قسمتی از وصیت‌نامه اشاره شده بود که مابقی موجودی صندوق پس از پرداخت دیون صرف مخارج طلاب علوم دینی شود اما پس از محاسبه و رسیدگی دقیق به دفاتر معلوم شد که حضرت آیت‌الله در حدود ۶ میلیون ریال بدهکاری داشته در حالی که موجودی صندوق به نصف این رقم نیز بالغ نمی‌شد و بدین ترتیب حتی کفاف نیمی از دیون را نیز نمی‌داد.<ref>[https://roozhayeborujerd.ir/1399/01/%da%af%d8%b0%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%b1-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae-%db%b1%db%b5-%d9%81%d8%b1%d9%88%d8%b1%d8%af%db%8c%d9%86-%db%b1%db%b3%db%b4%db%b0%d8%9b-%d9%88%d8%b5%db%8c%d8%aa%d9%86%d8%a7%d9%85/ پایگاه خبری روزهای بروجرد]، گذری بر تاریخ (وصیت‌نامه آیت‌الله بروجردی).</ref>

وی در سال ۱۳۱۰ق برای ادامه تحصیل به [[اصفهان]] رفت و در درس [[سید محمدباقر درچه‌ای|حاج سید محمدباقر درچه‏‌ای]]، [[میرزا ابوالمعالی کلباسی]] و [[سید محمدتقی مدرس]] شرکت کرد. ایشان در درس [[فلسفه]]‏ [[آخوند کاشی]] و [[جهانگیرخان قشقایی]] نیز شرکت کرد.<ref>تمری، ص۲۰</ref>

===تحصیل در نجف===

سید حسین بروجردی در ۲۷ سالگی از بروجرد به [[نجف]] رفت و در درس [[آخوند خراسانی]] شرکت و نه سال از محضر درس ایشان استفاده کرد. دیگر اساتید ایشان در نجف [[سید کاظم یزدی]] و [[شریعت اصفهانی]] بودند.

===اقامت در نجف===

در جریان تحصن علما در قم علیه اعمال رضاشاه پهلوی، علمای نجف تصمیم گرفتند اعتراض خود را به گوش رضاشاه برسانند، بنابراین آیت الله بروجردی و [[شیخ احمد شاهرودی]] را به نماینده خود انتخاب کردند تا با علمای قم دیدار کنند؛ اما ماموران شاه این دو را در [[قصر شیرین]] دستگیر کرده و به [[تهران]] منتقل کردند. وقتی [[رضاشاه]] به دیدار آیت الله بروجردی آمد، وی بعد از نصیحت شاه اعلام کرد قصد سفر به [[مشهد]] را دارد.

===اقامت در مشهد===

===بازگشت به بروجرد===

اصرار طبقات مختلف بروجرد و درخواست‌­های مکرر از آیت الله بروجردی برای بازگشت به بروجرد، باعث شد ایشان تصمیم به بازگشت بگیرد.

سید حسین بروجردی در سال ۱۳۶۴ق برای معالجه از بروجرد به تهران آمد. در این هنگام چند نفر از فقهای سرشناس [[حوزه علمیه قم]] خصوصا امام خمینی از آیت­ الله بروجردی جهت اقامت در قم و قبول مرجعیت شیعه و مدیریت حوزه دعوت کردند.<ref>واعظ­ زاده، ص۵۳ </ref>

===اقامت در قم===

سرانجام ایشان در [[۲۶ صفر]] ۱۳۶۴ق وارد [[قم]] شده و برخی علماء از جمله [[امام خمینی]]، [[سید محمد محقق داماد]] و [[مرتضی حائری]] برای نشان دادن اهمیت دروس ایشان و تشویق فضلا به حضور درآن دروس، همراه با شاگردان خود در مجالس درس ایشان حضور می­ یافتند.<ref>علی­ آبادی، ص۴۴؛ مجله حوزه، ش ۲۳، ص۴۲</ref>

همچنین [[سید صدرالدین صدر]] که در صحن [[حرم حضرت معصومه]] اقامه [[نماز جماعت]] می­ کرد، جایگاه نماز خود را به آیت الله بروجردی واگذار کرد. [[سید محمد حجت]]، جایگاه تدریس خود را در اختیار وی قرار داد. [[سید محمد تقی خوانساری]] نیز برای احترام در درس ایشان شرکت می‌کرد.<ref>علوی، صص۱۱۹ و ۱۲۰</ref>

===آثار علمی===

مجموعه تألیفات آیت‌الله بروجردی در دو بخش به زبان عربی و فارسی به بیش از بیست جلد می‌رسد و در چهار رشته رجال، حدیث، فقه و اصول فقه بوده و در فلسفه، منطق، عقائد و شعر هم، آثاری به وی نسبت داده شده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4518/4546/32781 آثار و تالیفات آیةالله بروجردی.]</ref> مشهورترین اثر او [[جامع الاحادیث]] است که با نظارت آیت‌الله بروجردی و همکاری بیست تن از شاگردان او نگارش یافته است.<ref>تبریزی، «جامع احادیث شیعه امتیازها و ضعف‌ها و روش استفاده از آن»، ص۱۴۵.</ref> فیش‌برداری کتاب پس از هفت سال به پایان رسید و [[اسماعیل معزی ملایری]]، [[علی‌پناه اشتهاردی]] و [[محمد واعظ‌زاده خراسانی]] آن را بازبینی کردند. باب‌بندی کتاب هم توسط اسماعیل معزی ملایری صورت گرفت.<ref>تبریزی، «جامع احادیث شیعه امتیازها و ضعف‌ها و روش استفاده از آن»، ص۱۴۶-۱۴۷.</ref>

===شاگردان===

#[[سید رضا بهاءالدینی]]

#[[سید محمد حسینی بهشتی]]

#[[سید محمدعلی علوی گرگانی]]

#[[سید علی حسینی خامنه‌ای]]

#[[عزیزالله خوشوقت]]

===مرجعیت===

اگر چه بسیاری از مردم و عده­‌ای از بزرگان، در مدتی که آیت الله بروجردی در بروجرد بود، او را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیده بودند، دوره نخست مرجعیت ایشان به طور رسمی، با انتشار [[رساله عملیه]] آغاز شد. مراجع محلی که با آیت الله بروجردی آشنایی داشتند، مقلدان خود را به او ارجاع می­‌دادند.{{مدرک}}

یک سال پس از اقامت آیت­ الله بروجردی در قم و بعد از ارتحال آیت الله [[سید ابوالحسن اصفهانی]]، اکثر مقلدان ایشان به آیت ­الله بروجردی رجوع کردند و بعد از رحلت آیت­ الله [[سید حسین طباطبائی قمی]]، آیت الله بروجردی، شهرت وی بیشتر شد.

===اجازات===

[[اجازه نامه اجتهاد]] از [[آخوند خراسانی]]، [[شیخ الشریعه اصفهانی]] و [[سید ابوالقاسم دهکردی]].

[[اجازه روایت|اجازه نامه روایی]] از آخوند خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی، [[محمد تقی آقا نجفی اصفهانی| شیخ محمد تقی اصفهانی]] معروف به آقا نجفی اصفهانی، سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی، [[آقابزرگ تهرانی]] و [[علم­ الهدی ملایری]].

===مقام علمی، روش تدریس===

در اجازه اجتهادی که استادش [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] برایش صادر کرده او را کسی دانسته که به اوج [[اجتهاد]] مطلق نائل گشته و تمام مناصبی را که مجتهد مطلق حائز است. (مانند: [[افتا| فتوا دادن]] و [[قضاوت]]) برای او ثابت و تبعیت از او را بر مردم [[واجب]] و مخالفت با او را حرام دانسته است.<ref>https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-2/81200-%D9%85%D8%AA%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AF%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%DB%8C%D8%AA</ref> {{یادداشت|بلغ من حضیض التّقلید إلى اوج الاجتهاد المطلق فله كل المناصب الثّابته للمجتهد المطلق من الإفتاء و القضاء و غیرهما ، و یجب على النّاس اتّباع حكمه ، و یحرم علیهم ردّه و نقضُه فانّه استخفاف بحكم الله تعالى.}}

روش ایشان در تدریس [[علم اصول]]، ساده ­گویی و کوتاه کردن مطالب و اجتناب از مباحث زائد بود.

ایشان همچون علمای سلف مثل [[شیخ مفید]]، [[سید مرتضی]]، [[شیخ طوسی]]، [[شیخ طبرسی]] و [[علامه بحرالعلوم]]، در علوم اسلامی دارای جامعیت بود. در [[فقه]] شیوه ­ای استنباطی را به کار برد. علاوه بر این، به تتبع و جستجو در اقوال پیشینیان و نظریات قدما در فقه (چه [[شیعه]] و چه [[سنی]]) می­ پرداخت.

او در [[علم رجال]] روشی منحصر به فرد و ابتکاری داشت. سندهای احادیث کتاب [[کافی]]، [[تهذیب الأحکام|تهذیب]]، [[استبصار]] و... را از متون آنها جدا کرده و با دقت مطالعه می‌کرد و این کار دست آوردهای ارزشمندی نصیب محققان می‌کرد.

==ویژگی­‌های شخصی و اخلاقی==

*'''[[اخلاص]]:''' او خدا را با تمام وجود باور کرده بود، هر وقت سخن از خدمات ایشان به میان می‌آمد، می‌گفت: «خلص العمل فان الناقد بصیر؛ عمل خود را خالص کن زیرا بازرس عمل بسیار بیناست.»<ref>این عبارت، بخشی از حدیث قدسی است: «یا بن آدم! اکثر من الزاد فان الطریق بعید بعید، و جدد السفینه فان البحر عمیق و اخلص العمل فان الناقد بصیر بصیر و اَخِّر نومک الی القبر و فخرک الی المیزان و شهوتک الی الجنة و راحتک الی الاخرة....» (کلمة الله، تألیف سید حسن شیرازی ص۴۷۱) </ref>

*'''اشتیاق به فراگیری علم:''' ایشان تا آخر عمر لحظه‌­ای دست از کسب علم و معرفت برنداشت. از ایشان نقل است که: «من از مطالعات علمی خسته نمی‌­شوم؛ بلکه هر‌گاه از کارهای دیگر خسته می‌­شوم، با مطالعات علمی خستگی خود را رفع می‌کنم.»<ref>مجله حوزه، شماره ۴۳ و ۴۴، ص۲۶۲</ref>

*'''سعه صدر:''' او در عین قدرت و توانایی، تملک نفس نشان داده؛ بی‌مهری‌های مخالفان خود را با شرح صدر شگفت‌انگیزی نادیده می‌گرفت و از لغزش­‌های آنان صرف نظر می‌کرد و این خود یکی از عوامل بسیار مهم در سازمان یافتن ریاست کامل و بلامنازع برای او بود.<ref>مرکز انتشارات، ص۳۰</ref>

*'''اهتمام به دین:''' در آخرین روزهای عمرشان وقتی خبر دادند پرفسور موریس متخصص قلب، از پاریس برای معالجه ایشان به قم آمده است، ایشان را به حضور نپذیرفتند و از همراهان خواستند اتاق را مرتب کنند و شانه­‌ای به ایشان بدهند تا محاسن خود را مرتب کند و وقتی به ایشان عرض کردند؛ اشکالی ندارد؛ چون حال شما خیلی خوب نیست؛ گفته بود: «من امروز پیشوای مسلمین هستم، نباید در مقابل یک بیگانه به این حال باشم.»<ref>علوی، سید محمدحسین، خاطرات زندگانی آیت الله بروجردی، انتشارات اطلاعات، خرداد ۱۳۴۱، ص۳۶</ref>

*'''[[کظم غیظ]]:''' آیت الله بروجردی در امور دنیایی با خود عهد کرده بود، اگر عصبانی شود یک سال تمام [[روزه]] بگیرد و یک بار که عصبانی شد، یک سال تمام (به غیر از روزهای حرام) روزه گرفت.<ref>مجله حوزه، ش ۴۳ و ۴۴، صص۲۶۸ و ۶۶</ref>

*'''آرزوی [[شهادت]]:''' آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی نقل می‌کند: "مرحوم آیت‌الله بروجردی بسیار اظهار تأسف می­ کردند، به سبب این که با فراهم شدن زمینه شهادت، این فیض بزرگ را درک نکردند و به مقام شهادت نایل نشدند."<ref>مرکز انتشارات، ص۲۸</ref>

*'''روشن‌بینی: '''[[مرتضی مطهری]] می‌گوید: «یکی از مزایای برجسته آیت‌الله بروجردی که نماینده طرز تفکر روشن وی بود، علاقه­ مندی وی به تأسیس دبستان‌­ها و دبیرستان­‌های جدید تحت نظر سرپرستان متدین بود که دانش آموزان را هم علم بیاموزند و هم دین. ایشان دیانت مردم را در بی‌­خبری و بی‌­اطلاعی و بی‌­سوادی جستجو نمی‌کرد؛ بلکه معتقد بود که اگر مردم عالم شوند و دین هم به طور صحیح و معقول به آنها تعلیم گردد؛ هم دانا خواهند شد و هم متدین. آن مقداری که من اطلاع دارم، مبالغ زیادی از وجوه و [[سهم امام]] را اجازه داد که صرف تأسیس بعضی از دبیرستان‌­ها شود.»<ref>مطهری، ص۲۶۳</ref>

*'''مؤمن حقیقی:'''

[[سید محمدحسین حسینی تهرانی|علامه طهرانی]] هنگام تشرف به [[قم]] پس از زیارت [[حضرت معصومه سلام الله علیها|حضرت معصومه]] مقید به زیارت قبر او بوده و موقع حضور در کنار قبر آیت الله بروجردی دست بر قبر ایشان گذاشته و گفته است: «أشهد أنّک مؤمن حقّاً»<ref>http://nooremojarrad.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%DB%8C_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C</ref>

*'''حافظه قوی:'''

آيت‌اللـه بروجردى حتّى بر ادبيّات عرب تسلط داشت و أشعار ألفيّه ابن‌مالک و عبارات مغنى‌اللبیب و مطوّل را از حفظ مى‌خواند. گاهى اوقات آقا شيخ قاسم نحوى در مجلس درس ايشان اشكال می‌كرد و ايشان در پاسخ يک خط از مغنى را از حفظ مى‌خواندند.<ref>http://nooremojarrad.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%A2%DB%8C%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%DB%8C_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C</ref>

== اقدامات مذهبی و اجتماعی==

'''حمایت از نیازمندان:''' در سال­های آخر حضور ایشان در بروجرد به علت جنگ دوم جهانی، قیمت آذوقه و مواد غذایی، افزایش پیدا کرده بود و مردم در تنگنا قرار گرفته بودند، از این رو همه بزرگان شهر را به خانه خود دعوت و تشویق کرد به بیچارگان کمک کنند و بیشترین کمک توسط شخص ایشان و از دارایی‌های پدری تأمین گردید.{{مدرک}}

'''گسترش کیفی و کمی حوزه علمیه قم:''' با مدیریت ایشان تحولاتی از نظر سیاسی، اجتماعی در زمینه تألیف، تصنیف و­ ترجمه، چاپ کتب فقهی و... و همین طور در اداره حوزه­‌های علمیه و سازماندهی آن پدید آمد.

'''نشر مجلات و کتب با محتوای دینی اسلامی:''' نخستین نشریات علمی حوزوی از جمله [[مجله مکتب اسلام|نشریه مکتب اسلام]] که توسط جمعی از فضلای خوش فکر و روشن اندیش منتشر می­ شد، با حمایت ایشان بود.{{مدرک}}

'''ایجاد ابنیه­ بزرگ مذهبی و علمی:''' از جمله: [[مسجد اعظم قم]]، [[مدرسه آیت الله بروجردی نجف|مدرسه نجف]]، مدرسه [[کربلا]]، مسجد [[بغداد]]، بیمارستان نجف، حسینیه و حمام [[سامرا]]، مدرسه [[کرمانشاه]]، مسجد بزرگ [[طرابلس]] [[لبنان]]، چهار مسجد بزرگ در آفریقا، [[قبرستان وادی السلام قم]]، [[مدرسه آیت الله بروجردی قم|مدرسه آیت الله بروجردی]] در قم، بیمارستان نکویی قم، مسجد و [[مرکز اسلامی هامبورگ]] [[آلمان]]، کتابخانه [[مدرسه آیت الله بروجردی نجف|مدرسه نجف]]، کتابخانه مدرسه کرمانشاه و.... {{مدرک}}

===اعزام نماینده به خارج کشور===

| [[مهدی حائری یزدی ]] || [[آمریکا]] - واشنگتن|| از حدود ۱۳۳۸ش.

| [[عبدالحسین فقیهی رشتی]] - [[سید محمدتقی طالقانی ]] || [[عربستان]]||

| [[محمد شریعت اصفهانی ]]‌ || [[پاکستان]] - کراچی || ۱۳۳۱ش. تا پایان عمر

قبل از آیت الله بروجردی، بعضی از مراجع مانند: [[سید ابوالحسن اصفهانی]] نمایندگان و مبلغانی را به مناطقی مانند: [[هندوستان]]، [[زنگبار]] و مسقط می‌فرستادند؛ اما این اعزام‌ها محدود و موقت و در مناسبت‌های خاصی انجام می‌شد. اما آیت الله بروجردی نمایندگانی را به کشورهای مختلف فرستاد تا در آنجا اقامت گزینند و به فعالیت دینی مشغول شوند و در این راه به سرمایه گذاری کلان عنایت داشت.  

* '''[[آلمان]]''' با محوریت '''[[مرکز اسلامی هامبورگ]]''': این مرکز از مهمترین مراکز اسلامی و شیعی در [[آلمان]] و اروپاست. عملیات ساخت این مرکز در سال ۱۳۳۲ ش. با حمایت مالی آیت الله بروجردی آغاز شد.<ref>[http://fa.izhamburg.de/index.aspx?pid=99&articleid=10795 تاریخچهء بنیانگذاری و مراحل بنای مرکز]</ref> و در سال ۱۳۳۴ش. [[محمد محققی لاهیجانی]] به عنوان نماینده آیت الله بروجردی و امام مسجد آغاز به کار کرد. پس از وفات آیت الله بروجردی و بازگشت محققی به ایران، فعالیت این مرکز ادامه یافت و همواره روحانیونی از ایران، مدیریت این مرکز را بر عهده داشتند.هم اکنون نیز این مرکز دینی و فرهنگی در هامبورگ فعال است. امام جماعت و مدیر فعلی این مرکز، محمدهادی مفتح است.<ref>[http://fa.izhamburg.de/index.aspx?pid=99&articleid=10795 تاریخچهء بنیانگذاری و مراحل بنای مرکز]</ref>

 

*'''[[آمریکا]]''': [[مهدی حائری یزدی]] فرزند شیخ [[عبدالکریم حائری یزدی]] تا پیروزی انقلاب در واشنگتن از طرف [[آیت الله]] بروجردی نماینده بود. وی علاوه بر تبلیغ در دانشگاه‌ نیز تحصیل و تدریس میکرد. <ref>رک: زندگی آیت الله العظمی بروجردی، ص۷۲ </ref><ref>خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی،، صص۴۱ و ۳۹ و ۲۸</ref>

*'''[[عربستان]]''': [[محمد تقی طالقانی آل احمد|سیدمحمدتقی طالقانی آل احمد]] را در ۱۳۳۱ش برای سرپرستی [[شیعیان]] [[مدینه]] و پس از درگذشت او [[سید احمد لواسانی]] و بعد از استقرار در آن کشور و پیگیری‌های بسیار، زمینه تأسیس مرکزی در شهر [[مدینه]] ایجاد کرده بود که به دلایلی متوقف شد.<ref>مجله حوزه، ش ۴۳-۴۴، ص۱۱۷</ref> [[عبدالحسین فقیهی رشتی]] نیز به نمایندگی از آیت الله بروجردی، هر سال چندین ماه در [[مکه]] و مدینه به سر می‌برد و علاوه بر بیان مسائل شرعی، به دریافت وجوه شرعی می‌پرداخت. او ۳۰ سال نماینده آیت الله بروجردی در امور حجاج بود.<ref>هفته نامه نقش قلم (نشریه استان گیلان)، ۲۷ آبان ۱۳۶۹، مقاله محمدعلی فقیهی زاده گیلانی.</ref>  

* ''[[کویت]]'':[[سیدزین العابدین کاشانی]]  

*'''[[مصر]]''': [[محمدتقی قمی]] از ۱۳۱۷ش با هدف [[تقریب]] مذاهب به [[قاهره]] رفت. ضمن تدریس زبان و ادبیات فارسی، برای معرفی تشیع تلاش میکرد. به همت وی و برخی علمای شیعی و سنی در ۱۳۲۷ش «‌[[دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه]]‌» تأسیس شد. [[آیت الله]] بروجردی، قمی را به عنوان نماینده خود در [[مصر]] و دارالتقریب تأیید کرد و به واسطه وی با شیوخ [[الازهر]] مکاتباتی داشت. <ref>جام شکسته، خاطرات حجت الاسلام معادیخواه، ج۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴، ص۱۷۳</ref>

*'''[[انگلستان]]''': [[سید صدرالدین بلاغی]] نماینده آیت الله بروجردی در [[نهضت ملی شدن نفت]] بود. وی پس از نهضت نفت به نمایندگی آیت الله بروجردی، عازم انگلستان شد و در آنجا به تبلیغ پرداخت.

*'''[[پاکستان]]''': [[محمد شریعت اصفهانی|شیخ محمد شریعت اصفهانی]] فرزند [[شیخ الشریعه اصفهانی]] و داماد [[آقا ضیاء عراقی|آقاضیاء عراقی]] بود. در زمان زعامت [[آیت الله]] بروجردی از [[نجف]] به ایران آمد. با [[سید محمدکاظم عصار]] و [[حسینعلی راشد]] مرتبط بود. در ۱۳۳۱ش به عنوان نماینده آیت الله بروجردی راهی کراچی شد<ref>تذکره علمای امامیه‍...، ص۳۱۲.</ref> و تا پایان عمر در آنجا ماند. در فروردین ۱۳۵۷ش درگذشت. <ref> بایگانی موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سند ش۱۱۲۳، مورخ ۲۵۳۷/۱/۲۱. </ref> <ref>[http://rasekhoon.net/article/print-88131.aspx درباره شیخ محمدشریعت اصفهانی]</ref>

 

*'''طرح یکسان کردن حج''': در سال‌های پایانی عمر وی حدیث حجة الوداع را برای ملک سعود که به ایران آمده بود، فرستاد. در طریق روایات حجة الوداع به نقل از اهل سنت دو نفر از امامان نیز ثبت گردیده و طبعاً برای شیعیان نیز حجت است و نظر به اینکه در کتب صحاح آمده می‌تواند نقطه وحدت در این مسأله بین [[فریقین]] باشد و سبب گردد که مسلمین در عمل حج یکسان عمل کنند. <ref>وحدت و انسجام اسلامی از نگاه آیت الله بروجردی، محمد واعظ زاده خراسانی، کیهان فرهنگی، ش ۲۵۷، اسفند ۸۶، ص۲۳</ref>

*'''معرفی فقه شیعه به اهل سنت''': آیت الله بروجردی کتاب «‌المبسوط‌» شیخ طوسی را به شیخ عبدالمجید سلیم از شیوخ [[الازهر]] و از اعضای [[دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة]] اهدا کرد. وی اهتمام داشت که فقهای شیعه با روایات و مبانی فقهی اهل سنت آشنا شوند و از طرفی، اهل سنت نیز به روایات و فقه شیعه رجوع کنند و از آن مطلع شوند. این امر سبب شد تا بسیاری از اعضای دارالتقریب با فقه شیعه آشنا شدند تا جایی که برخی از بزرگان [[دانشگاه الأزهر]] در [[مصر]] -همچون عبدالمجید سلیم و [[شیخ محمود شلتوت]]-  به جواز عمل کردن مطابق با [[فقه شیعه]] امامیه حکم دادند<ref>آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ ش، صص۲۰۳-۲۰۴ و صص۱۷۴-۱۷۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، «مصاحبه با آیت الله واعظ‌زاده خراسانی به مناسبت سالروز تاسیس دارالتقریب».</ref> و یا در پاره‌ای مسائل مانند: شرط شهادت عدلین در طلاق، موافق شیعه فتوا دادند که در قانون مدنی مصر ثبت شد.<ref>وحدت و انسجام اسلامی از نگاه آیت الله بروجردی، محمد واعظ زاده خراسانی، کیهان فرهنگی، ش ۲۵۷، اسفند ۸۶، ص۲۳</ref> در همان ایام وزارت اوقاف مصر کتاب «‌المختصر النافع‌» محقق حلی (م۶۷۶ق) را که یک دوره فقه فشرده است، با مقدمه وزیر اوقاف وقت، شیخ احمد حسن الباقوری چاپ کرد. الباقوری به ایران آمد و با [[آیت الله]] بروجردی دیدار کرد. مقدمه وی در باب تقریب فقهی و مشترکات فقهی [[فریقین]] است. <ref>وحدت و انسجام اسلامی از نگاه آیت الله بروجردی، محمد واعظ زاده خراسانی، کیهان فرهنگی، ش ۲۵۷، اسفند ۸۶، ص۲۴</ref>

*'''حمایت از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه''': دارالتقریب در سال ۱۳۲۷ش از سوی جمعی از علمای اهل سنت و مذاهب مختلف و علمای شیعه و با کوشش [[محمدتقی قمی]] که سال‌ها در لبنان و مصر اقامت داشت و با دبیرکلی وی شکل گرفت. اعضاء آن از اساتید [[الازهر]] مانند شیخ عبدالمجید سلیم، [[شیخ محمود شلتوت]]، شیخ ابوزهره، حسن البنا، و از علمای شیعه [[محمد حسین کاشف الغطاء]] در [[نجف]]، [[سید شرف الدین|سید عبد الحسین شرف الدین]] و [[محمدجواد مغنیه]] در [[لبنان]] بودند. آیت الله بروجردی اهتمام ویژه‌ای به دارالتقریب داشت تا جایی که در بستر مرگ نیز به اهمیت این طرح و لزوم تقویت آن تاکید نمود.<ref>آذرشب، پیشینه تقریب، ۱۳۸۴ ش، ص۱۸۲.</ref> او با هر گونه اهانت به خلفا و بزرگان اهل سنت، مخالف بود و این کارها را موجب تفرقه و عداوت در میان جوامع مسلمین می دانست. <ref>وحدت و انسجام اسلامی از نگاه آیت الله بروجردی، محمد واعظ زاده خراسانی، کیهان فرهنگی، ش ۲۵۷، اسفند ۸۶، ص۲۵</ref>

==فعالیت‌های سیاسی==

:: «‌هدف اینان از تغییر خط، دورکردن جامعه ما از فرهنگ اسلامی است، من تا زنده‌ام، اجازه نمیدهم این کار را عملی کنند، به هر جا که می‌خواهد منتهی شود.‌» <ref>چشم و چراغ مرجعیت: مصاحبه‌های ویژه مجله حوزه، با شاگردان آیت الله بروجردی، ص۲۹</ref>

در اردیبهشت ۱۳۲۸ش شاه می‌خواست به وسیله مجلس مؤسسان و از طریق بعضی تغییرات در قانون اساسی، اختیارات خود را گسترش دهد؛ البته این گونه شایع شده بود که شاه می‌خواهد به این بهانه، مذهب شیعه و دیانت اسلام را لغو و راه را برای رسمیت دادن به فرقة ضاله بهائی هموار کند. <ref>دوانی، مفاخر اسلام، ج۱۲، ص۲۴۲-۲۴۳</ref>{{سخ}}

در این شرایط شایعه شده بود که آیت الله بروجردی با تشکیل مجلس مؤسسان موافق است. به دنبال این مسئله، [[آیت الله خمینی]] و آیت الله [[سید محمد محقق داماد|سید محمد محقق]](داماد)، آیت الله [[روح الله کمالوند خرم آبادی]] و آیت الله [[مرتضی حائری]]، نامه‌ای به آیت الله بروجردی نوشتند: «‌چون منتشر است که راجع به مجلس مؤسسان بین حضرت مستطاب عالی و بعضی اولیاء امور مذاکراتی شده و بالنتیجه با تشکیل مجلس مؤسسان موافقت فرموده اید... مستدعی است حقیقت آن انتشار را برای روشن شدن تکلیف شرعی اعلام فرمایید »؛ همچنین شایع شده بود که آیت الله بروجردی ضمن جواب کتبی نوشته بودند:

از علماء اعلام انتظار می‌رود در مواقعی که این قسم انتشارات مخالف واقع می‌شود، خودشان دفاع کنند. البته علاقه‌مندی به مصالح مملکت بر همه مشهود است، نهایت مقتضی نیست که هر اقدامی گوشزد عامه شود. برای اینکه مبادا تغییراتی در موارد مربوط به امور دینیه داده شود. تذکراتی مکرر داده‌ام، تا آنکه اخیراً ابلاغ نمودند که نه تنها در مورد مربوط به دیانت تصرفی نخواهد شد، بلکه در تحکیم و تشیید آن اهتمام خواهد شد. معذالک در تمام مجالسی که در اطراف این قضیه مذاکره شده که در بعضی از آن مجالس، عده‌ای از علماء اعلام حضور داشتند، کلمه‌ای که دلالت یا اشعار به موافقت در این موضوع داشته باشد، از حقیر صادر نشده. چگونه ممکن است در چنین امور مهمی اظهار نظر نماییم با آنکه اطراف آن روشن نیست؟ ».{{سخ}}

قائم مقام رفیع، مشاور شاه و دکتر اقبال، وزیر کشور از طرف شاه نزد آیت الله بروجردی آمدند، و صریحاً اطمینان دادند که دین رسمی تغییر نخواهد کرد و نهایتاً نیز به همان گرفتن اختیارات بیشتر برای شاه اکتفا شد. <ref>محمدحسن رجبی (دوانی)، زندگینامه سیاسی امام خمینی (تهران: نشر مطهر) ص۱۴۲. </ref>

اگر چه در زمان ملی شدن صنعت نفت، میان آیت الله بروجردی و[[آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی|آیت الله کاشانی]] رابطه حسنه‌ای برقرار نبود، پس از کودتای ۲۸ مرداد، آیت الله بروجردی مانع از محاکمه و اعدام آیت الله کاشانی شد. <ref>مجله حوزه، شماره ۴۴ـ۴۳ (ویژه نامه آیت الله بروجردی)، مصاجبه با آیت الله صافی گلپایگانی</ref><ref>حسین مکی؛ خاطرات سیاسی حسین مکی، چاپ اول، تهران ۱۳۶۸، صفحه ۵۷۲ تا ۵۷۶</ref>{{سخ}}

::من در قضایایی که وارد نباشم و آغاز و پایان آن را ندانم و نتوانم پیش بینی کنم، وارد نمی‌شوم. این قضیه ملی شدن صنعت نفت را نمی‌دانم چیست، چه خواهد شد و آینده در دست چه کسی خواهد بود. البته روحانیت به هیچ وجه نباید با این حرکت مخالفت کند که اگر با این حرکت مردمی مخالفت کند و این حرکت ناکام بماند، در تاریخ ایران ثبت می‌شود که روحانیت سبب این کار شد. لذا به آقای بهبهانی و علمای تهران نوشتم که مخالفت نکنند.<ref>چشم و چراغ مرجعیت؛ مصاحبه با آیت الله سلطانی طباطبایی، ص۴۲</ref>

در چند ماجرا مخالفین [[محمد مصدق|مصدق]] انتظار داشتند که [[آیت الله]] بروجردی علیه مصدق موضع گیری کنند<ref>علی رهنما، نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، ص۹۹۵-۹۹۹</ref>، اما آیت الله بروجردی چنین نکرد و حتی اسنادی مبنی بر حمایت وی از دولت [[محمد مصدق|مصدق]] وجود دارد. <ref>مجله حوزه، مصاحبه با واعظ زاده خراسانی، ش ۴۳-۴۴، ص۲۲۶</ref><ref>احمدعلی رجائی و مهین سروری، اسناد سخن میگویند، ج۱، ص۳۳۹</ref>

'''تقابل و تعامل با فداییان اسلام'''{{سخ}}شیوه غیرمداخله جویانه آیت الله بروجردی با روش [[سید مجتبی نواب صفوی|نواب صفوی]] و [[آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی|آیت الله کاشانی]] همسان نبود. <ref>سیره عملی آیت الله العظمی بروجردی در ساحت سیاست، مجله علوم سیاسی، پاییز ۱۳۸۹، شماره ۵۱، ص۱۲۵</ref>نواب در کتاب راهنمای حقایق از مراجع می‌خواهد تا مرجعیت را به شرط آنکه صلاحیت این مقام را نداشته باشد، خلع کنند.<ref>نواب صفوی، راهنمای حقایق، ص۵۸</ref> در مقابل آیت الله بروجردی، روی خوش به فداییان نشان نمی‌داد. نخست با موعظه سعی در بازداشتن آنان داشت. سر درس مکرر می‌گفت:

::: «‌اینان ([[فداییان اسلام]]) طلاب و سادات جوانی هستند، ناراحت و عصبانی، باید موعظه بشوند. من از آنها می‌خواهم که این کارها را دنبال نکنند. ما تحولات زیادی در عمرمان دیده‌ایم. جریان مشروطیت و... دیدیم که کارها چگونه شروع و به کجا ختم شد.‌» <ref>علی رهنما، نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، ص۵۸</ref>

[[طاهری خرم آبادی]] و [[محمد فاضل لنکرانی]] تأثیرپذیری فدائیان اسلام از [[آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی|آیت الله کاشانی]] را از عوامل اختلاف فدائیان با آیت الله بروجردی می‌دانند. <ref>حسن طاهری خرم آبادی، خاطرات آیت الله طاهری خرم آبادی، ج۱، ص۸۳-۸۴</ref><ref>مجله حوزه، شماره ۴۳-۴۴، مصاحبه با آیت الله فاضل لنکرانی، ص۱۵۶</ref> البته در جریان دستگیری سید حسین امامی، آیت الله بروجردی از وی حمایت و برای آزادی‌اش تلاش کرد. ایشان همچنین از کسانی که با شاه رابطه داشتند، قول گرفته بود که از شاه بخواهند حکم اعدام را امضا نکند. بروجردی پس از شنیدن خبر اعدام، متأثر و ناراحت شد و کارهای روزانه را تعطیل کرد و گفته بود «‌از ناراحتی حال هیچ کاری را ندارم‌» <ref>چشم و چراغ مرجعیت، ص۱۰۳ و ۱۰۴</ref>

'''حمایت از فلسطین'''{{سخ}}موضع آیت الله بروجردی در قبال اشغال [[قدس]]، توسط متجاوزان [[صهیونیست]]، موضعی محکم بود.<ref>دوانی، مفاخر، ج۱۲ ص۳۶۲</ref> ایشان در سال ۱۳۲۷ش بیانیه‌ای را در محکومیت صهیونیسم بین‌الملل و غاصبان [[فلسطین]] صادر کرد و در آن از مجاهدان فلسطینی با احترام یاد کرده و برای پیروزی آنها [[دعا]] کرد.<ref>منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۱۳۷۹ش، ص۴۵۷-۴۵۸.</ref>

'''درخواست گنجاندن درس دینی در دوره ابتدایی'''{{سخ}}در پی اعلام دولت، برای اجرای لایحه تعلیمات اجباری در دوره ابتدایی، [[آیت الله]] بروجردی خواستار گنجاندن درس تعلیمات دینی در این دوره شد و نماینده خود، آقای[[محمد تقی فلسفی | فلسفی]] را مأمور مذاکره با دولت کرد.<ref>دوانی، خاطرات، صص۱۸۹ - ۱۹۱</ref>

{{پانویس2}}

*تمری، محمدرضا، شکوه شیعه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۸۷ش.

*دوانی، علی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.

*دوانی، علی، مفاخر اسلام، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع)، تهران.

*شیرازی، سید حسن، کلمه الله، بیروت، دار الصادق، ۱۳۸۹/۱۹۶۹.

*علی‌آبادی، محمد، الگوی زعامت، انتشارات هنارس.

*علوی، سید محمدحسین، خاطرات زندگانی آیت الله بروجردی، انتشارات اطلاعات تهران، ۱۳۴۱ش.

*مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شکوه فقاهت، قم، ۱۳۷۹ش.

*مطهری، مرتضی، مزایا و خدمات آیت الله بروجردی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۰ش.

*واعظ زاده خراسانی، محمد، زندگی آیت الله بروجردی، نشر مجمع تقریب مذاهب اسلامی، تهران، ۱۳۷۹ش.

*مجله حوزه، آثار و تالیفات آیةالله بروجردی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰ش، شماره ۴۳ و ۴۴.

[https://www.cgie.org.ir/fa/article/228698/%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%AF%DB%8C دائره المعارف بزرگ اسلامی]

  | توضیحات =